Şərq və İslam mədəniyyətinin
rus ədəbiyyatına
təsiri
Bir çox rus ziyalıları
müsəlman şərqini yalnız elmi materialların deyil,
eyni zamanda bədii əsərlərin köməyilə
öyrənməyə, tanımağa başlamışlar.
Belə ki, Sədi, Hafiz, Nizami, Firdovsi, Cami kimi klassiklərin əsərləri
Şərq dünyasına və İslam təfəkkürünə
bələd olmaq üçün əsl xəzinə idi
Rus sənətkarlarının Şərqə və
qismən də İslam dininə marağının XVIII əsrin
sonlarına doğru formalaşdığını demək
mümkündür. Məhz bu dövrdə rus romantikləri doğma ədəbiyyatda
Şərq motivlərindən istifadə edərək,
xüsusi bir istiqamət - "Şərq üslubu" yaratmışlar.
Buna səbəb romantiklərin ümumiyyətlə
dini kitabları və o cümlədən "Quran"ı
dini mahiyyəti ilə yanaşı, həm də yüksək
səviyyəli bədii əsər hesab etməsi ilə
bağlı idi. Belə ki, "Quran"
onlara yeni sənət əsərləri yarada bilmək
üçün bol material verən əvəzsiz mənbə
idi.
"Quran" ilk dəfə rus dilinə 1716-cı ildə
Böyük Pyotrun göstərişi ilə Pyotr Postnikov tərəfindən
(fransız dilindən) tərcümə olunmuşdur. Filologiya elmləri doktoru
Asif Hacılı ""Qurani-Kərim" rus ədəbiyyatında"
əsərində yazır: "Postnikovun tərcüməsində
fransız nəşrindəki qüsurlar - bir sıra ifadə
və hissələrin ixtisarı izlənilir. Eyni
zamanda, tərcüməyə verilmiş başlıqdan tərcüməçinin
islamın və "Quran"ın mahiyyətini
anlamadığı görünür". Qeyd edək ki, uzun müddət həmin tərcümənin
D.Kantemir tərəfindən edildiyi fikrində olmuşlar.
XVIII əsrin sonlarında "Quran" ərəb dilindən
rus dilinə tərcümə edilərək "Məhəmmədin
yazdığı kitab" kimi oxuculara təqdim edildi. Tərcümənin
müəllifi Rusiya Elmlər Akademiyasının müxbir
üzvü, dramaturq M.İ.Veryovkin idi. Bu tərcümənin
də keyfiyyətinin yüksək olduğunu demək olmaz.
Lakin illər keçdikcə "Quran" tərcümələrinin
və Rusiyada onu kamil sənət nümunəsi kimi dəyərləndirənlərin
sayı artırdı.
Rus ədəbiyyatının "qızıl
dövrü" adlandırılan XIX əsrin 20-30-cu illərində
sənətkarların əsərlərində Şərq və
İslam motivlərindən istifadə geniş vüsət
almışdı. Bunun səbəbləri "Şərq
romantizmi" ilə həmin dövr şairlərinin sevgi
lirikasındakı psixologizmin dərinliyi, şəxsi hisslərin
qabarıq ifadə olunması, emosionallığın yüksək
səviyyəyə çatması kimi ortaq cəhətlərin
mövcudluğu idi. İslam fəlsəfəsindəki
Allahın və yaradılışın birliyini ifadə edən
"Tovhid" anlayışı rus romantiklərini
varlığın fəlsəfi dərkinə yönləndirirdi.
XIX əsrdə rus sənətkarlarının müsəlman
Şərqinə marağını şərtləndirən
səbəblərdən biri həm də ictimai marağın
və elmi-nəzəri araşdırmaların artması ilə
bağlı idi. Belə ki, bu dövrdə şərqşünas
alimlərin bu sahədəki araşdırmaları və
Şərq dillərindən tərcümələrin sayı
durmadan artmaqda idi. XVIII əsrin
sonlarından başlayaraq, Şərq dünyasının
inciləri Rusiyada kütləvi şəkildə tərcümə
edilərək dərc olunmağa başlamışdır.
Elə təkcə rusların "əyləndirərək
düşündürən, düşündürərək
əyləndirən sənətkar"
adlandırdıqları Sədi Şirazinin əsərləri
dəfələrlə tərcümə edilib rus oxucusuna təqdim
edilmişdir. Digər klassik Şərq sənətkarları
da maraq dairəsindən kənarda qalmırdı. Şərq
müdrikliyini ifadə edən rəvayətlər və lətifələrin
yayılması da bu baxımdan müəyyən əhəmiyyətə
malikdir.
İslami düşüncənin rus ədəbiyyatına
yol tapması məsələsini kompleks şəkildə dəyərləndirsək,
deyə bilərik ki, XIX əsrin əvvəllərində rus
sənətkarlarının Şərq motivlərinə
kütləvi şəkildə üz tutmasının səbəblərindən
biri də Qərbin təsiri idi. Hötenin "Şərq-Qərb
divanı"ndakı "Şərq şeirləri",
Bayronun "Gavur", "Abidos gəlini" əsərləri,
Consonun "Rasselas" romanı və digər əsərlər
rus sənətkarlarının böyük marağına səbəb
olmuş və yaradıcılıqlarına təsirini
göstərmişdir.
Rus ədəbiyyatında məşhur olan "Şərq
hekayətləri" silsiləsi tanınmış yazar və
şərqşünas O.İ.Senkovskinin adı ilə
bağlıdır. Həcc ziyarətinə gedən O.Senkovski ərəb
şərqini üç il müddətində
səyahət etmiş, səfər zamanı
görüb-eşitdikləri ilə bağlı təəssüratlarını
yazmış, islam dünyası haqqında bir çox elmi
araşdırmalar aparmışdır. Belə məşhur
şərqşünaslar sırasında N.N.Berezin, X.D.Fren,
A.V.Boldırev və başqa tədqiqatçıların
adlarını da çəkmək olar. Bu
müəlliflər hesab edirdilər ki, "Quran"ı
öyrəndikdən sonra Şərq dünyasının
mental xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, hətta
"İncil"i də fərqli rakursdan dəyərləndirmək
olar. Belə fikirlər rus romantiklərinin
yaradıcılığında Şərq motivlərinin yer
alması və üslubi cəhətdən
formalaşmasında əhəmiyyətli rol
oynamışdır.
Bir çox rus ziyalıları müsəlman şərqini
yalnız elmi materialların deyil, eyni zamanda bədii əsərlərin
köməyilə öyrənməyə, tanımağa
başlamışlar. Belə ki, Sədi, Hafiz, Nizami, Firdovsi,
Cami kimi klassiklərin əsərləri Şərq
dünyasına və İslam təfəkkürünə bələd
olmaq üçün əsl xəzinə idi. Bəzi
müəlliflər hesab edirlər ki, rus ədəbiyyatında Şərq və İslam
mövzusu sadəcə ornament rolunu oynamış, rus sənətkarlarına
özlərinə tənqidi yanaşma üçün istifadəyə
imkan yaratmışdır.
XIX əsr
sənətkarları içərisində A.Qriboyedov,
P.Vyazemski, S.Qlinka, P.Çaadayev, xüsusilə, M.Lermontov və
A.Puşkinin əsərlərində islam
komponentləri mövcud idi. Böyük rus
filosofu V.Solovyovun "Məhəmmədin həyatı",
Qoqolun "Əl-Məmun. Tarixi səciyyə"
kimi əsərləri Rusiyada Şərqə olan
marağın yalnız etnoqrafik deyil, eyni zamanda mənəvi-poetik
səciyyə daşıdığına işarədir.
İnsanların bərabərliyi ideyasının sadiq tərəfdarı
olan filosof və şair V.Solovyov 1896-cı ildə "Məhəmməd.
Həyatı və dini təlimi" adlı oçerkində
yazırdı ki, İslam Peyğəmbəri həqiqi dinin məzmun
və mahiyyətini "Tovhid"də
görmüşdür. Solovyov İslamın ən
mühüm özəllikləri arasında niyyət və əməllərin
gözəlliyini görürdü. Alim
İslam dininə şamil olunan "cəhaləti və
fanatizmi yayan, zor və güc hesabına yayılmış
din" anlayışlarının əslində bu dinə və
Məhəmməd peyğəmbərə (s.ə.s)
qarşı haqsızlıq olduğunu cəsarətlə
vurğulayırdı. O yazırdı: "Məhəmmədin
dini bundan sonra inkişaf etməsə də, geniş əhatədə
yayılacaq; çünki "Quran"ın mənəvi
qidası bütün bəşəriyyət
üçün gərəklidir".
Rus ədəbiyyatında islami mətnlərin
yaranmasının səbəblərindən biri də Qafqaz
faktoru idi. Çar Rusiyası siyasi fəaliyyətinə
görə narazı olduğu sənətkarları, adətən,
Qafqaza sürgün etdirirdi və bu fakt həmin söz
adamlarının yaradıcılığına təsirsiz
ötüşmürdü. A.S.Puşkin də Cənuba
sürgün olunduğu zaman çərkəzlər,
arnautlar, Krım tatarları kimi müsəlman əhali ilə
sıx ünsiyyətdə olmuş, onların məişəti
və mədəniyyəti ilə yaxından tanış
olmuşdur. Onun əsərlərində Şərq
anlayışı İslam mədəniyyəti kontekstində
meydana çıxır.
Puşkinin
bütün yaradıcılığı boyu Şərq onu cəlb
etmişdir: o, məşhur şərqşünas
N.Biçurin ilə dostluq etmiş, kitabxanasında İslam fəlsəfəsini
və ədəbiyyatını əks etdirən çoxlu
sayda kitabları olmuşdur. Şairin ulu
babasının ərəb olması da onun İslama
marağını artıran səbəblərdən
olmuşdur. Puşkin "Böyük
Pyotrun ərəbi" povestində babası İbrahim
Hannibalın obrazını yaratmışdır. 9
şeirdən ibarət olan
""Quran"a nəzirələr" silsiləsi,
"Talisman", "Qafqaz əsiri", "Baxçasaray
fontanı", "İblis" və s. əsərlərində
Puşkin Şərq motivlərindən istifadə etmişdir.
O, "Quran"a müraciət edən ilk rus yazarı
olmuşdur. Tədqiqatçı K.Qordeyev qeyd edir ki,
""Quran"a nəzirələr" adı ilə
yazdığı şeirlərdə müəllifin məqsədi
heç də rus oxucusunu Müqəddəs Kitabda yer
almış dini-hüquqi məsələlərlə
tanış etmək olmamış, bu əsərlər
sırf lirik poeziya nümunələri
olaraq meydana çıxmışdır.
M.Lermontovun da yaradıcılığında Şərq
motivləri özünəməxsus yer tutur. Gənc
şairin "Aşıq Qərib", "İblis",
"Mtsıri" kimi əsərlərində bu motivlər
daha geniş əks olunur. Son illərdə
bəzi tədqiqatçılar onun Şərqə
marağını ata-babalarının müsəlman
olması ilə əlaqələndirirlər. M.Sinelnikov
M.Lermontov haqqında deyirdi: "Birbaşa həqiqəti sona qədər
demək lazım gələrsə, etiraf etməliyik ki, xalis
pravoslav şeirləri yazan müəllif həm də müəyyən
dərəcədə müsəlman olmuşdur". Tədqiqatçı Məryəm Vahidova iddia edir
ki, M.Lermontov və L.Tolstoyun Qafqazı ürəkdən sevməsinin
səbəbi yalnız bu məkanın qənirsiz gözəlliyi
deyil, həm də onların əslən çeçen
olması idi. Müəllif yazır ki,
Lermontov M.Sinelnikovun dediyi kimi, "müəyyən dərəcədə"
deyil, ilk növbədə müsəlman olmuş və
özünü dərk edəndən xristianlıqdan
uzaqlaşmışdır. Tədqiqatçı,
həmçinin Mixail Yuriyeviç Lermontovun, əslində,
Rusiyanın ən qatı düşmənlərindən olan
Beybulat Taymiyevin oğlu olduğunu yazır. Lakin bu fikir yalnız fərziyyə olaraq qalır və
dəlillərlə isbatını tapmır. Şairin əsərlərində İslam motivlərinə
geniş yer ayırması isə göz önündədir.
Rus
şairlərinin "islam antologiyası"ndan bəhs edərkən
əsərlərində M.Lermontovun təsiri açıq
duyulan A.Polejayevin "Hərəmxana", "Qara
hörük", "Sultan", V.Benediktovun
"Əbdülqadirin məktubu", "Xəlifə və
qul" şeirlərini də unutmaq olmaz.
İslam təfəkkürünün rus ədəbiyyatına
güclü təsirinin ikinci mərhələsini XIX-XX əsrlərə
aid etmək olar. İ.Buninin yaradıcılığındakı "Quran" motivləri,
N.Qumilyov və B.Lapinin sufi poetikasından yararlanması
faktları fikrimizi təsdiqləyir. Həyat və
yaradıcılığında ciddi problemlərlə üzləşən
İ.Bunin çıxış yolunu dini kitabların
mütaliəsində görmüş, başqa dini kitablarla
yanaşı, "İncil" və "Quran"ı daha
ciddi şəkildə oxumağa başlamışdır.
Həyatının bu mərhələsində qələmə
aldığı "İbrahim", "Kövsər",
"Qədr gecəsi", "Sirr" və s. əsərlərin
süjeti "Quran"dan götürülmüşdür.
Zadəgan əsilli L.Tolstoy gəncliyinin müəyyən
bir hissəsini Qafqazda hərbi xidmətdə
keçirmişdir. Avtobioqrafik səciyyəli "Kazaklar" əsəri və sənətkarın
öz sağlığında nə qədər cəhd
göstərsə də, dərc etdirə bilmədiyi "Hacı
Murad" povestinin əsas qəhrəmanları da elə onun
burada tanıdığı real şəxslərin prototipləridir.
Bu əsər və ümumiyyətlə,
yazıçının bütün
yaradıcılığı sübut edir ki, onun Şərqə
marağı yalnız etnoqrafik deyil, daha çox mənəvi-poetik
xarakterli olmuşdur. Ümumiyyətlə,
Şərq mədəniyyəti və ədəbiyyatı ilə
yaxından maraqlanan L.Tolstoy, xüsusilə, ömrünün
sonlarına yaxın "Quran"ı və dini kitabları
çox mütaliə etmişdir. Sonrakı
illərdə o, Misirin müftisi Əbdu Muhəmmədlə və
bir çox Krım tatarları ilə yazışmış və
bu yazışmalar da onun İslam haqqında təsəvvürlərinin
daha da artmasına kömək etmişdir.
Tolstoyun 1895-1910-cu illəri əhatə edən gündəliklərində
dönə-dönə Məhəmməd peyğəmbərin
(s.ə.s) adı çəkilir, onun yaydığı dinin ən
üstün din olduğu bildirilir. Sənətkarın dini
dünyagörüşü, Allah, ruh, əxlaq və s. məsələlər
haqqındakı qeyri-ordinar fikirləri yaşadığı
cəmiyyət üçün qəbuledilməz olmuş, hətta
1901-ci ildə o, pravoslav kilsəsindən qovulmuşdur. Gündəliklərindən birində o
yazırdı ki, kilsə İsa Məsihin təliminə zidd
bir təlim formalaşdırıb və insanları məhz bu
yolun doğruluğuna inandırmağa nail olub. L.Tolstoy inanırdı ki, xristian dini də ilkin
formada məhz İslamın prinsipləri ilə səsləşən
bir dini təlim olmuş və dəyişikliklərə məruz
qalmışdır. O, pravoslav kilsəsinin təqdim və
təbliğ etdiyi "İlahi üçlük" təlimini
qəbul edə bilmir və bunun əvəzində tək
Allaha sitayişi təbliğ edən İslama
üstünlük verirdi. 1884-cü ildə yazdığı
bir məktubda o belə deyir: "... Hakimiyyət
nümayəndələri məni zərərli
inqilabçı, pravoslavlar isə şeytan kimi görürlər.
Etiraf edirəm ki, bu mənə ağırdır... Və buna görə də xahiş edirəm, mənə
sadəcə xeyirxah bir Məhəmməd tərəfdarı
kimi baxın, onda hər şey yaxşı olacaq".
Bu və buna bənzər fikirlərinə görə,
son illər mətbuatda belə bir fikir yer almışdır
ki, guya Lev Tolstoy ömrünün sonlarında İslam dinini qəbul
etmişdir. Lakin fikrimizcə, bu, sensasiya yaratmaq xatirinə
yayılmış bir xəbərdir. Çünki
əvvəla, Tolstoyun gündəliklərini oxuyarkən əmin
olmaq mümkündür ki, o, ümumiyyətlə Yaradan, ruh,
ölümdən sonrakı həyatla bağlı çox
düşünmüşdür. Lakin bu
düşüncələri birbaşa İslama bağlamaq
düzgün olmazdı. Dünya
şöhrətli sənətkar İslam dini və onun
Peyğəmbəri ilə maraqlandığı qədər
Buddaya, Konfutsinin fəlsəfəsinə də maraq göstərmiş,
müsəlmanlarla olduğu kimi, buddistlərlə də
yazışmışdır. Həqiqət
axtarışında olan Tolstoyun xristianlığı tərk
etdiyi və ya İslamı qəbul etdiyi barədə
heç yerdə konkret fakta rast gəlinmir. Məhəmməd tərəfdarı olmağı
isə sonradan yenilənmiş, əsl mahiyyətindən
uzaqlaşdırılmış xristianlıqdan üstün
tutmuşdur.
Qeyd edək
ki, bir neçə il öncə Türkiyədə
guya Lev Tolstoyun müəllifi olduğu "Məhəmməd"
adlı kitab satışa çıxarılmışdır.
Halbuki bu əsərin məzmununu Məhəmməd
peyğəmbərin (s.ə.s) hədisləri təşkil
edir. L.Tolstoy bu kitabı 1910-cu ildə özünün
yayın evində "Məhəmmədin "Quran"a daxil
olmayan hədisləri" adı altında çap etmiş və
başlığın altında "Toplayan: L.Tolstoy"
sözləri yazılmışdır. Lakin naşirlər, əslində,
bu əsərin sadəcə hədis toplusu olduğunu bilsələr
də, sənətkarın dünyamiqyaslı şöhrətini
nəzərə
alaraq, belə bir hiyləyə əl atmış və
kitab çox böyük tirajla satılaraq onlara xeyir gətirmişdir.
Tolstoyun ayrıca kitab halında çap etdirdiyi
"Hədislər" yazıçının 90 cildlik
irsinin 40-cı cildində yer almışdır. Beləliklə, Tolstoyun İslam dininə münasibəti
məsələsini ümumiləşdirərkən belə
bir qənaətə gəlirik ki, o, bu dinin mahiyyətinə dərindən
bələd olmuş və əsərlərində ondan
faydalanmağı bacarmışdır.
Sovet
dövründə Şərq ədəbiyyatına maraq bu
zamana qədər görünməmiş bir səviyyəyə
çatmışdı. Həmin dövrdə
İslamı, təsəvvüfü əks etdirən
çoxlu sayda elmi və bədii əsərlər ərəb
dilindən rus dilinə tərcümə olunmuşdur. Elə
təkcə bu faktı xatırlamaq yetər ki, əlcəzairli
müəllif Ət-Tahir Vəttarın "Əl-laz"
romanı rus dilinə tərcümə edilərək altı
il ərzində yeddi dəfə çap olunmuş və
tirajı üç yüz əlli mini keçmişdir. 1987-ci ildə "Asiya və Afrika
yazıçılarının seçilmiş əsərləri"
adlı 12 cildlik seriya tamamlanmış və hər cild 50 min
nüsxəni əhatə etmişdir. Bu rəqəmlər
ərəb ədəbiyyatına, Şərq və İslam
motivlərinə rus oxucusunun böyük marağının
göstəricisidir.
90-cı illərin sonlarından etibarən bu
marağın azalmasına baxmayaraq, XX əsrin sonları, XXI əsrin
əvvəllərində rus mədəniyyəti və ədəbiyyatında
İslam təfəkkürünə, demək olar ki, yeni bir
maraq mərhələsi başladı. Üstəlik,
müasir dövrdə bu marağın əsasında həm də
ictimai-siyasi proseslər durur.
Mətanət Vahid
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 29 iyun.- S.20-21.