İlyas Əfəndiyevin
belletristikası:
təhkiyə texnikası, narrativ instrumentariləri
İlyas Əfəndiyevin yaradıcılıq yolu, nəsr
və dramaturgiyasının poetikası, müasir Azərbaycan
ədəbiyyatında tutduğu yer çeşidli aspektlərdən
araşdırılmış, üslub dəst-xətti
geniş təhlil obyektinə çevrilmişdir. İ.Əfəndiyevin
yaradıcılığına bir küll halında nəzər
salmaq və nəsr əsərlərində qoyulmuş problemləri
sağlam təfəkkür rakursundan təhlil etmək əvvəlki
kimi bu gün də kifayət qədər aktualdır.
Ədibin yaradıcılığının həmişəyaşarlığı
nəinki onun maraqlı
dramaturgiyasının, mövzu, obrazlar bolluğu və
orijinallığı, həm də nəsr əsərlərinin
məzmun mündəricəsi ilə səciyyəvidir.
Bədii
yaradıcılığa lirik hekayələrlə
başlamış və 1939-cu ildən oxuculara təqdim
olunmuş "Kənddən məktublar" adı altında beş hekayəsi
yazıçının yapışqanlı, şirin, lirik,
aydın və ifadəli nəsr dili, özünəməxsus
təhkiyə üslubu hekayələrinin süjet xəttində
sadə həyat lövhələri yaratmağa
çalışan yazıçının orijinal dəst-xəttindən
xəbər verirdi.
"Aydınlıq gecələr" kitabı
İ.Əfəndiyevin nəsr qələminin getdikcə
naxışlandığını sübut edirdi. 1940-cı illərdən
yazılmış "Apardı sellər Saranı",
"Durnanın günahı", "Kiçik bir poema",
"Qəhrəman ilə bülbülün
nağılı",
"Yarımçıq qalmış portret haqqında
mahnı", "Qarı dağı", "Sən ey qadir
məhəbbət", "Qoca tarını
çaldı" və s. kimi hekayələrdə, bir tərəfdən,
folklor ünsürləri, digər tərəfdən,
Böyük Vətən müharibəsi ilə bağlı
arxa cəbhənin aparıcı qəhrəmanları hesab
edilən qadın obrazları diqqət mərkəzinə
çəkilirdi. Bu qadınların
timsalında müharibəyə yollanmış ərlərini
ülvi məhəbbətlə sevən, həssas qəlbli, xəyalpərəst
insan obrazları görünməkdədir.
İlyas
Əfəndiyevin "Gözlənilməyən sevgi"
(1939) hekayəsində darülfünunda bir yerdə təhsil alan iki gəncin bir-birinə sevgisi orijinal
yanaşma rakursundan qələmə alınmaqla maraqlı
yazıçı gedişlərini ortaya qoyur.
"Apardı sellər Saranı" (1940) hekayəsi
folklor süjetlərindən nəşət almaqla olduqca
nostalji və titrədici bir dillə söylənilir.
Anası erkən vəfat etmiş Saranın
babasının ümidinə qalması, onun Xançobanın
sevgilisi olması, yadelli bir şahın yolu Muğandan
keçərkən onun Saraya gözü düşməsi,
qızı özü ilə aparmaq istədiyi zaman
atasının qızı şahın əlindən alıb
çaya atması xüsusi hisslərlə tərənnüm
edilir. Əsərdə folklor motivlərinə
dirənən psixoloji gərginliklərlə yanaşı,
etnik-milli qeyrət məsələsi ön plana çəkilir.
"Qəhrəman ilə bülbülün
nağılı" (1942) hekayəsi rəvayət və əfsanələr
üzərində qurulmaqla burada igidlə bir qız
arasında olan sevgi macəraları maraqlı haşiyələrlə
öz təsvirini tapır. Əsərdə oğlanın yuxu
görmələri, onun öz sevgilisi ilə
görüşü sentimental ruhda təsvirini
tapdığından xeyli məqamlarda qazax
yazıçısı M.Auezovun "Yasa
bürünmüş gözəl" povestindəki analogiyaları görmək
mümkündür.
"Yarımçıq
qalmış portret haqqında mahnı" (1943) hekayəsindəki
rəssam Elmarın obrazı isə bizə rus
yazıçısı Vladimir Korolenkonın "Kor
musiqiçi" və türkmən nasiri Nurmurad
Sarıxanovun "Şükür baxşı" povestlərinin
bəzi fraqmentlərini, o cümlədən Şükür
baxşının özünü xatırladır.
"Qarı
dağı" (1944) hekayəsi də rəvayət və əfsanə
motivlərinə söykənməklə qələmə
alınsa da, əslində, əsərdə
işğalçılıq, əzazillik pislənir. Yadelli şah Azərbaycan şəhərini
işğal edir, insanları qətlə yetirir. Bunun təntənəsi olaraq şah qan dənizinə
çevrilmiş şəhərin yanında çadır
qurdurub şadyanalıq etdiqi zaman vəziri Taygöz Yusif ona
oğlu Maliktacın bərk xəstələndiyini xəbər
verir. Şah məmləkətin ən
tanınmış loğmanlarını oraya dəvət etməyi
əmr etsə də, ona kömək edəcək bir
falçı qarıdan başqa heç kim
tapılmır. Qarı Maliktacı dağlardan
yığdığı çiçəklərlə
müalicə edir. Oğlan özünə
gəlir. Qarı həmin çiçəklərin
şirəsindən şahın özünə də verir.
Şah bundan xoşhal olub, ona iki kisə
qızıl verir. Viran qalmış şəhərin
adamları qarını satqınlıqda suçlayırlar.
Az sonra şah da, oğlu da qarı verdiyi həmin
şirədən zəhərlənib ölurlər. Qarı qəsb
edilmiş xalqının qisasını şahdan bu yolla alır.
Bütün bunlar bizə belə bir fikir söyləməyə
əsas verir ki, İlyas Əfəndiyevin belletristikası onun
bütöv yaradıcılığının mühüm səhifəsini
təşkil edir. 1950 - 1960-ci illərdə qələmə
aldığı "Gülaçar", "Su dəyirmanı",
"Yaylaq qonşumuz", "Yun şal",
"Qırçı və qızıl çiçək"
kimi həyat həqiqətlərinə fərdi baxış
bucağından münasibət dövrün
reallıqlarını əks etdirmək baxımından
maraqlıdır. Hekayələrindəki Sənubər, Sonabəyim,
Gülaçar, Sərkər, Eyvaz, Humay, Südabə, Cəmil,
Qədir, Musa və başqa bu kimi obraz, xarakter və personajlar
İ.Əfəndiyev belletristikasının özünəməxsus
tərəfləri ilə oxucu yaddaşında yer alır. Ədibin yaradıcılığı
üçün adi məişət detallarının
seçilib təqdim olunması uğurlu təsvirlərlə
zəngindir. Bu da
maraqlıdır ki,
İ.Əfəndiyevin hekayələrinin xeyli
qismində M.Şoloxovun "Don hekayələri"nin
analogiyaları nəzərə çarpır. Bu baxımdan
müəllifin "Yun şal" hekayəsinin bir sıra tərəflərini
M.Şoloxovun "Don hekayələri"nə daxil etdiyi
"Xal" hekayəsi ilə müqayisə edə bilərik.
Bundan başqa, İ.Əfəndiyevin belletristikası
M.Şoloxovun "Don hekayələri"ndə
daha çox qabardılmış məişət və həyat
psixologizmlərinin təsvirində ortaya çıxır. M.Şoloxov və V.Korolenko nəsrinin İ.Əfəndiyev
nəsrinə təsirindən danışdıqda, həm də
Azərbaycan ədibinin də digər
yazıçılarımızın
yaradıcılığına etdiyi təsirdən söhbət
açmaq zəruridir. Bu baxımdan
"Qarı dağı" hekayəsinin bəzi motivlərinin
Şərif Ağayarın "Harami" romanına pozitiv təsirini
də qeyd etməyə ehtiyac vardır.
Bir mühüm müşahidəmizi də
bölüşməyi vacib hesab edirik. Belə ki,
belletristika bir janr kimi İ.Əfəndiyev üçün,
sanki sonra qələmə alacağı əksər mədəni-mənəvi,
sosial-ictimai, fəlsəfi-estetik problemlərin onun monumental nəsr
yaradıcılığında daha dərindən işlənməsi
üçün bünövrə rolunu oynaya bildi. İ.Əfəndiyev bu janrda məharətli nasir kimi
monumental nəsr texnikasına uğurla yiyələnməyi
bacardı.
İ.Əfəndiyevin
belletristikasında ("Qəhrəman ilə
bülbülün nağılı", "Apardı sellər
Saranı", "Qarı dağı" və s.), irihəcmli
nəsr nümunələrində ("Xan qızı Gülsənubərlə
tarzən Sadıqcanın nağılı", "Valehlə
Sarıköynəyin deyişməsi" və s.) folklor
poetikasına və tarixə müraciət yazıçı
üçün heç də korporativ məqsəd güdməmiş,
onlardan yararlanma əsərlərin mahiyyətini oxuculara daha
yaxşı həzm-rabedən keçirmək
üçün edilmişdir.
"Söyüdlü arx" (1958) romanının
baş qəhrəmanı Nuriyyə şəhərdən kəndə
işləməyə gələn gənc aktrisadır. O, kitabxana müdiri işləyə-işləyə
dram dərnəyi təşkil edib gəncləri oraya cəlb
edir. Romanın uğurunu təmin edən Nuriyyənin
mədəniyyət sahəsində fəaliyyət göstərməsi
yox, onun mənəvi aləmi, şəxsi həyatıdır.
Nuriyyə altı il ərzində sevgisini
ürəyində gəzdirdiyi Murada təsadüfən rast gəlir,
lakin onun ailəsi olduğunu bildikdə sevgisini qəlbinin dərinliyində
dəfn etməyə qərar verir. Nuriyyə
öz taleyinə qovuşur.
İ.Əfəndiyevin
yaradıcılığının məsuliyyətli tədqiqatçısı
Y.İsmayılovun bu romanla bağlı irəli
sürdüyü mülahizələr, fikrimizcə, daha
doğrudur.
O, haqlı olaraq Azərbaycan müəllifinin nəsrində
lirik üslubi axarı düzgün müəyyənləşdirməklə
müəllifin nəsrdə yeni təmayüllərə
qoşulduğunu və bu baxımdan onun yaradıcılıq
üslubunun V.Şukşin, B.Titov, A.Gelman, G.Boçarov,
İ.Yefremov, M.Stelmax, M.Slutski, İ.Drutse, N.Dumbadze kimi müəlliflərlə
oxşar məqamları bölüşdüyünü qeyd
edir. Bizsə
bundan başqa Əfəndiyev yaradıcılığının
xeyli məqamlarının rus yazıçıları
V.Korolenko, N.Leskov və M.Şoloxovla
yaxınlaşdığını görürük. Dilinin axıcılığına görə də
o, adını çəkdiyimiz bu yazıçılara
yaxındır. M.Cəlalın
"Söyüdlu arx"ı "oxunaqlı əsər
hesab etməsi də doğru müşahidələrdəndir.
"Körpüsalanlar" (1960) romanı lakonikliyinə
baxmayaraq, öz maraqlı süjet xəttinə görə nəinki
yazıldığı dövrün həqiqətlərini əks
etdirmək baxımından, həm də insanların gələcəklə
bağlı qurduqları xəyalların rəmzi ifadəsi
kimi qəbul edilməlidir. Romandakı Səriyyə
obrazı oxucular və ədəbi tənqid tərəfindən
(M.Cəfər, S.Əsədullayev, Y.Seyidov, M.Arif) birmənalı
qarşılanmasa da, təsvir olunan dövrün fərqli
obrazı kimi dəyərləndirilməlidir.
İ.Əfəndiyevin
"Dağlar arxasında üç dost" (1963) romanı da kənd
həyatına həsr edilməklə
yazıçının nəsr dilinin və dil-üslub
xüsusiyyətlərinin ovxarlanmış tərəflərini
özündə əks etdirir. Ailə, məhəbbət
problemləri ilə yanaşı, əsərdə pozitiv qəhrəman
yaratmaq istəyi romanın episentrində əsas yer tutur.
Əsərdə insanların mənəvi durumu, əxlaq məsələsi,
personajların daxili aləminin məişəti fonunda təsviri,
insanların dünya baxışları, vətəndaşlıq
hissi, gələcək uğrunda mübarizəsi və s. kimi
roman mətnində yer almış problemlər, təhkiyənin
infrastrukturunda folklor ünsürlərinin qabarıq
nümayiş etdirilməsi yazıçının
özünəxas bədii üslubunun özəlliyi kimi
başa düşülməlidir.
"Valehlə Sarıköynəyin
nağılı"nda (1976 - 1978) İ.Əfəndiyev
üslub və forma axtarışları ilə diqqəti cəlb
etməklə yığcam həcmli belletristikasında
olduğu kimi, roman yaradıcılığında da folklor
poetikasından və bədii ifadə vasitələrindən
istifadəyə üstünlük verir. Bundan sonra
müəllif yaradıcılığının yetkin
çağında kənd mövzusuna müraciət edib
"Geriyə baxma, qoca" (1980) romanını və
"Üçatılan" (1981) povestini oxuculara bəxş
edir. Hər iki əsər avtobioqrafik
xarakterli olmaqla yanaşı, həm də özünün qəhrəmanlar
qalereyası ilə zəngindir. Burada
yazıçı indiyə qədər qələmə
almadığı uşaqlıq xatirələrinə söykənir.
Bu nümunələr təcrübəli ədibin
nəsr zövqünün uğurlu nəticəsi kimi nəzərdən
keçirilməlidir.
Beləliklə, söylədiklərimiz gözlərimiz
qarşısında İ.Əfəndiyevin nəsr
dünyasının özünəməxsus palitrasını
yaradır. Vaxtı ilə A.Puşkin deyirdi ki, proza daim fikrin və
yenə də fikrin hərəkətini tələb edən
bir şeydir. Çünki prozanın tarixi
baxımdan izahına nəzər saldıqda görürük
ki (lat. prosa, prosa oratio), o, birbaşa sərbəst hərəkət
edən nitq, yaxud bədii nitqin iki mühüm təşkili
üsulunu nəzərdə tutan fenomendir.
İlyas Əfəndiyevin belletristikasının
formalaşmasına, fikrimizcə, oxucu kütləsinin də
müəyyən təsiri olmaqla onun
yaradıcılığını sintetik və eyni zamanda
dinamik bütövə çevirə bilmişdir. Qeyd edək
ki, belletristika əsas etibarı ilə insan qəlbinin təhlilini
nəzərdə tutur. İ.Əfəndiyev
belletristikasının ən dəyərli tərəfi də
budur ki, müəllif əsərlərində təsvir etdiyi
həyat həqiqətlərini, yaxud real mənzərələri
deformasiyaya məruz qoymayıb, əsəri üçün ən
zəruri olanları öz yazıçı
professionallığı ilə təhlillərə cəlb
edir.
Biz də belə olduğu halda diskurs-təhlil
instrumentarilərindən istifadə edib, ədəbin hekayələrinin,
povestlərinin və romanlarının mətnlərini qeyri-mətn
reallığı kontekstində təhlillərə cəlb
edib, mətnin öz semantik tutumunu onun praqmatikasına və
sintaksisinə müvafiq olaraq aparmağa
çalışmalıyıq. Yazıçının
təhkiyə üslubuna nəzər saldıqda onun əsərlərindəki
inteqrasiyalaşdırıcı instrumentin, daha doğrusu, təhkiyə
texnikasının, yaxud narrativinin gedişinə diqqət
yetirmək zəruridir. İ.Əfəndiyevin
belletristikasında (hekayə, povest və romanlarında) təbiidir
ki, söhbət kimlərdənsə gedir. Mükəmməl personajlar sistemi olmadan bunu etmək
də mümkün deyildir. Burada
narratologiya spesifik tədqiqat texnikası kimi diskurs-təhlil
çərçivələrində inteqrativ
texnologiyaların (linqvistik və ədəbiyyatşünaslıq
instrumentarilərin) köməyi ilə nəzərdən
keçirilməsi daha effektiv olub, hər bir əsərin təhkiyə
və personaj strukturunun forma və məzmun vahidliyi,
bütövlüyü barədə bitkin təsəvvürlər
yarada bilər.
İ.Əfəndiyevin belletristikası konkret tarixi
dövrün mühüm mədəni mənzərəsini təcəssüm
etdirməklə oxucuların ümdə estetik tələblərini
ödəyə bilir. Eyni zamanda bu da bilinməlidir ki,
İ.Əfəndiyev belletristikası nəsrimizdə həm də
öz novasiyaları ilə diqqət çəkir. Çünki ədibin keyfiyyət etibarı ilə
seçilən belletristikasında insanın
düşdüyü vəziyyətin, yaşadığı
halın, mənəvi-emosional uğur və
sarsıntılarının, yaxud razılıq və
narazılıqlarının, dünya və həyatla
bağlı qarşılıqlı təmaslarının
harmoniyası yaranır.
İ.Əfəndiyevin
yaradıcılığı bu baxımdan xeyli mühüm
xüsusiyyətlərə məxsus olub, yüksək klassik
estetik tələblərə cavab verib, Azərbaycan klassik nəsrinin
ənənələrini mənimsəyib inkişaf etdirsə
də, onun bugünkü ədəbi tənqid nöqteyi-nəzərdən
yeganə çatışmazlığı müəllifin bədii
təfəkkürünün semiotik işarəsinin
postmodernist səviyyədə təhlilə oturmaması ilə
bağlı ola bilər. Bu da ona görə
baş verir ki, postmodernist intermətn mətn sahəsində
müxtəlif ziddiyyətdə olan diskurs və sosioletləri
bir-birinə qarşı qoymağı nəzərdə tutur.
Beləliklə, İ.Əfəndiyev belletristikasında
elə yeni estetik nümunələr, varlığın və
həyatı dərkin elə yeni modeli ortaya çıxır
ki, onlar normal sənətin mahiyyəti olaraq oxucu stereotiplərinin
özü ilə də ziddiyyətlərə girir. İ.Əfəndiyev
belletristikası öz poetikası və məzmunu etibarı
ilə ona qədərki nümunələrin təkrarı yox,
həyata, varlığa, onlarda baş verən və verə
biləcək hadisə və hallara stereotiplikdən,
sxematiklikdən, aparıcı süjet gedişlərindən,
qəhrəmanların şablonçuluğundan tirajlanan
çoxsaylı priyomlardan, ekspressiv poetexnologiya primitivizmindən
kənardır. Buna görə də ənənəvi ədəbiyyatşünaslıq
və ədəbi tənqiddə istifadə edilən təhlil
prinsipi və interpretasiyasında köhnə klassik modellərə
üz tutulsa da, mexanizmlərin digər prinsipial məsələlərin
həllində söz işarəsinin semantikasını və
onun praqmatik vektorunu dəyişməyə istiqamətlənməlidir.
Çünki ədəbi işarənin
praqmatik aspekti əsərin mətn quruluşu və mətnin
mənimsənilməsi konteksti ilə sıx əlaqədə
olur. İ.Əfəndiyevin nəsr
yaradıcılığına məhz bu rakursdan yenidən
baxılması zəruridir.
Nizami Tağısoy
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 29
iyun.- S.22-23.