Qəlbinur idrakının ətri...

Dünya şöhrətli oftalmoloq, şair-filosof Paşa Qəlbinura

Açıq məktub

Əziz Paşa Qəlbinur!

Hələ başımı nənəmin dizi üstünə qoyub onun maraqlı həyat əhvalatlarını (nağıllarını yox!) dinləyə-dinləyə xumarlandığım çağlardan bilirdim ki, dünyanın bütün yaxşı-pis işlərində "ingilis barmağı" var; əlbəttə, o zamanlar bu ibarənin mənasını heç anlamırdım, sadəcə, düz doqquz il ata-anasının arzu-həsrəti olan, nəhayət, Məşhəddə, "qərib ağa İmam Rza"nın ziyarətgahında doğulan Məsumə nənəmin dilindən eşidirdim: İran inqilablarında (bütün inqilabların təbiətində dağıdıcılıq var!), Leninin məşhur "bu gün tezdir, sabah gec!" hökmündə, Qaqarinin kosmosa çıxmasında və ölümündə, Xirosima və Naqasakiyə atom bombasının atılmasında, Müşfiqin Dilbərinin nakam qalmasında, futbolda, hərəkətin əsas qanunlarında, qatarda, təkərdə, telefonda, televiziyada, Ayın, Günəşin tutulub-açılmasında, bir sözlə, keçmişimiz, bugünümüz və gələcəyimizlə bağlı yaxşı-pis nə varsa, hər şeydə "ingilis barmağı" var. Təəccüblü də olsa, o zamanlar mən bu "barmaq"dan atamın nağıllarındakı "Div"dən qorxduğum kimi qorxmurdum, əksinə, mənə elə gəlirdi ki, o "barmaq" "Div"dən də, "Xortdan"dan da yaxşıdır, çünki uşaqları yemir, onları qaynar qazana salmaq üçün tədbirlər görmür, qoçaq oğlanları quyunun dibinə salmır və s... Lakin çox sonralar təhsil, həyat və təcrübə, dünyada baş verən hadisə və proseslərə ayıq baxışlar mənə nənəmin necə müdrik insan olduğunu anlatdı. Və 2019-cu ilin bir qış axşamında sizin mənə bağışladığınız "İdrak ətri"ni oxuyub bitirəndən sonra (xüsusilə Dəli Balaş haqqında essenizin sonunda nənənizin deyimini oxuyanda!) bir daha mənə aydın oldu ki, əslində, kitabın üz qabığındakı mərhum fotojurnalist Kevin Karterin o fotoşəklindən (Yer kürəsinin hansı bucağındasa sür-sümükləri görünən qara dərili sudanlı uşaq alnını yerə vurur, arxasındakı qara qırğı isə bir azdan öləcək (acından!) bu tifilin son nəfəsini gözləyir ki, növbəti leşini yesin...), Azərbaycanımızın başına gətirilən faciələrdən, dəhşətli mənzərələrdən - Xocalıda "ürəyinə, üz-gözünə süngü sancılmış uşaq"dan, "gözləri çıxarılmış oğlan"dan, "ölmüş anasının döşünü əmən körpə"dən, "...ağıla sığmayan erməni vəhşiliklərindən, körpə, qadın, kişi, qoca meyitləri..."ndən, "daşa varlığınla inansan, daş göyərər" deyən atalarımızın ruhundan, Bağdaddakı o qızcığazın göz ağrısından "başını xəstəxana divarlarına çırpması"ndan... daha nələrdən Allahın xəbəri yoxdu! Və doğrudan da, "Allahın barmağı yoxdu ki, basıb gözümüzü çıxarsın. O, gec eləyir, güc eləyir...". Düz deyib nənələrimiz! Və bəlkə də, Yeri başqa bir "barmaq" (ya da barmaqlar!) idarə edir, bu gün hər şey - Yer də, Göy də onların "barmaqları" altındakı düymələrdən asılıdır...

Qəribədir, sizə hər zaman yaxın olmaq istəmişdim, sizinlə oturub doyunca söhbət eləmək, dərdləşmək, sizin kimi sümüyü yüngül insanın üz-gözünün, ağlının nurundan bəhrələnmək istəmişdim... Biz bir-birimizi yaxından tanımasaq da, arabir tədbirlərdə salamlaşıb görüşürdük və düşünürdüm ki, görəsən, gözü güllədən dönməz bu elm-təbabət cəsuru və poetik təfəkkür sahibiylə bir məclisdə oturub söhbət eləmək mənə qismət olacaqmı? Oldu. Dostlarımız Vaqif Bəhmənli, Rəşad Məcid, Əjdər Ol və İmdat Əfşarın sayəsində baş tutdu görüşümüz və həmin "məcməüş-şüara" da siz "İdrak ətri"nizdən hərəmizə birini bağışladınız...

Bəri başdan deyim ki, kitabınızı çox diqqətlə oxudum. Bəlkə də, kitab haqqında çox yazıblar, bilmirəm; bu yazının ilk cümləsini tənqidçi-ədəbiyyatşünas alimimiz Nizaməddin müəllimin yazdığı dolğun "Ön söz"ündən, daha doğrusu, onun son abzasından başlamaq istəyirdim: hər adamın öz ətri olur! Mən sizin sərbəst kompozisiyalı və kiçikhəcmli esselərinizi ikinci dəfə oxuyanda artıq əlimə qələm almışdım, düşünürdüm ki, altından xətt çəkdiyim sətirlərdən iqtibaslar gətirəcəyəm, misallar çəkəcəyəm, təhlil və arqumentlərimi möhkəmləndirmək üçün subyektiv mülahizələrimi söyləməyə çalışacağam. Ancaq dostumuz, hörmətli professor Nizaməddin Şəmsizadə daha dürüst və tutarlı misallar çəkdiyindən bundan vaz keçdim, məktub formasını seçdim. Səmimiyyətlə deyirəm - burda sizin idrakınızın, zəkanızın ətrini duydum, xeyirxah və zərif qəlbinizin işığını gördüm, ürəyinizin çırpıntılarını eşitdim... Gözüm də sevindi!

Doğrusu, kitabı oxumazdan qabaq düşündüm ki, görəsən, üz qabığındakı fotoşəkillə Paşa Qəlbinurun esselərinin nə əlaqəsi var? İndi anlayıram bunu. Esseləri oxuduqca dünyamız kimi gah qarışıq, tüstülü, bulanıq, gah mürəkkəb, paradoksal, gah da zərif, kövrək, ilıq hisslər yaşadım. Oxuduqlarımın qısaca məzmununun ürəyimin şirəsini qoparmadan tezislərini verməli olsam, səmimiyyətlə deyərdim: təbabətin, fəlsəfənin, poeziyanın, musiqinin, insan psixologiyasının gözəl bilicisi, dünya şöhrətli alim kimi siz konkret mövzulardan, "həyatdakı yolları fərqli, zirvədəki yerləri sabit, ürəklərdəki heykəlləri ucadan uca, tariximizdəki səhifələri silinməz" insanlardan (həm də özünüzdən!) bəhs etmisiniz. Dünya şöhrətli alimlərimiz, ziyalılarımız Ümnisə xanım Musabəylinin, Zərifə xanım Əliyevanın, Azad Mirzəcanzadənin, Zəhra xanım Quliyevanın, Ağabəy Sultanovun, İbrahim Topçubaşovun, görkəmli yazarlarımız Altay Məmmədovun, Nüsrət Kəsəmənlinin və başqalarının portretlərini yaratmısınız; "İdrak ətri"nin kədəri, ağrısı, iztirabı, sevinci, nəşəsi, ilıq duyğuları, ağ, qara, sarı, qırmızı, yaşıl... rəngləri, poetik, bədii-publisistik, elmi-fəlsəfi, klassik, müasir, kütləvi, informativ... çalarları var.

Mətnlərin struktur forması barədə fikirlərimi çatdırmaq istərdim: Sizin fərdi təəssürat və təsəvvürləriniz, mülahizə və fikirləriniz sərbəst şəkildə, konkret mövzuların başına dolanır, xarakterinə görə müxtəlif olsa da, mənim fikrimcə, tarixi-bioqrafik mahiyyət daşıyır. Struktur baxımdan (giriş, tezis və arqumentlər, məsələnin qoyuluşuna münasibət və nəticə) yanaşsaq, mətnlərin əvvəlindən axırınadək janra xas meyarlar gözlənilir, abzaslar arasındakı məntiqi əlaqələr də sizin nasirlik məharətinizdən xəbər verir. Mətnlərin məzmununda nasir və publisist üslubu apaydın görünür, esseyə xas emosionallıq, təsirli boyalar, bədiilik, lakoniklik var, intonasiya və mətnin ovqatına görə çalarlı sətirlər var. Esselərdə xatırlanan hər kəs barədə ən önəmli faktların deyilməsi, özü də ibrətamiz misalların yerli-yerində çəkilməsi, sizin bir müəllif kimi heyranlıq duyğularınızın, istək və arzularınızın qabarıq şəkildə sadə, lakin orijinal ifadəsi daha çox diqqətimi çəkdi.

"İdrak ətri"nin məzmunuyla tanışlıq zamanı istər-istəməz onun müəllifinin şəxsiyyət dəyəri gözümün önünə gəlirdi: dünyagörüşü, düşüncə tərzi, ətrafımızda baş verən hadisə və proseslərə sağlam münasibət, yaradıcı təxəyyül, elmi-fəlsəfi və analitik təfəkkür, yazı mədəniyyəti... Bütün bunlar barədə düşünürsən. Siz, demək olar ki, hər bir essenizdə fikirlərinizi dəqiq və savadlı şəkildə çatdırmısınız, informasiyaları strukturlaşdıraraq əsas anlayış və tibb terminlərindən bacarıqla istifadə etmisiniz, onların bir-birinə bağlılığını arqumentləşdirmisiniz. Həyati misallar çəkib təcrübənizi maraqlı detallarla əsaslandırırsınız. Sizin esselərinizdə həm fərdi, həm də ictimai həyat hadisələrinə, həyati situasiyalara, təcrübəyə elmi münasibət gördüm, arqumentləriniz lakonik və obrazlı şəkildə ortaya qoyulur. Bunların bir qismi bədii-fəlsəfi essedir ("Cahad", "Çilçıraq", "İldırım", "Uşaq qəbiristanlığında bitən alma", "Alzqeymer", "Tanrım" və s.) və bir qismi də təsviri-portret essedir, sonunculara daxili məzmunu bütöv olan nəqli esselər də demək olar ("Təkrarsız Ümnisə xanım", "Vətən sevgisi", "Səbr Allahın adıdır", "İdrak ətri", "İşığın yası", "İbrahim Topçubaşov olduğu kimi", "Sən", "Mənim tanıdığım Nizaməddin", "Şair", "Axırın əvvəli", "İydə ətrinin ağrı-acısı" və s.).

Əziz Paşa müəllim!

Sizin kitabınızdan oxuduğum hər söz, hər sətir, hətta rəng və şəkil də ətir saçır. Dünya şöhrətli azərbaycanlıların və digər millətlərdən olan tanınmış alimlərin, ziyalıların, insanların obrazları da ətir saçır; düzü, təsvir elədiyiniz insanları və onlarla bağlı ən önəmli detalları oxuduqca, habelə mətnlərdəki sərt və kədərli anların mənzərələrini göz önünə gətirdikcə gah kədərlənir, gözlərim dolur, təəssüflənirdim, gah da sevinir, qürrələnirdim, xəyallar, arzular aləmi məni qanadlarına alıb aparırdı uzaqlara. Belədə Tanrının qüdrətinə, mərhəmətinə, sevgisinə, qismətinə daha çox inanırsan, inanclarımızın, dinimizin, fəhmimizin əzəmətinə və dürüstlüyünə heyran qalırsan, elmimizin, mədəniyyətimizin, sənətimizin, musiqimizin misilsiz olduğunu, muğamatımızın təkrarsızlığını, əzabkeş müəllimlərimizin xidmətlərinin dəyərini, ata-anamızın müqəddəs ruhlarının başımızın üstündə səhər-axşam dolaşdığını... daha yaxşı anlayır, duyursan. Bu esselər səni içi Azərbaycan qarışıq dünyanın hər tərəfinin çoğrafi xəritəsinə, təsadüfi və zəruri hallara, insanların, doğmaların, yadların, akademik şəxsiyyətlərin təbiəti və xarakterindəki ən maraqlı cizgiləri ilə bağlı əlamətlərə, hadisələrə, paradoksal bağlantılara və ayrıntılara aparıb çıxarır. Canlı və cansızların, təbiət və cəmiyyətin enerjilərinin zaman və məkanla qarşılıqlı münasibətlərinə həkim və filosof gözüylə baxmaq, hələ üstəlik elmi-fəlsəfi nəticələr çıxarmaq Sizin yaradıcılığınızda yeni hadisə olmasa da, təzədir, istidir. Mən bu qənaətdəyəm ki, onlardan həm də nəcib zadəgan ətri gəlir. Kantın mübahisəli "təmiz idrak" təlimi bəlkə də, öz mənasını itirir - esselərin demək olar ki, hər birində hissiyyat, idrak və təsəvvür iştirak edir, insanla təbiətin, göylə yerin, Tanrıyla Yer və Göy hadisələrinin əlaqələrini dərk etmək istəyirsən, onların mahiyyətinə varmaq istəyirsən. Hippokrat, Demosfen, Fransua Rable, Lu Anri Bussenar, Vasili Aksyonov, Arçibald Kronin, Bulqakov, Çexov, Robin Kuk, Artur Şniçler, Somerset Moyem, Konan Doyl və onlarca dünya şöhrətli şair və nasirlər həm də təbib, loğman (ya da əksinə!) olublar, onların da təcrübəsi sübut edir ki, təbabətlə ədəbiyyatın əlaqəsi, həm də çox güclü bağlantısı var. Siz bu bağlantını elmi-fəlsəfi baxışlarınızla daha gözəl sübut etmisiniz. Bu yolda sizi daha böyük uğur gözləyir, dostum! Ruhunuza, gözünüzə, ürəyinizə sağlıq arzusu və qardaş məhəbbətiylə,

Kamran NƏZİRLİ

1 mart, 2019-cu il

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 8 mart.- S.20.