Əvvəl-axır yazılanlar

Esselər

"Mənasız bir həyatı yaşamaqla onu cəzalandırmaq lazımdır". Yaxud: "mənasız bir həyatı yaşadın, ya da ona cəza kəsdin - eyni şeydir". - Hacı Mir Həsən ağa Səyyah. Sirlərin sərgüzəşti, Hicri 1056, V risalə. Payız fəsli.

Bu fikir risalədə iki dəfə təkrar olunur. Eyni fikirdir, amma, sanki başqa-başqa bucaqlardan mahiyyətə baxmaq cəhdidir.

Bu yazı tərzi Hacı Mir Həsən ağaya xas cəhətdir. Digər əsərlərində də o, bu tərzdən yer-yer istifadə edib. Müəllif, sanki müxtəlif dəyişmələr vasitəsilə mahiyyəti daha dərindən görmək istəyir və beyninin bütün qırışlarını işə salır. Amma nəyə nail olur - bilinmir.

Mahiyyət yenə də və əbədiyyən dəyişməz qalır.

***

Sinonimlər bir-birinə mənaca uyğun gələn və ya oxşar dil vahidləridir. Yəni bunlar nitq prosesində bir-birini əvəz edə bilir, eyni funksiyada çıxış edirlər. Amma elə buradaca kökü dərinlərdə gizlənən səhv buraxmış olduq. Sanki doğrudan da, bu sözlər və ya başqa dil ünsürləri eyni funksiya daşıyıb eyni məna bildirirlər. Bu isə belə ola bilməz, çünki bu belə ola bilməz. Onların arasında cüzi, minimal fərq olmasa, mümkün deyil. Ən yaxın olanları da məhz ən yaxın olanlardır, eyni deyil.

İki sinonim ifadəni araşdıraq. Əslində, bunlar heç tam mənalı sözlər də deyil, köməkçi sözlərdir, əsas sözlərə bitişib onlarla birgə nə isə ifadə edirlər. "Haqqında" və "barəsində" köməkçi sözləri nəzərdə tuturam.

Dilin bir struktur kimi son dərəcə incə bir varlıq olduğu bir daha özünü büruzə verir. Sanki bu köməkçi sözləri nəyə "yapışdırsan" eyni nəticəni alacağıq. Məsələn, "Əhməd haqqında" və "Əhməd barəsində" ifadələrinin heç bir fərqi yoxdur, deyə çoxumuz düşünəcək. Amma fərq var. Kontekstinə görə biz, əslində, bunlardan birini işlətməliyik.

Əgər biz Əhmədlə bağlı geniş məlumat verilməsini nəzərdə tuturuqsa, "haqqında" işlətməliyik. Yox, əgər biz Əhmədlə bağlı lokal, xüsusi məlumat verməyi nəzərdə tuturuqsa, "barəsində" sözünü işlətməliyik. Bu tərcih intuisiya səviyyəsində olsa da dərindən diqqət yetirsək görərik ki, belə yanaşım dildəki incə, həssas məqamların obyektivcəsinə dəyərləndirilməsinə gətirir.

Elə buna görə də dilin dərinliyində gizlənən, onun mahiyyətindən xəbər verən məqamların ən azından hiss edilməsi dilin üstqatının dolğun və doğru istifadəsinə gətirər.

***

Hacı Mir Həsən ağa Səyyahın "Sirlərin sərgüzəşti" əsəri. "Bahar" fəsli. Başlanğıc:

"Hər şey nağıllarda olan kimi başladı. "Biri vardı, biri yoxdu" ilə. Bu sözlər öz səslənişindən əvvəl dünyadakı və kainatdakı düzəndən xəbər verirdi. Yəni: heç nə yox idi. Yaxud: heç nə var idi. "Ol zamanlar" (Dədə Qorqud) "heç nə" elə bir məkan idi ki, kainatın mövcud olması üçün ən vacib nəsnələr orda gizlənmişdi. Küləklər, dumanlar, yağışlar, qarlar, istilər, soyuqlar, sevgilər, nifrətlər, qərəz, ağlımıza gələn nə varsa, hamısı bu "heç nə" dediyimiz o sirli məkanın içində imiş, özünə orda sığınacaq tapıb imiş. Cahan onlardan bixəbər, onlar cahandan bixəbər.

Zaman ağır-ağır nəfəs alırdı. Hər şey - "heç nə" qarışıq hər şey bircə himə bənd olub qalmışdı".

Görkəmli coğrafiyaşünas və etnoloq, Orta əsrlərin məşhur risalələr müəllifi Səyyahın məlum əsəri bu cür başlayır, özü də başlanğıc "Bahar" fəsli adlanan yuxarıdakı girişlə təqdim edilir. Orası da var ki, burda fəsil "hissə" anlamında qəbul edilməməlidir, ilin fəsli kimi anlaşılmalıdır. Çünki digər hissələr "Qış", "Yay" və "Payız" deyə adlanır və əsərin ümumi əhvalı bu adlara görə dəyişir.

***

Yaxşılıq etməkdən daha yaxşı heç nə yoxdur. Əzab hesabına mətn doğulur. Müəllif tərəfdən oxucusuna açıq-aşkar yaxşılıq deyilmi?! Elədir.

Kiminsə əlindən tutursan. Düzdür, cavabında, əvvəl-axır, ayıb olmasın, heyvanlıq görürsən. Bu zaman "yaxşılıq" haqda düşünməyə başlayırsan. Niyə belə olmalıdır? Bu suala çox axtarıb belə bir cavab tapırsan: bizimkilər minnətdar olmağı bacarmır. Buna genetik olaraq hazır deyillər. Onlar yaxşılığa adekvat insani münasibət bəsləyə bilmirlər. Onlar üçün yaxşılıq müəllifini "öldürmək", "məhv eləmək" daha inandırıcı və daha məqbuldur. Çünki minnətdar olmaq ayıbdır, doğru deyil və həyatımızda minnətdar olduğumuz bir kimsə qalmamalıdır.

Qərəz, "yaxşılığın" mahiyyətini çox istiqamətdən çözmək olar. Amma siz Allah, gəlin belə bir bəsit qalmış cavabın cırılmış çətiri altında gizlənməyək: "O, pislik etməyindən usanmırsa, mən niyə yaxşılıq etməyimdən usanmalıyam?". Yarandığı zaman müdrik görünən bu ifadə bu gün xeyli gülüncdür. Usanmağın məqamını doğru-dürüst müəyyənləşdirmək zamanı çoxdan çatıb.

***

Ustad deyir:

"Ya göründüyün kimi ol, ya da olduğun kimi görün".

Mahiyyətlər dünyası və təzahürlər dünyası bir-birinin içindədilər, yoxsa bir-birindən ayrıdılar?

İlkin ilk vaxtında onlar bir-birindən ayrı idilər. Amma siz indi ayrıca mahiyyət və ayrıca təzahür təsəvvür edə bilirsinizmi?..

Sonralar - dünya yaranandan sonra onlar bir daha ayrılmamaları naminə əbədiyyən birləşdilər. Bu gün artıq bir vərəqin iki üzü kimidirlər.

***

Həyatda hər hərəkətin dərinində bir üsyan yatır. Hətta bu dərəcədə bəsit: ayağa durursansa oturmağa üsyan edirsən, yatırsansa oyaq qalmağa üsyandır, gülürsənsə ağlamağa, ağlayırsansa gülməyə...

Bu məntiqlə yanaşsaq Yazı yaddaşa qarşı üsyan deyilmi?!

***

Cavabın "Gülbahar" olacağını bilə-bilə yenə də soruşuruq:

"Yavrum, quzum, adın nədir?..".

Allah şairlər şairi Cavidə qəni-qəni rəhmət eləsin. Şairlər içində ən böyük əzabkeş, əzabkeşlər içində ən böyük şair...

***

Nəsrimizin ən kamil hekayələrindən biri Ə.Haqverdiyevin "Odabaşının hekayəti" əsəridir. Sağı-solu komediya dolu, gülüş dolu müstəvidə bu hekayənin ağrısı, faciəsi daha kəskin hiss edilir.

Görünür, faciəyə sürəkli dözmək mümkün olmadığı kimi, komediya və gülüşə də ardı-arası kəsilmədən mübtəla olmaq mümkün deyilmiş.

***

Nitsşe deyirdi: Allah ölmüşdür. Yəni o yoxdur.

Nəsimi deyirdi: Allah mənəm!

Müqəddəs Rəbiyyə deyirdi: Qəlbimdə Allaha məhəbbətdən başqa bir də Allaha məhəbbət varımdır.

Deməli, Allah insanın qəlbinə köçmüşdür. Onu insandan kənarda axtarmaq heç bir nəticəyə gətirə bilməz. İnsandan kənarda o, sadəcə, yoxdur.

Yenə də Nitsşeyə gəlib çıxırıq. Amma yenə də Nəsimidən keçərək.

Əlbəttə ki, Allah vardır və əlbəttə ki, o, həm də qəlbimizdədir.

***

Mənasız həyatdısa, onu hökmən yaşamaq və bununla da cəzalandırmaq lazımdır.

Qeybdən səda: kimi cəzalandırmaq lazımdır - həyatı, yoxsa onu yaşayanı?

Hacı Mir Həsən ağa bu "qeybdən səda" ifadəsini öz risaləsində tez-tez işlədir. Bu ifadə, sanki onun ikinci "mən"inin hərdən özünü büruzə verən solğun və ürkək simasıdır.

Qeybdən səda: Mən Hacı Mir Həsən ağa Səyyahın didərgin ruhuyam. Həmişə ölkə-ölkə gəzib-dolaşan cisminin qulu olmuşam. Ey ruh qənimi quru cismlər. Bilin və agah olun ki, mən yeni bir cismdə yenidən dünyaya gələcəm. Bu çox sirli bir gəliş olacaq. Bu sirri çözmək cismli ruhların nəsibi deyil. Sirdən sirr doğacaq və bu şəkildə ilkin olan tanınmaz olacaq. Sirlərin sərgüzəşti belə başlayacaqdır. O zaman sizlər məni də tanımayacaqsınız. Mən isə sizi həmişə xatirimdə saxlayacaq və Sizi həmişə tanıyacağam.

Kamal Abdulla

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 8 mart.- S.7.