Ekranlaşdırılmış
ədəbi əsərlər
Nobel mükafatçısı,
avstriyalı yazıçı Elfrida Yelinekin "Pianoçu
qadın" romanı əsasında çəkilən
eyniadlı filmi təqdim edirik.
Romanın
süjeti: 36 yaşlı Erika Vyana Konservatoriyasında fortepiano
müəllimidir. O, qoca, deyingən, köhnə
düşüncəli anası ilə yaşayır, hətta
atasının ölümündən sonra onun
yatağını paylaşır. Gənc
qadın tamamən anasının sərt nəzarətindədir.
Ana uşaqlıqdan onun ətrafla ünsiyyətinə
qadağalar qoyaraq böyüdüb. Böyüyəndən
sonra da onunla mülkiyyəti kimi davranır, zərif, yeni
paltarlar almasına izn vermir, hətta onun qarderobundakı əlbisələri
yırtır da. Beləcə, despot ana
qızının hisslərini, emosiyalarını məhv edir,
Erika soyuqqanlı, amansız bir adama çevrilir.
Erika uşaqlıqdan piano təhsili alsa da, solo
karyerası uğursuz olduğundan konservatoriyada dərs deyir. O, tələbələri
ilə sərt davranır, onlar yaxşı ifa etməyəndə
acılayır.
Ciddi insan kimi tanınan qadın dərsdən sonra porno
maqazinlərə baş çəkir, pornofilmlərə
baxır. Gənc Valter ona vurulanda isə bakirə müəllimənin
vəhşi-mazoxist seksual istəkləri üzə
çıxır.
Erikanı tanıdıqca Valter ondan uzaqlaşır. Sonda Erika
kollecdə Valteri gənc qızla görür. O, soyuqqanlı
şəkildə bıçağı çiyninə soxur və
bədənindən axan qanla evə tələsir...
Bu roman, eyni zamanda yazıçının şəxsi təcrübəsidir. O, eynilə qəhrəmanı
kimi anasının sərt idarəçiliyi altında təhsil
alıb, katolik bağçaya, daha sonra monastır nəzdindəki
məktəbə gedib. Hətta esselərindən
birində məktəbə getməyi ölümlə
müqayisə edir. Anası
qızının musiqi karyerasını qurmağı
planlaşdırır. Bunun
üçün Elfrida, eyni zamanda fortepiano, fleyta, gitara, skripka
dərsləri alır, Vyana Konservatoriyasına daxil olur. Daha sonra Vyana Universitetində teatr və incəsənət
tarixini öyrənmək istəyir. Ancaq
ağır dərs yükü onda əsəb
partlayışına səbəb olur. Və
1967-ci ildə o, bir müddət evdən çölə
çıxmır, izolyasiya şəraitində
yaşayır. Məhz bu dönəmdə
Elfrida yazmağa başlayır, müxtəlif jurnallarda
çap olunur. 1975-ci ildə çapdan
çıxan "Sevgililər" romanı onun
yaradıcılığında dönüş nöqtəsi
olur. Əsər vətənpərvərlik
mövzusunda romanlara marksist-feminist parodiya idi. "Bağlı qapı qarşısında" əsəri
isə uşaq qəddarlığını tədqiq edir.
Yazıçının şok effekti yaradan əsərlərinin
yazılmasında yalnız onun avtoritar ana hakimiyyətinin nəticəsi
olan şəxsi travmaları dayanmır. Bunun kökləri
Avstriya tarixinə, kulturoloji, sosial-psixoloji mühitinə
bağlıdır. Yeni Avstriya kinosunun parlaq simalarından
biri, ölkəsi haqda radikal, kompromissiz filmlər çəkən,
rejissor Ulrix Zaydl alman mətbuatına verdiyi müsahibədə
bu məsələyə aydınlıq gətirir:
- Filmləriniz
Avstriya sənəti və ədəbiyyatındakı alman
stereotiplərinə uyğundur: Mixael Haneke, Elfrida Yelinek, Tomas
Bernhard, Georq Kraysler... Niyə onların əsərlərində
insanlar aqressivdir, daim bir-birinə cəhənnəm,
zorakılıq hazırlayır? Niyə
müəlliflərin hamısı Avstriyadandır, məsələn,
Almaniyadan deyil?
-
Uçurumlar dünyanın hər yerində var. Amma mazoxist
xüsusiyyət, yəqin ki, xüsusi olaraq avstriyalılara məxsusdur:
ölümlə məşğul olmaq, iztirablı münasibət,
əndişə. Artıq 50-ci illərdə təsviri
sənətdə Vyanada aksionizm (sənət və reallıq
arasında sərhədi silən incəsənət
forması. Vyana aksionistləri ölkədəki
sosial riyakarlığa və siyasi basqıya etiraz edirdilər)
meydana gəlmişdi və sənətkarların çoxunun
katolik tərbiyəsi vardı, məsələn, Josef Hader və
ya Andre Heller. Mən özüm də sərt
katolik tərbiyəsi almışam. Və
ondan təsirlənmişəm. Hətta
katolik internat məktəbinə getmişəm. Həyatımın yarısı katolizmin, həmçinin
ailənin və məktəbin riyakarlığına
qarşı davranışlarda keçib. Hərçənd,
çox əziyyət çəkdim, amma son nəticədə
konfliktlər məni möhkəmləndirdi. Biz praktiki olaraq, yüzilliklər boyu Habsburqlar
epoxasında yaşamışıq və bu avtoritar dövlət
olub. Kimsə uzun müddət basqıya məruz
qalırsa, onda sənət müqavimət göstərir.
Bundan başqa, bizə məktəbdə ölkəmizə
nasistlər tərəfindən hücum edildiyini,
Avstriyanın nasionalizmin, Hitlerin ilk qurbanı olduğunu
öyrədirdilər. Biz qorxudan cinayətkar
olduq, məgər elə deyil? Avstriyada belə
adlandırmaq mümkünsə, günahlardan təmizlənmə,
etdiklərimizin əvəzini ödəmə yox idi, bu, qorxunc
cinayət idi: kiminsə ağlına belə ideya gəlmədi
ki, ölkədən sürgün olunanları geri qaytarsın.
Avstriya yüzillər boyu məmurların cəmiyyəti
olub. Bilmirəm, nədən alman
rejissorları belə filmlər çəkmirlər. Aydındır ki, bizim filmlər ölkəyə sərt
baxış, amansız tənqiddir. Həmin
filmləri istənilən Qərb ölkəsində çəkə
bilərəm. Çünki qoyulan məsələlər
bütün dünyaya aiddir. Ona görə
də Qərb insanının tənhalığından
danışıram. Özümün də.
Mən də heç bir qrupa aid deyiləm,
Haneke kimi tənhayam.
...Zorakılıq
mövzusunu araşdıran Mixael Haneke "Pianoçu
qadın" filmini (2001) radikal manerada çəkib. İstər
romanda, istər filmdə toxunulan əsas məsələ,
klassik musiqinin insanları total əsarətində
saxlaması, Avstriya cəmiyyətində ona aşırı,
xəstəhal sevgidir. Hətta XIX əsrdə
yalnız klassik musiqini və dahi bəstəkarları dəyərləndirən
Avstriya dövləti texniki ixtiraları, sənayeni, elmi diqqətdən
kənar qoydu və nəticədə 1866-cı ildə
müharibədə Prussiyaya məğlub oldu.
Haneke
göstərir ki, Avstriya bu tutqusundan hələ də xilas ola bilmir. Klassik musiqi onlar üçün bir sənət
növü anlamından çıxaraq, daha geniş miqyas
alır: insanın dəyər ölçüsünə
çevrilir, onun cəmiyyətdəki yerinə, nüfuzuna həlledici
təsir edir. Filmdə musiqi qəhrəmandan
ötrü çirkli vasitəyə, qisas predmetinə
çevrilir, o, mənəvi dəyərdən çox, maddi
dəyərdir, sosial status daşıyıcısıdır.
Erikanın (İzabel Yupper) anası (Anni Jirardo)
qızını daha çox dərs deməyə məcbur
edir ki, onlar daha yaxşı mənzil alsınlar. Və
anasını dəvət olunduqları ziyafətdə klassik
musiqi, sənət söhbətləri deyil, ev
sahibəsinin təklif etdiyi yeməklər maraqlandırır.
Erikanın anası onu da arzulayır ki, heç
bir tələbəsi professor qızından yaxşı ifa edə
bilməsin.
Rejissor konservatoriyaya imtahan verən tələbələrin
həyəcanını, yaşantısını daha geniş
epizodda təsvir edib. Burda tələbələr, sanki sərt rejimli koloniyada
işgəncə alan kimi təsvir
olunublar.
Ömrünü
musiqiyə həsr edən və bu sənətdə
bütün mümkün olan uğurları qazanan Erikanın
son nəticədə başqaları ilə özü
arasında dərin uçurum yaranır və o, real, gündəlik
həyatın yaşantılarından, qayğılarından,
hisslərindən uzaq düşür: hər şeydən əvvəl
isə normal insanın ehtiyacı olduğu kişi-qadın
münasibətlərindən. Bu mənada
rejissor Erikanın musiqi mübtəlalığına, XX əsrdən
başlayaraq ədəbiyyata, kinoya gətirilən və bu
gün də aktuallığını itirməyən, əksinə,
sürət əsrində daha da güclənən -
insanın tənhalaşması və yadlaşması problemi
kontekstində də nəzər salır.
Erika normal insan münasibətlərindən hətta o qədər
uzaq düşür ki, Valterlə (Benua Majimel) intim münasibətdə
necə davranacağını, sadəcə, bilmir və
bilgisizliyi, mazoxist arzuları ilə kişinin heyrətinə
səbəb olur.
Haneke
filmində Freydin psixoanaliz nəzəriyyəsinə də,
belə demək mümkünsə, yungülcə əl atıb: anasının uşaqkən
qızında arzuları, emosiyaları boğması, təzyiq
altında böyütməsi onu qəddarlaşdırır.
O, qadın həsədindən doğan hissin təsiri ilə
gənc tələbəsinin cibini şüşə
qırıntıları ilə dolduraraq onun əlini şikəst
edir. Erikanın mazoxizminin, özünə əzabvermənin
kökündə də onun uşaqlıq travmaları
dayanır.
Yeri gəlmişkən,
Haneke 2009-cu ildə çəkdiyi "Ağ lent" filmində
zorakılığın doğuluşunu uşaqların
böyüklər tərəfindən sərt tərbiyəsində,
cəzalandırılmasında görür və məhz bu
cür tərbiyə alan uşaqların
böyüyərək faşist diktaturası qurmasına eyham
edir. Anası ilə Erika arasında münasibət
modelini də "cəllad-qurban" kimi yozumlamaq olar. Yetkin Erika sonralar anası ilə mübahisə edəndə
onu söyür, hətta vurur da.
Erika
ömrü boyu sevgisizlikdən əziyyət çəkib və
sevgini anasından ancaq qəddar formada alan
qadın Valterin ona nəvazişli, hissiyyatlı münasibətini
ağrılı qəbul edir. Çünki o,
bu nəvazişə, sevgiyə hazır deyil.
Filmin ən təsirli səhnələrindən biri
Erikanın yataqda anasına vəhşicəsinə
sarılaraq, hıçqırtılar içində onu sevdiyini
söyləməsidir. Amma Erikanın həmin andakı bədən dili, bunun
anasına sevgi etirafı olduğunu demir, əksinə,
içindəki boşluqdan, sevgisizlikdən xəbər verir.
Erika ikili həyat yaşayır. Üzdə
özünü ciddi, mədəni aparan, kübar maneralarla
davranan, tələbələrindən nizam-intizam, əxlaq, tərbiyə
tələb edən professor, işdən sonra porno filmlər
izləyir, açıq-saçıq qiyafələrə səxavətlə
pul xərcləyir, kişidən intim münasibət
zamanı mazoxist üsullardan istifadəni tələb edir.
Bununla Haneke həm də çox vacib məsələyə vurğu
edir: intellekt, incəsənət, yüksək sivilizasiya insan
təbiətinə, instinktlərinə qalib gələ bilmək
gücündə deyil, o, bir şəkildə üzə
çıxacaq.
Əksər filmlərində olduğu kimi, Haneke
finalı "Pianoçu qadın"da da açıq
saxlayır. Erika konsertdə pianoda ifa etməlidir, hamı onu dinləməyə
gəlib. O isə foyedə dayanaraq sevdiyi kişinin gəlişini
gözləyir. Həmişə soyuqqanlı, ifadəsiz
üzü olan qəhrəmanın sifətində bu dəfə
əndişə, həyəcan var. Sevdiyi kişi
onun yanından saymazyana təbəssümlə ötəndə
Erika əlindəki bıçaqla sinəsini yaralayır və
konsertin keçiriləcəyi binanı tərk edir. Ola bilsin ki, qadın həyatının mənasına
çevirdiyi, onunla reallıq arasında uçurum əmələ
gətirən, şəxsi münasibətlərdə
uğursuzluğuna səbəb olan musiqidən-tutqudan xilas
olmaq qərarına gəlir və etdiyi səhvlərinə
görə özünü cəzalandıraraq yeni həyata
başlayr.
Filmdə ən çox Frans Şubertin musiqisi səslənir. Onun
"Qış yolu" əsərindəki "Mən öz
xəyallarımın sərhədinə çatdım, niyə
uyuyanlar dünyasında mövcudluğumu uzadım ki"
misraları baş qəhrəmanın ruhi vəziyyəti ilə
səsləşir.
"Pianoçu qadın" Kann kinofestivalının
üç mükafatını alıb. Haneke Qran priyə
layiq görülüb. İzabel Yupper
"ən yaxşı aktrisa", Benua Majimel isə ən
"yaxşı aktyor" nominasiyasında mükafat
alıblar.
11.03.2019
Sevda Sultanova
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 2
mart.- S.30.