Mirzə Cəlilin hekayələri ilə Litva müəlliflərinin

yaradıcılığındakı tipoloji paralellər

 

Cəlil Məmmədquluzadənin hekayələrini Litva dilinə Mahir Həmzəyevlə birgə böyük məmnunluqla tərcümə etdim. Bu əsərlər xalis ədəbiyyatdır. (....) Tərcümə zamanı istər-istəməz  C.Məmmədquluzadənin əsərlərini o vaxtkı Azərbaycan mədəniyyətinin ümumi vəziyyətini XIX əsrin axırları XX əsrin əvvəllərindəki Litva həyatı ilə müqayisə etməyə başladım. Həm Azərbaycan, həm Litva çar Rusiyasının tərkibində olublar bu, ölkələrimizi ağır nəticələrə gətirib çıxarıb. Sonralar hər iki ölkədə milli şüur formalaşmağa başlayıb, peşəkar ədəbiyyat yaranıb inkişaf edib. Bu baxımdan C.Məmmədquluzadənin yaradıcılığını peşəkar Litva ədəbiyyatının təşəkkül tapması prosesi ilə müqayisə etmək olar.

Aradan uzun illər keçdikdən sonra, zaman İmperiyanın ucqarlarında məskunlaşmış dirçəliş dövrünü yaşayan millətlərin sosial siyasi problemlərini aşkarlayıb üzə çıxardı. bunu o vaxt məhz yazıçılarımız öz əsərlərində ən gözəl şəkildə açıqlayıb təqdim etdilər.

Bir satirik yazıçı publisist olaraq C.Məmmədquluzadənin yaratdığı bəzi hekayələr ("Niyə məni döyürsünüz?", "Nigarançılıq", "Bəlkə , qaytardılar"), XIX əsrin sonları Litva milli dirçəliş hərəkatı ideoloqlarından biri olmuş bəstəkar, Litva dövlət himninin müəllifi, nasir, şair, publisist "Varpas" ("Zəng") qəzetinin redaktoru Vintsas Kudirkanın (1858-1899) bir sıra əsərləri ilə ("Litva körpüsünün xatirələri", "Naçalniklər", "Senzura məsələsi üzrə", "Canavarlar") yaxından səsləşir.

XIX əsrin axırı XX əsrin əvvəlləri Litva ədəbiyyatının məşhur təmsilçisi, nasir ictimai xadim Yonas Bilyunasın (1879-1907) "Oxladım" əsərində olduğu kimi, C.Məmmədquluzadənin "Buz" hekayəsində mənfi duyğular vasitəsilə əxlaqi, mənəvi təcrübənin əldə edilməsi məsələsi qabardılıb.

Litva milli oyanış hərəkatının öncüllərindən biri, ədəbi klassik, demokrat yazıçı maarifpərvər xadim Yuliya Jemaytenin (1845-1921) "Ərə getməyin xoşbəxtliyi", "Gəlin" adlı əsərlərində Azərbaycan ədibinin "Fatma xala", "İki ər" başlıqlı hekayələrində qadınların o zamankı vəziyyəti acınacaqlı taleyi ilə bağlı problemlər bu ya digər dərəcədə oxşar vətəndaş yanğısı ilə qələmə alınıb.

Litva ədəbiyyatında ilklərdən biri olaraq şəhər mədəniyyəti, siyasi sosial bərabərsizliklə bağlı mövzuları işləmiş tanınmış şair inqilabi xadim Yulyus Yanonisin (1869-1917) əsərlərində olduğu kimi, C.Məmmədquluzadənin yaradıcılığında da eyni motivləri sezmək olar ("Konsulun arvadı", "Xanın təsbehi" s.).

Təbii ki, fərqlər vardır. C.Məmmədquluzadənin yaradıcılığındakı ən mühüm fərqlərdən biri müəyyən adətlərin daşıyıcıları, əxlaq normaları yaşam tərzinin təmsilçiləri olan insanlar haqqında geniş səhnələrin verilməsidir ("Poçt qutusu", "Dəllək", "Pirverdinin xoruzu", "Quzu" s.). Belə bir hala o zamankı Litva ədəbiyyatında tez-tez rast gəlinmir.

Mirzə Cəlil dərindən dərk etmişdi ki, qəflət yuxusunda mürgü döyənləri oyatmaq, mütləq təhsilə elmə səsləmək lazımdır. Belə ki, milli oyanış epoxasında dərin yuxu içində yatmaqda davam edən insan heç cür normal yaşaya bilməz (məsələn, "Niyə məni döyürsünüz?" hekayəsi).

Qeydlərimi C.Məmmədquluzadənin Litva dilində nəşr edilmiş "Nigarançılıq" adlı kitabına akademik İsa Həbibbəylinin yazdığı giriş məqaləsindən götürdüyüm sözlərlə bitirmək istərdim: "Bu toplu Mirzə Cəlilin Litva oxucularına təqdim olunan ilk kitabıdır. Ümidvaram ki, oxucular geniş ədəbi ictimaiyyət onun əsərlərini müsbət rəylə qarşılayacaqdır".

P.S: İrena Aleksayte bu məqaləni Cəlil Məmmədquluzadənin Litva dilində nəşr edilmiş "Nigarançılıq" ("Nerimas") adlı kitabın 2017-ci il martın 10-da Vilnüs Universitetində keçirilmiş təqdimat mərasimi münasibətilə yazıb.

 

Vilnüs, yanvar 2019-cu il

 

Litva dilindən tərcümə edəni: Mahir HƏMZƏYEV

 

Litva Azərbaycanlıları Cəmiyyətinin sədri,

Litva Respublikası Hökuməti yanında

Milli İcmalar Şurasının üzvü

 

İrena ALEKSAYTE

Litva Yazıçılar Birliyinin üzvü,

Litva Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi

Ədəbi Tərcüməçilər İttifaqının müqəddəs

Hieronim mükafatı laureatıdır.

 

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 8 mart.- S.26.