İmadəddin Nəsimi
Qərbin
inkişafında
humanist düşüncənin təsiri
Üçüncü yazı
Qərb
mühiti "self-assertion"i seçdi. Yuxarıda da qeyd
etdiyim kimi, "self-assertion" Qərbi xəllaq olmağa, xəlq
etməyə tərəf yönətdi. Ancaq Şərqdə
xəlq etməyi, xəllaqiyyət göstərməyi
sırf ilahi xüsusiyyət bildikləri üçün xəllaq
olmağa can atmadılar. Xəlq etmək yalnız Allaha məxsusdur
deyə, ondan uzaq durmağa çalışdılar. Şərq
məxluq olmağı seçdi. Məxluq isə öz xaliqinə
şükr və ibadət etməkdən başqa, heç nə
bilmir, bacarmır. Həyat onun üçün passivdir və
bir xətt üzrə davam edir. Şərq klassik ədəbiyyatı
başdan-başa xaliq qarşısında təslim olmaq fəlsəfəsinin
təbliğinə sərf olunubdur. Bəzən də ariflər
xaliqin yerini məşuq, ya eşq ilə əvəz etməklə
cəmiyyəti zahirən "Allah" qorxusundan azad etməyə,
qorxularını yumşaltmağa çalışıblar.
Klassik Şərq arif-ədibləri "Allah qorxusu"nun
yerinə "Allah sevgisi"ni qoydular. Ancaq həm "Allah", həm də
eşq, dini köklərə bağlı idilər deyə, cəmiyyəti
eyni mərkəz ətrafında fırlanmaqdan nicat verə
bilmədilər. Tədqiqatçılara da məlum olduğu
kimi, klassik Şərq ədəbiyyatı aşiqi məşuq
qarşısında uduzmağa, ondan başqa heç nəyə
bağlı olmamağa çağırır. Eşq
aşiqin, arifin və habelə hər bir fərdin məqsəd
və məqsuduna çevrilir. Hansı ki, məşuqun həyatında
aktivliyin deyil, passivliyin səbəbkarı kimi büruzə
verilir. Klassik irfan nəzəriyyəsinin təyin etdiyi irfani
pillələr isə fərdin aktivliyini deyil, onun münzəvi
olmasını, inzivaya çəkilməsini, tərki
dünya olmasını təmin edir. Şərq insanı
sürrealist, Qərb insanı realist böyüyür. Klassik
irfan qətiyyən "insanmərkəz" deyildir. Əksinə,
insanın "Allah" qarşısında olan əbd və
kölə durumunu yumşaltmağa, əbd və köləliyi
dini icbar şəklindən uzaqlaşdıraraq sevgi və
eşq ilə ona irfani pərdə çəkdi. Mən əminliklə
deyə bilərəm ki, klassik irfan nəzəriyyəsi qədim
mütəkəllimlərin, din təbliğatçılarının
və teokratik düşüncələrə sahib olan hakimiyyət
çevrələrinin "self-assertion"
qarşısında yaratdığı cəbhə idi. Ona
görə də klassik irfan pillələri sonuc olaraq insan və
saliki "öz"ünə deyil, yenə də onların
sevdiyi "Allah"a tərəf yönəldir.
Şərq
insanı ilahiləşdirmək üçün onun
bütün ixtiyar və gücünü əlindən
alır, onu Allahın qarşısında heç bir ixtiyar və
iradəsi olmayan insana çevirir. Müqabilində isə fərdə
elə bir vədlər verir ki, fərdin onlara tam şəkildə
çata bilməsi mümkün deyildir. Ona görə də
fərdlər zahirən kamillik yolunun saliki kimi görünsələr
də, heç vaxt kamil ola bilmir, inzivaya uğrayırlar.
Şərq fəlsəfəsi insanı kəmal, fəzilət,
lütf, hüsni xulq, mehribanlıq, rəhm və bu kimi dəyərlərə
sahib olmağa, bütün pis əməllərdən uzaq
durmağa çağırır. Demək ki, Şərq fəlsəfəsi
müəyyən dini-insani dəyərlərə əsaslanaraq
Şərq insanının bütün rəftarlarını
şəriət vasitəsilə kontrolda saxlamaq istəyir.
Allaha mənsub etdiyi bütün "əsmaül-hüsna"nı
cəmiyyətdə təbliğ etsə də, nədənsə,
Allahın xəlq etmək xüsusiyyətini cəmiyyətdən
almağa çalışır. Heç bir Şərq arifi,
şairi, ruhanisi və mürşidi öz tələbələrinə
"gedin, Allah kimi xaliq olun" əmrini, göstərişini
verməyib. Nədənsə, heç bir dini kitab və ya
risalələrdə fərdin xaliq olmaq zəruriyyətindən,
xaliq olmağın fəzilətlərindən heç bir
söhbət edilməyib. Halbuki, ilahiləşməyin ən
asan və doğru yolu "Qurani-Kərimdə" də qeyd
edildiyi kimi, xaliq olmaqdan keçir. İnsanlar xəllaqiyyətlərinin
səviyyəsi qədər ilahiləşə bilirlər. Yəni
insanlarda olan xəllaqiyyətin səviyyəsi onların
kamillik səviyyələrini ölçmək
üçün ölçü vahidi kimi nəzərə
alına bilər. Kainat və
dünyanı yaradan Allah-Taala, rəhman, rəhim, qəhhar, qəttal,
olmazdan əvvəl xəllaq və xaliq olub. Yalnız dünya
və insanları yaradandan sonra idi ki, onun digər xüsusiyyətlərinin
də şahidi ola bildik. Xəllaq olmağı, xaliq kimi
yaşamağı ən böyük insani-ilahi əxlaq da
hesab etmək olar. Yəni xəlq etmək ən birinci və əsl
ilahi əxlaq prinsipidir. "Praktik irfan" nəzəriyyəsinin
təklif etdiyi irfani pillələr də əsl ilahi-insani əxlaq
prinsipləri, dəyişməz ümumbəşəri dəyərlərdi.
Dini
basqıların olduğu Qərb camiələrində insanlar
Allahın xəllaqiyyət sahibi, xəlq etmək gücünə
iman gətirdikdən sonra humanist olaraq inkişaf edə bildilər.
Humanizm məktəbindən yaranmadan öncə Allahı
sübut etmək üçün demək olar ki, heç bir
tutarlı ilahi xüsusiyyət meydanda yox idi. Humanizm nəzəriyyəsində
insanlara öyrədildi ki, Allah kimi olmaq istəyirsinizsə
yaradın, xəllaq olun, hünər sahibi və sənət
sahibi olun. Halbuki, humanizm yaranmadan öncə Allaha oxşamaq,
ona yaxınlaşmaq istəyən insanlara "səbirli
olun", "mehriban olun", "şükr edin",
"ibadət edin" kimi təlimlər verilirdi. Həmin təlimlərin
nəticəsi olaraq yaranan təsəvvüf məktəbi
Şərqin qazana biləcəyi ən böyük xəstəlik
idi. Ən böyük arif də o şəxs hesab edilirdi ki, gələcəkdən
xəbər verə bilir, öncəgörənlik edə
bilirdi. O zaman həmin öncəgörən fərdi ilahi
elmin güzgüsü kimi təqdim edirdilər. Məsələn,
Mövlanə Cəlaləddin deyirdi:
Padşahan
ayene şahiyye həq,
Arefan
merate agahiyye həq.
Yəni:
"Şahlar Allahın şah olduğunu göstərən
güzgülər,
Ariflər
isə Allahın hər şeydən agah olduğuna dair
sübutlardılar".
Mövlanə
də klassik arif-filosoflar kimi, yer üzündəki
bütün hadisələri Allahın dərgahında olan və
baş verən hadisələrin əksi kimi bilirdi. Ona görə
də yer üzündəki şahları Allahın
sultanlığına və ariflərdə olan mərifəti
də ilahi elmin güzgüsü kimi hesab edirdi. Təbiidir ki,
belə olan təqdirdə yer üzündəki insanların
kütlə, kölə və əbd (ibadət edənlər,
tabe olanlar) kimi formalaşdırılması da gözləniləndir.
Məsələ burasındadır ki, Mövlanə də
daxil olmaq şərtilə heç bir Şərq arif-filosofu
Allahın xaliq olmaq sifətindən, xüsusiyyətindən
bir kəlmə belə söhbət açmayıb. Bəzən
Məsnəvi-ye-Mənəvidə
"Bade əz
ma məst şod, ney ma əz u".
Yəni:
"Badələrin məstliyi bizdəndir, badə deyil ki,
bizi məst edir".
kimi beytlərə,
düşüncələrə rast gəlsək də, bu
fikir ictimai məfkurə kimi vüsət tapa, ümumiləşə
bilmədi. Təbiidir ki, bunun da səbəbi hakim təbəqə
tərəfindən insanları xaliq olmaqdan çəkindirmək,
xəlq etməyi sırf ilahi xüsusiyyət saymaq idi. Bəzən
də Xaqani Şirvani, Mənsur Həllac, Nəsimi, Şəms
Təbrizi kimi xəllaqiyyəti, insanmərkəzliyi təbliğ
edən arif-şairləri də faciəvi və
nümayişkaranə şəkildə öldürməklə
digər insanları bu növ düşüncədən
uzaqlaşdırmağa çalışılırdı.
"Qurani-Kərim"də
sözümü təsdiq edən bir çox ayələr
vardır. Hansı ki, Allahın böyüklüyünü
onun mehriban, rəhman, rəhim və s. xüsusiyyətlərində
deyil, məhz xəllaq olmağında görür. Məsələn,
"Mömin" surəsində belə bir ayə vardır:
"Fətəbarek
əllahü əhsənül xaliqin."
Yəni:
"Allah ən yaxşı xəlq edənlərdəndir".
Demək
ki, Allahdan başqa digər xaliqlər də vardır ki, xəlq
edə, yarada bilirlər.
Və ya
"Ələq" surəsində:
"İqrə
bismi rəbbikə əlləzi xələq, xələqəl
insani min ələq"
Yəni:
"Oxu o Allahın adı ilə ki, hər kəsin xaliqidir. Və
insanı qan laxtasından xəlq etdi".
Demək
ki, Allah, insanı yaratmazdan öncə qan laxtası var
imiş. Allah-Taala isə həmin qan laxtasını insan
simasında xəlq edibdir. Tarix boyu müxtəlif şərhçilər
bu ayə barəsində müxtəlif şərhlər versələr
də, həqiqət budur ki, ilahiləşmək yalnız və
yalnız xəlq etmək vasitəsilə mümkündür
və yalnız fərdi istedad və bacarıqlarını kəşf
etdikdən sonra fərd ilahiləşməyə doğru hərəkət
edə bilər. Əslində, "Qurani-Kərim"də
olan bütün surə və ayələr bizi xaliq olmağa
çağırır. Halbuki, klassik ədəbiyyat və
irfan əksinə olaraq fərdləri bu ilahi xüsusiyyətdən,
yəni xəllaq olmaqdan uzaq saxlamağa
çalışır.
İnsan
mahiyyət etibarilə gözəl varlıqdır. Onun
bütün bədən üzvləri və xüsusiyyətləri
gözəldir. Renessans ya Avropa intibahından sonra Avropa mütəfəkkirləri
qədim Yunan məfkurəsinə geri qayıdaraq insana aid olan
hər şeyi gözəl görməyə başladılar.
Heç bir insani xüsusiyyət pis və gərəksiz
sayılmadı. İnsan bədəninə oxşar düzəldilən
lüt heykəllər hələ də muzeylərdə sərgilənir.
Nə bu lüt bədənləri, nə də onları xəlq
edən sənətkarları pis hesab etmirlər. Avropa cahiliyyət
dönəmində pis hesab edilən hər şey
yaxşı və gözəl göstərilməyə
başladı. Kilsələrin hakimiyyəti dönəmində
insanlarda olan şəhvət kimi guya heyvani hisslər gizlədilsə
də Renessansdan sonra vacib və insani hesab edildi. İnsan məqamı
o qədər yüksəldi ki, heç bir bəhanə ilə
onu kiçiltmək, aşağılamaq olmazdı. Heç bir
heyvani xüsusiyyət insanlarda nöqsan kimi sayılmadı.
Daim stress və narahatlıq içərisində əzilən
insan artıq özünə, öz gözəlliklərinə
güvənir, xaliq kimi çıxış edirdi. İnsan o
qədər özünə inandı ki, öz istedad və
haqlarını kəşf etməyə başladı.
Özünü haqlı mövcud hesab etdi. Humanizmin
yaratdığı insan tələbkar insan idi. Haqqını
həm özündən, həm kainatdan, həm də Allahdan
tələb edirdi. İlahi ədalət insan haqlarının,
insanların başına gələn faciələr
qarşısında əqlin məhkəməsinə dəvət
edildi. Artıq insan yalnız özünü deyil, həm də
təbiəti öz hökmü altına almağa
başladı. İnsanlar elm vasitəsilə təbiətə
hakim oldular. Elm və texnologiya insanları qəza və qədər
anlayışından nicat verdi. Təbii hadisələr
insanların taleyini dəyişə bilmədi və insan
öz taleyinə müsəllət olmağa başladı. Nə
sel, nə zəlzələ, nə taun və nə heç
bir təbii bəlalar insanı qorxuda bilmədi. Əksinə,
elm və özgüvən insanlara kömək etdi ki, həmin
təbii bəlaların qarşısında qalib ola bilsin.
Məsələ
burasındadır ki, niyə Şərqdə Qərbdə
baş verən elmi inkişaflar baş vermədi? Niyə dini
xurafatlar yerini elm və texnologiyaya vermədi? Niyə Şərqdə
"ənəlhəqq" kimi özünü büruzə
verən humanizm sonda yerini ictimai "self-assertion"ə vermədi?
Qeyd
etdiyimiz kimi, Şərqdə də Qərbdə olduğu
kimi, Allah qorxusu ciddi şəkildə tüğyan edirdi. Qərb
o qorxunu "self-assertion" vasitəsilə az da olsa dərman
edə bildi. Ancaq Şərq dünyası, ilahi qorxu ilə
bir növ razılaşdı. İlahi qorxu yerini elmə deyil,
ilahi eşqə verdi. Şərq insanı "qorxulu
Allah"ı özündən uzaqlaşdırmadı. Əksinə,
onu qorxulu sima kimi deyil, məhbub, məşuq kimi insanlara geri
qaytardı. Əslində, Şərqin ibadət etdiyi
"Allah"ın forması müəyyən qədər dəyişsə
də, mahiyyət etibarı heç də dəyişmədi.
Şərq insanı Qərb insanı kimi "Allah"ı
qovub onun yerinə oturmadı, tam əksinə, Allahına yenidən
vurularaq, heyran olaraq, ona aşiq oldu. Allaha xaif olmağı,
Allaha aşiq olmaqla dəyişdi. Onu müxtəlif gözəl
xüsusiyyətlərlə bəzəyib sevimli bir məşuqa
çevirdi. Şərq insanı özünün bəzədiyi
"Allah" ilə öz həyatına məna qatmağa
çalışdı. Həmin məna vasitəsilə də
öz "hüviyyət"ini axtarmağa, kəşf etməyə
çalışdı. Ona görə də humanizm Qərbdə
olduğu kimi, Şərq insanının məfkurəsində
özünə yer edə bilmədi. Xaqani, Nizami, Əttari
Neyşaburi, Füzuli, Nəsimi və Mövlanə kimi
arif-şairlərin insanmərkəzliyi təbliğ etmək
çabaları da Allahmərkəz nöqtələrə
bağlı olduğu üçün "self-assertion" və
humanizmə çevrilə bilmədi.
Mənə
elə gəlir ki, nə Şərqin ilahi eşqi, nə də
Qərbin "self-assertion"i təkbaşına
insanların xilası yolu deyildir. Avropanın modernizm dönəmindən
bu günə qədər başına gələnlər
göz qabağındadır. İnsan kainatda tək deyildir.
Ona görə də "self-assertion" insanı mühit,
"Allah" qorxusu, xəstəliklər və təbii bəlalardan
müəyyən qədər xilas edə bilsə də ruhi və
psixoloji baxımdan modern insanları uçurum nöqtəsinə
gətirmişdir. Ruhun tənhalığı isə elə
bir xəstəlikdir ki, onu heç bir texnologi vasitə ilə
dərman etmək mümkün deyildir. Eyni zamanda, Şərq,
ilahi eşq vasitəsilə ruhun rahatlıq yollarını
axtarmağa, kəşf etməyə çalışsa da
ictimai həyat baxımından əsl faciə dönəmini
yaşayır. Heç bir irfani yol və məqam ictimai
xoşbəxtliyin təminatçısı deyildir. Şərq
məfkurəsi, o cümlədən klassik irfan nəzəriyyəsi
"təkallahlıq" və vəhdət üzərində
qurulduğundan fərdçiliyə xidmət etdi. Hər
şey bir nöqtəyə cəmləşir, bütün
baxışlar bir nöqtəyə tuşlanır, hər kəs
bir nəfərə xidmət edirdi. Həmin bir nəfər və
ya vəhdət nöqtəsi isə bir çox hallarda
özünü teokratiya kimi büruzə verərək
ictimaiyyətin hakimi kimi təqdim edildi.
Sayman ARUZ
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 8
mart.- S.27.