Məsuliyyətimizi nə
üçün janrın boynuna atırıq?
Tənqidimiz və ədəbi
prosesimiz ətrafında bir neçə söz
Üçüncü
məqalə
Ədəbi prosesdə tez-tez rast gəldiyimiz
yanlış iddialardan biri də budur ki, ədəbi tənqid
sosrealizm mirasıdır - əlbəttə, belə deyil və
o başqa məsələ ki, sosrealizm, daha ətraflı
götürsək, ümumiyyətlə, Sovet ideologiyası ədəbi
tənqidi özünün tərkib hissəsinə
çevirmişdi. Düzdür, bizim ədəbiyyatşünaslar Azərbaycan
ədəbi tənqidinin ibtidai köklərini Orta əsrlərə,
daha əvvəlki dövrlərə aparıb
çıxarır (və inandırır!), ancaq fakt budur ki,
keçən əsrin əvvəllərində
özünü rüşeym halında göstərməyə
başlamış müasir tənqidimiz bir janr kimi məhz
Sovet dönəmində, sosrealizm şəraitində
formalaşmışdır və görünür, "ədəbi
tənqid sosrealizm mirasıdır" fikrinin yaranmasında bu
faktorun da rolu az deyil. Gənc və təcrübəyə
malik olmayan bir janr kimi Azərbaycan ədəbi tənqidini ram
etmək, sosrealizm üçün Belinskini, Pisarevi,
Dobrolyubovu, Annenkovu və b. olan rus ədəbi tənqidini ram
etməkdən asan idi, hərçənd rus ədəbi tənqidinin
özü də, xüsusən 30-40-50-ci illərdə vulqar
sosiologizm baxımından "Pravda" qəzeti kimi qüdrətli
partiya tribunasına malik "nümunəvi" və "rəhbər"
(!) tənqid idi.
Biz artıq
demişik ki, sosrealizm tənqidi postsovet (o cümlədən
Azərbaycan) ədəbi tənqidinin keçdiyi məcburi
bir mərhələdir, ancaq tarix tərəfindən
qıfıllanmş bir janr deyil - mərhələ
qıfıllanıb, janr isə yaşayır və aydın məsələdir
ki, bu janr ədəbi qadağaların aradan
götürüldüyü bir vaxtda, nəinki, sadəcə,
davam etdirilməli, o, daha hərtərəfli, daha proqressiv (və
obyektiv!) şəkildə inkişaf etdirilməli, onun
yetmiş il ərzində yaranmış nəzəri-estetik
boşluqları doldurulmalıdır. Əgər bizim ədəbi
tənqidimiz hələ də sosrealizm cazibəsindən
qurtara bilməyibsə, bu, janrın məhkumluğu yox, onu
yaşatmalı və inkişaf etdirməli olan qələm
sahiblərinin fəaliyyətindəki durğunluqdur və bu
yerdə söhbət fərdi yox, bir küll halında nəzərdə
tutulan fəaliyyətdən gedir, yoxsa ki, aktiv tənqidçilərimiz
də var, düzdür, azdır, ancaq var.
Sosrealizm
daxilində də ondan, yəni sosrealizmdən istifadə edə-edə
ideologiyaya yox, milli ədəbiyyata xidmət etmək kimi unikal
və qiymətli bir xüsusiyyət barədə artıq
danışdığımız üçün, bir daha bu məsələyə
qayıtmağa, yəqin ki, ehtiyac yoxdur və müasir tənqidimiz
20-90-cı illər arasında yaranmış ədəbiyyatda
sosrealizmin yerini bugünkü ədəbi prosesdə necə
müəyyənləşdirir? - məncə,
mühümü budur.
Tənqidimiz
ara-sıra sosrealizmin "məzmunca sosialist, formaca milli"
prinsipinə (Əsəd Cahangir buna "postulat" deyir) və
bu prinsipin (əslində, nə qədər eybəcər səslənsə
də, "inzibati-bədii-estetik şüarın") ədəbiyyatın
inkişafındakı antisənət rolu barədə
mülahizələr irəli sürür və mən Əsədin
adını çəkdim, elə ondan da bir misal gətirmək
istəyirəm: "Bu (yəni həmin prinsip - E.) o demək
idi ki, əsas sosializm ideyasıdır, millilik ikincidir və o
sosialist ideyasına xidmət etməlidir. 20-50-ci
illərin yazıçıları, tutaq ki, Süleyman Rəhimov
öz romanlarında çoxlu atalar sözləri, frazeoloji
ifadələr söyləyirdi və hesab olunurdu ki, bununla da bədii
əsərin milliliyi təmin edilir".
Tənqidçinin
"postulata" bu cür yanaşması metodoloji baxımdan
dürüstdür, ancaq bu da faktdır ki, elə həmin
20-50-ci illərdə bəzən istedad ya şüurlu, ya da təhtəlşüur
olaraq belə bir ideoloji tələbə qarşı daxilən
üsyan edirdi və o illərin bədii təsərrüfatında
bu cür istisnalar az deyildi. İosif Stalinin
vəfatından sonra, 1950-ci illərin ortalarında Vladimir
Dudintsev "Yalnız çörəklə yox"
romanını yazdı və gurultulu bir ideoloji etiraz
kampaniyası başladı, "Pravda" başda olmaqla,
partiya mətbuatı hiddətlə bu romanı - rus alimlərinin
həyatından bəhs edən və milli koloriti
"ikinci" olmayan istedadlı bir əsəri antisovet təxribatı
adlandırdı, ancaq nəticədə nə oldu? - hay-küy yatdı, Dudintsev də yazıb,
çap olunmağına davam etdi.
"Sakit
Don" yalnız Sovet dönəmi rus ədəbiyyatının
yox, XX əsr dünya ədəbiyyatını ən
sanballı romanlarından biridir, ancaq millilik bu əsərdə
heç vəchlə "ikinci" deyildi və heç vəchlə
də "sosialist ideyasına xidmət" etmirdi. "Sakit
Don" klassik rus ədəbiyyatında ən milli əsərlərdən
biri, birincilərdən biridir və paradoks bundadır ki, həmin
sovet ideologiyası "Sakit Don"u plagiat adlandıranları
(əsl müəllif kimi kimlər qaldı ki, adı çəkilməsin:
A.Platonov, M.Bulqakov, N.Qumilyov, B.Pilnyak, hətta A.Serafimoviç,
V.Kaverin, hansısa ağ qvardiyaçı zabit, Don
kazaklarından olan bir müəllim və b. və i.a.) yerində
oturdub, bu romanı nəinki qəbul etdi (Stalinin
sağlığında!), onu hər cürə mükafatlandırdı,
təbliğ və təşviq etdi. (Bu barədə daha ətraflı
bax: Sosrealizm bizə nə verdi? Bakı,
Mütərcim, 2010).
1937-38-ci
illər repressiyasının ən kəskin, qorxunc
çağında yazılmış Səməd Vurğunun
"Vaqif" pyesi ilə bağlı bədii-dramaturji, eləcə
də tarixilik baxımdan iradlar söyləmək olar, ancaq
"gərək ana dilində yazsın sənətkar" deyən
bu əsərin tam milliliyi heç bir mübahisə obyekti
deyil və baxın, Sistem bu əsəri qəbul etdi, onu Stalin
mükafatı ilə mükafatlandırdı, bununla da Sovet
tarixinin ən dəhşətli bir məqamında müəllifi
cismani cəhətdən müdafiə etdi.
Yaxud Mirzə
İbrahimovun elə həmin dövrdə
yazılmış "Həyat"
pyesi olsun ki, ağır həyat yolu keçmiş gənc
yazıçının siyasi fanatizminin bəhrəsi idi və
bu solğun pyesdə millilik, bəli, "ikinci" idi, səhnəyə
çıxarılmış süni sinfi mübarizənin
kölgəsində qalırdı, ancaq "Gələcək
gün" romanına bədii-estetik baxımdan iradlar söyləmək
mümkünsə də, oradakı milli, hətta milli-siyasi
mahiyyət şübhə altında deyil - Firudin bir tərəfdən
sosrealizm qəhrəmanıdırsa, o biri tərəfdən də
(bəlkə, daha artıq dərəcədə!) milli qəhrəmandır.
Sistem bu əsəri də qəbul etdi, hətta ona Stalin
mükafatı verdi.
Bu yazını yazarkən Əyyub Abbasovun xeyli müddət
bundan əvvəl oxuduğum "Zəngəzur"
romanını xatırladım və onu yenidən gözdən
keçirdim.
Vaxtı ilə tənqidimizin diqqətini o qədər də
cəlb etməmiş, sonralar isə demək olar ki,
unudulmuş bu romana bu günün meyarları ilə yox,
yarandığı dövrün kontekstində nəzər
saldıqda görürük ki, onun bədii mündəricatının
daxili kütləsini məhz milli mahiyyət təşkil edir
və bu mahiyyət də "ikinci" deyil. Düzdür,
"Zəngəzur" nə Stalin mükafatı aldı, nə
də başqa bir mükafat, Əyyub Abbasovun da ən
böyük vəzifəsi, bildiyim dərəcədə Azərnəşrdə
şöbə müdiri idi, ancaq, eyni zamanda Sistem onu təqib
də etmədi, yəni dediyim odur ki, "məzmunca sosialist,
formaca milli" "postulatı" bəzən istedadın və
milliliyin həmin "postulat" çərçivələrindən
kənara çıxmasına mane ola bilmirdi və Sistem də
buna nəinki dözürdü, gördüyümüz kimi, bəzən
belə əsərləri mükafatlandırır, çox zaman
da özünü görməzliyə vururdu (Sovet
paradoksları son dərəcə qəribə və
anlaşılmaz bir fenomen kimi, ayrıca mövzudur!).
Mən bu
yazının əvvəlində qeyd etdim ki, Sovet hakim
ideologiyası, Sistem Lenin doqmalarını ədəbiyyatda da,
gündəlik həyatda da normativ prinsipə
çevirmişdi, ancaq baxın, Lenin Dostoyevskini arximurdar
(arxiiyrənc, arxiyaramaz kimi də tərcümə etmək
olar, orijinalda: "arxiskvernıy") hesab edirdi, ancaq
baxın, Sistem könülsüz də olsa, Dostoyevskinin nəşrinə
də, tədqiqinə də razılıq vermişdi, hakim
ideologiya faktiki olaraq bununla barışmışdı.
Bu gün
tənqid Sovet dönəmindəki bədii və nəzəri-estetik
mənzərə barədə yazdıqda, görünür,
məhz bu tipli paradoksları da gözdən
qaçırmamalıdır və bu münasibətlə əvvəllər
də yazmış olduğum ("Sosrealizm bizə nə
verdi?") başqa bir maraqlı cəhəti yenə də
qeyd etmək istəyirəm: 1920-30-cu illərdə Azərbaycanda
elə əsərlər meydana çıxdı və Sistem tərəfindən
təbliğ olundu ki, onlar ədəbiyyatdan daha artıq dərəcədə
milli-ictimai həyatda böyük hadisəyə
çevrilmişdi. "Sevil" də, "Almaz" da
istedadlı qələmin sosrealizmin təhriki ilə meydana
çıxardığı əsərlər idi və Mirzə
Səmədər, Atakişi, Babakişi, İmamyar, Şərif
və b. kimi milli koloritə malik surətlər olsa da, bu pyeslərin
əsas milli-emosional təsiri ictimai xarakter
daşıyırdı: nə qədər qadın kütləvi
surətdə "Sevilin çadrasını" atdı və
təhsil dalınca getdi, nə qədər qadın Almazın
təsiri ilə ictimai həyata daxil oldu və
Cabbarlının bu əsərləri
milli tariximizdə ciddi rol oynadı və bu, tarixin pozitiv
faktına çevrildi.
Sovet
dönəmində yaranmış ədəbiyyat (ümumiyyətlə,
mədəniyyət, maarif) haqqında danışanda
söz-söhbəti, artıq dediyim kimi, total ədalətsizliyə,
birtərəfliyə, bəzi hallarda isə aşkar yalana
çevirmək olmaz (özünü həqiqətən Sovet
senzurasından əziyyət çəkən yazıçılarla
bir sıraya qoymaq istəyən qrafoman qarayaxması: guya onun
da "əsərlərini" çap olunmağa Sistem imkan
verməyib! onun "əsərlərini" çap
olunmamağa istedadsızlığı imkan verməyib!) - onsuz da həqiqət (indiki halda istedad, kompleks
halında isə ədəbiyyatın inkişafında
oynanılmış rol) nə qədər dərinə
batırılsa da, sular tamam durulan kimi, üzə
çıxacaq, sadəcə, geci-tezi var və bu təmayül,
yəni əsərlərə, hadisələrə obyektiv
yanaşma və qiymətləndirmə artıq postsovet məkanında
özünü göstərməkdədir.
Baxın, Moskvanın mərkəzi meydanlarından birində
Maksim Qorkinin heykəli ucalırdı və Sovet
İttifaqının şərəfsiz sonundan sonra o heykəli
aşırıb, harasa aparıb, böyrü üstə
uzatdılar. İllər keçdi, ədəbi prosesdəki
süni haray-həşir, qeyri-obyektiv ajiotaj yavaş-yavaş
sakitləşməyə başladı və nə oldu?
- keçən il həmin heykəl yenidən
öz yerinə qayıtdı. 1930-cu illərdə Rusiya
tarixində xüsusi yeri olan Nijnı Novqorod şəhərinə
İosif Stalinin təhriki ilə "Sovet
yazıçılarının rəhbəri" elan
edilmiş Qorkinin adı verildi, bu gün isə rus ədəbi
prosesində və ictimai fikrində, hətta bu qədim şəhərə
belə, yenidən Qorkinin adının qaytarılması
üçün çağırışlar səslənir.
Mən əvvəllər
yazmışdım ki, Sovet dönəmində Qorkini Allah eləmişdilər,
Sovet İttifaqı çökəndən sonrakı ilk illərdə
isə onu heç etdilər, ancaq Qorki nə Allah, nə də
"heç" idi, o, böyük rus
yazıçısı idi. SSRİ çökəndən
sonra obıvatelin, kommunistdən çönüb demokrat
olmuş konyunkturaçının, yalançı
liberalın, ədəbi prosesdə cidd-cəhdlə
özünə yer eləmək istəyən
istedadsızın əlinə fürsət düşdü,
Qorkinin həqiqi siyasi-ictimai səhvlərinin, bəzi hallarda
isə hətta xətalarının haqlı tənqidindən
qat-qat artıq dərəcədə bu yazıçıya
qarşı böhtanlar, qarayaxmalar baş alıb getdi,
şayiələr yayıldı. Mühacirətdə
yaşayan ortabab rus şairi Georgi Adamoviçin Mark Aldanova
yazdığı hansısa bir məktub (guya Bunin Qorkinin
kitabdakı şəklinin altında "döşəməsilən,
oğru, qatil" sözlərini yazıb) ədəbi prosesin
gündəliyinə gətirildi və o, Bunin, Kuprin, Zamyatin,
Aldanov, Belıy kimi Sovet sisteminin yad, hətta düşmən
(!) hesab etdiyi mühacir yazıçılarla (baxmayaraq ki,
Belıy, sonra da Kuprin SSRİ-yə
qayıtmışdılar) qarşı-qarşıya qoyuldu -
bəs, bu gün hansı nəticə əldə edildi? Nəticə
o oldu ki, faciəvi
mövqe yanlışlığına baxmayaraq, Qorkinin
istedadı onun rus ədəbiyyatındakı yerini bərpa
etməyə başladı - onsuz da ədəbiyyatda,
ümumiyyətlə, sənətdə heç kim heç
kimin yerini tutmur, böyükdən balacaya kimi, hər sənətkarın
öz yeri var.
Yadıma
gəlir, "perestroykanın" sonlarına yaxın -
1988-89-cu illər idi və Moskvada nəşr olunan
"Teatr" jurnalının Aleksandr Soljenitsının
"Qaliblərin kef məclisi" pyesini (orta, bədii cəhətdən
bəlkə, ortadan da aşağı səviyyəli bir pyes
idi) dərc etməsi rus ədəbi prosesində ajiotaj
yaratdı, əlinə qələm alan da, almayan da coşqun
bir ruh yüksəkliyi ilə bu dərcin timsalında
Böyük ədəbiyyatın tarixi qələbəsini təntənə
ilə qeyd etdi. Məsələ burasındadır ki,
1960-cı illərin ortalarında KQB bu pyesi müsadirə
etmişdi və bu axmaqcasına müsadirə heç kimin
oxumadığı həmin pyesi az qala
"ədəbi əfsanəyə" çevirmişdi (o
vaxt elə mən özüm də o cür təsir
altında idim!).
Bu gün
rus ədəbi prosesində isə "Qaliblərin kef məclisi"
adına təsadüf etmək
mümkün deyil və mən xüsusi olaraq internetdə
Rusiya teatrlarının repertuarına baxdım və onu
görmədim. Bu gün rus ədəbi prosesində Soljenitsının ilk
yazılarını ("İvan Denisoviçin bir
günü", "Matryonanın həyəti")
çıxmaq şərtilə
yaradıcılığındakı bədii
çatışmazlıq haqqında ciddi analitik məqalələrə
rast gəlmək təəccüblü bir şey deyil, hətta
bu barədə kitablar nəşr olunur (məs.: V.Buşin.
Neizvestnıy Soljeniüın, Moskva, Alqoritm, 2018). Sovet
İttifaqında Soljenitsın haqqında bu tipli
yazıları KQB təşkil edirdi, bəs, indi kim təşkil edir? Obyektivlik.
Hər bir sənətkarın ədəbiyyatda öz məxsusi
yeri olduğu kimi, hər bir əsərin də öz yeri var və
sənətkarı da, əsəri də süni surətdə
nə qədər şişirdirsən şişirt - zaman onu
öz yerinə qoyacaq. Maraqlı, eyni zamanda əlamətdar bir cəhətdir
ki, belə bir aqibəti elə
Sovet dönəmində aqressiv antisoljenısin mövqeyində
olan və Sovet İttifaqı ilə birlikdə
keçmişdə qalmış mətin partiyalı
yazıçılar - rus "ədəbiyyat
generallarının" da (Nikolay Qirbaçovun, Anatoli
Safronovun, Sergey Sartakovun, Fyodor Panferovun, bir çox qələm
sahiblənin "roman-donos" adlandırdıqları
"Axı sən nə istəyirsən?" romanının
müəllifi Vsevolod Koçetov, dəfələrlə
Stalin mükafatı laureatı, "Qızıl ulduzlu qəhrəman"
romanı SSRİ xalqlarının bütün (!) dillərinə
tərcümə edilmiş və s., və i.a. Semyon Babayevski
və b.) timsalında görmək mümkündür.
Zaman heç nədən çəkinmir, hissə də
qapılmır və onun müttəfiqi yalnız obyektivlikdir.
Boris
Pasternakın "Doktor Jivaqo"su partiya sənədlərində
və mətbuatda antisovet bir əsər kimi qadağan edildi,
bu roman ətrafındakı ajiotaj ona Nobel mükafatı verilməsi
ilə nəticələndi, ancaq bu gün Sovet sistemindən
azad olmuş rus ədəbi prosesində söhbət
"Doktor Jivaqo"dan yox, əsas etibarilə Pasternakın
şeirlərindən gedir, çünki bu poeziyanın bədiiliyi,
bu poeziyanı yaradan istedadın miqyası "Doktor
Jivaqo"dakı bədiilikdən və miqyasdan qat-qat
artıqdır.
Başqa
bir misal: "perestroyka" zamanı Anatoli Rıbakovun
"Arbatın uşaqları" romanı meydana
çıxdı və əsər Stalin dövrünün,
dolayısı ilə Sovet sisteminin əleyhinə
yazılmışdı, yəni siyasi mahiyyəti "Doktor
Jivaqo" ilə üst-üstə düşürdü.
Ancaq perestroyka başlamışdı və birdən-birə
demokrat olmuş keçmiş mətin partiyaçılar həmin
romanı perestroyka dalğalarında ədəbiyyatın zirvəsinə
qaldırdı, bu gün isə Rıbakovun partiyalı
olduğu, Stalin mükafatı aldığı dövrdə
Sovet vətənpərvərliyi mövzusunda
yazdığı "Qəmə" ("Kortik")
povestinin adı ədəbi prosesdə adda-budda da olsa, pozitiv mənada
daha çox hallanır, nəinki "Arbatın
uşaqları" - mövzusuna baxmayaraq, həmin povestin bədii
çəkisi daha artıq olduğu üçün.
Mən bu misalları ona görə xatırladıram ki,
onlar sosrealizmdən sonrakı, yəni bu günün ədəbi
tənqidinin Sovet dövrü ədəbiyyatına yalnız hərtərəfli,
tendensiyaçılıqdan uzaq münasibəti ədəbi
prosesdə obyektiv mənzərə yarada bilər və deyilən
söz də kəsərli olar.
Süleyman
Rəhimovun, yaxud Mehdi Hüseynin, yaxud da Əbülhəsənin
əsərləri var ki, siyasi-ictimai baxımdan zamanın
sınağından çıxmadı - artıq bu,
faktdır, ancaq "Su ərizəsi", yaxud "Yeraltı
çaylar dənizə axır", yaxud da "Tamaşa
qarının nəvələri" kimi bu və ya digər dərəcədə
sosrealizm çərçivələrinə pərçim edilməmiş
əsərləri də bu yazıçılar yazıb və
tənqid belə bir "bədii təzadı" görməsə,
bunu təhlil etməsə, qiymətini verməsə - o zaman ədəbiyyatımızın
mənzərəsi tam olmayacaq, eləcə də tənqid
öz missiyasını tam şəkildə yerinə yetirməyəcək,
boşluqlar yaranacaq. O biri tərəfdən isə (və mən
bunu dəfələrlə yazmışam, ancaq yenə
xatırlatmaq istəyirəm), zamanın sınağından
çıxmayan, yeni milli-siyasi formasiyanın qəbul etmədiyi
elə həmin "sosrealizm əsərlərinin" milli ədəbiyyatımızda
janrların (roman, povest, hekayə) formalaşmasında, ədəbi
dilimizin inkişafında və onun lüğət fondunun zənginləşməsində,
bədii təhkiyənin sadələşmə və təmizlənməsində
oynadıqları ciddi rolu da unutmaq olmaz.
Sosrealizmin (hakim ideologiyanın!) "formaca milli, məzmunca
sosialist" tələbi bir tərəfdən "Dədə
Qorqud"a da mürtəce abidə (!) damğasını tətbiq
edib, onu yasaqlasa da, o biri tərəfdən Nizaminin, Xaqaninin, Məhsətinin
Azərbaycan şairi kimi təsdiq edilməsinə, Nəsiminin,
Füzulinin, Vaqifin, Axundovun, Məmmədquluzadənin, Sabirin,
onlarla, hətta yüzlərlə digər qələm sahiblərimizin
milli ədəbiyyatımızın faktları kimi təsdiq və
təbliğ edilməsinə mane ola bilmədi.
Elə bu
yerdə demək istəyirəm ki, xüsusən 30-40-cı
illərdə Leninə, Stalinə, hakim partiyaya, Kremlin
qızıl ulduzuna və s. həsr edilmiş çoxsaylı
poemalar, şeirlər yazılmışdı və bu
yazıların arasında istedadsızlığı
ört-basdır etmək üçün həmin mövzuya əl
atmaq cəhdləri çox idi, hətta bu cəhdə nail
olanlar da az deyildi, ancaq bu antipoeziya ilə bərabər, Azərbaycan
poeziyası elə nümunələrə də malikdir ki,
poetik istedad onları siyasi konyunkturadan yuxarı
qaldırmışdır, onların bədii-estetik siqləti
- forma və janr yeniliyi, folklor ilə yazılı təhkiyənin
sintezi və s. poeziyamızın divan ədəbiyyatından, əruz
epiqonçuluğundan hecanın müxtəlif formalarınacan,
sərbəst və destruktiv şeirəcən
inkişafında mühüm rol oynamışdır.
Hər
halda Mikayıl Müşfiqin "Stalin", Rəsul
Rzanın "Lenin", yaxud Bəxtiyar Vahabzadənin
"Leninlə söhbət" poemaları, Səməd
Vurğunun Stalinə həsr edilmiş şeirləri, yaxud da
nəsrimizdə Ənvər Məmmədxanlının Lenin
haqqında yazdığı hekayələr ("Qaralmaz
günəş", "Dirilik çeşməsi") bədii
cəhətdən sönük, yararsız "Leniniana"
nümunələri ilə eyni səviyyədə deyildi və
elə bilirəm ki, bu tipli əsərlərə yalnız
siyasi baxımdan yanaşaraq, onların bədii-estetik
xüsusiyyətlərindən sərf-nəzər etmək tənqidi
özünün mühüm tərkib hissələrindən
biri olan obyektivlik prinsipindən uzaqlaşdırır.
Milli təəssübkeşliyin
bəlkə də, təhtəlşüur surətdə
yaradıcılığa müdaxilə etməsi
baxımından maraqlısı odur ki, xüsusən 50-ci illər
mətbuatını vərəqləsəniz, sosrealizm
doqmaları əsasında yazılmış, vulqar sosiologizm tələblərinin
sənətkarlıq meyarlarını əvəz etdiyi bəzi
məqalələrdə belə, siz "milli ruh"
yoxluğundan şikayətlərin şahidi olacaqsınız.
Sosrealizm bədii-estetik bir anlayış yox, hakim
ideologiyanın gətirdiyi qeyri-təbii və əslində,
administrativ bir qanun (!) idi - bunun mübahisəsi yoxdur, ancaq
detallara, faktlara varmadan sosrealizm dövrü ədəbiyyatımız
barədə söz demək obyektivliyə zərər
toxundurur və belə olduqda tənqid ədəbi prosesi birtərəfli
istiqamətə yönəldir.
Biz
artıq "Vaqif"dən bəhs etmişik, ancaq daha bir
prinsipial cəhəti qeyd etmək istəyirəm: 1970-ci illərin
əvvəllərində Bulat Okudjavanın "Bir qurtum
azadlıq" romanı çap edildi və yalnız rus yox, o
zamankı ümumittifaq ədəbi tənqidinin də,
oxucuların da marağına səbəb
oldu, haqqında çox yazıldı, çox
danışıldı (görünür, bunda müəllifin
populyar bir bard olması da az rol oynamırdı). Sovet dönəmində dekabristlərin hamısı
çarizmə qarşı mübarizə aparan mətin
inqilabçılar, yüksək mədəniyyətə və
alicənablığa malik ziyalılar kimi təqdim olunurdu və
Okudjavanın romanının qəhrəmanı da alman əsilli
polkovnik, dekabrist Pavel Pestel idi. Əsərdə Pestel
azadlıq carçısı, vicdan mücəssəməsi
kimi təsvir edilirdi - indi isə məlum olub ki, Pestel heç
də "vicdan mücəssəməsi" olmayıb, hətta
oğruluğu da varmış, ədəbi prosesdə
anasının ona məktubu da üzə çıxıb ki,
oğlunu Allahdan imtina etməməyə
çağırır (yəni əsərdəki
"müsbət qəhrəman", həyatdakı "mənfi
qəhrəman" imiş!).
Deməli,
söhbət bədii əsərdə tarixi təhrifdən
gedir, həm də Sovet ideologiyasının bəzək-düzəklə
təqdim etdiyi tarixi təhrifin bədii ifadəsindən gedir,
ancaq buna baxmayaraq, "Bir qurtum azadlıq" bu günün
özündə də nəşr olunur və ən
başlıcası isə, ədəbi prosesin
gedişatında Sovet dönəminin "mənfi ədəbi
hadisəsi" kimi xatırlanmır, tənqid edilmir,
kin-küdurət yoxdur, əksinə, sosrealizm
dövrünün bədii nailiyyəti kimi qiymətləndirir
- çünki ortada istedad var.
İndi
bu baxımdan bizim ədəbi prosesə nəzər salaq: Səməd
Vurğun "Vaqif"də İbrahimxəlil xanın da, qismən
Qacarın da tarixilik baxımından təhrif olunmuş surətlərini
yaradıb, yəni bu tarixi şəxslərin surətlərini
işləyərkən, Sovet ideolojisinin tələb və təhrik
etdiyi sinfi mövqeyi ifadə edib, ancaq buna baxmayaraq,
"Vaqif" tam şəkildə siyasi konyunkturanın yox,
istedadın bəhrəsidir ("Vaqif"dən sonra Azərbaycanda
ən çox yayılmış ad Vaqif idi) və bizim ədəbi
prosesdə bu tarixi təhrifə görə Səməd
Vurğuna qarşı kampaniya açmaq düzgün deyil və
təəssüf doğurur.
Əsəd
Cahangir (deyəsən, Əsədə çox istinad edirəm,
amma bunun "təqsiri" onun özündə - ədəbi
prosesdə aktivliyindədir) deyir ki, "sovet dövrü tənqidçiləri
ideoloji çərçivələrdən kənara
çıxmırdılar", ancaq mənə elə gəlir
ki, buradakı qətiliyi
("çıxmırdılar"!) yumşaltmaq daha dəqiq
olardı, çünki istisnalar, həm də effektli istisnalar
var idi və elə Əsədin özü "o dövr Azərbaycan
tənqidi fikrinin zirvəsi, məncə, Yaşar Qarayevin
yaradıcılığı idi" - yazırsa, rəhmətlik
Yaşarın yaradıcılığının əksər
hissəsi Sovet dövrünə təsadüf edir, ancaq əlamətdarı
da budur ki, Yaşar Qarayevin Sovet
dövrü yaradıcılığı ilə müstəqillik
dövründəki yaradıcılığı arasında
çox üzvi bir vəhdət var, çünki o, Əsədin
dediyi həmin çərçivələrdən kənara
çıxırdı.
Söz yox, bu da həqiqətdir ki, dediyim istisnalarla bərabər,
hakim ideologiya xüsusən 1940-50-ci illərdə (30-cu illərdə
isə tənqid, artıq qeyd etdiyim kimi, inzibati ifşa alətinə
çevrilmişdi) ədəbi tənqidi eybəcər vəziyyətə
salmışdı, nəzəri-estetik meyarları
"kommunizm quruculuğundakı fədakar fəaliyyətə"
verilən qiymətlərlə əvəz etmişdi. Mən bu barədə hələ
60-cı illərin ikinci yarısında yazdığım
"Tənqid və nəsr" monoqrafiyasında (maraqlananlar
baxa bilər: Bakı, "Günəş", 1999.) ətraflı
bəhs etmişəm və indi qısaca olaraq bu "ədəbi
eybəcərliyin" fantosmoqrafik, hətta sürrealist bir
"bədii-estetik mənzərə" kimi görünən
mahiyyətini çatdırmaq istəyirəm:
ədəbi tənqid də bədii əsərlərdə
olduğu kimi, qəhrəmanları iki antoqonist hissəyə
bölürdü - "müsbət qəhrəmanlar" və
"mənfi qəhrəmanlar";
"müsbət
qəhrəman" - gənc kolxozçu qız pambıq,
barama, tütün və s. planını 150 faiz yerinə
yetirirdisə, yaxud qocaman buruq ustası neft hasilatında fədakarlıq
göstərirdisə, yaxud da bir traktorçu partiya
iclasında çıxış edib, partiyanın göstərişlərini
yerinə yetirməyin vacibliyini deyirdisə, ədəbi tənqid
bunları bir "bədii obraz" (!) kimi, müəllifin
nailiyyəti hesab edirdi;
"mənfi
qəhrəman" - geri qalmış bir briqadir, ya kolxoz sədri həmin kolxozçu qızın qədrini
bilmirdisə, hətta ona qarşı mübarizə
aparırdısa, yaxud bir trest müdiri həmin qocaman buruq
ustasını sıxışdırırdısa, yaxud da rayon
partiya komitəsinin birinci katibi
Sov.İKP MK-nın heyvandarlığın inkişaf
etdirilməsi barədə çıxardığı qərarın
mahiyyətini anlamayaraq, bu mahiyyəti dərk edən
işgüzar ikinci katibin əleyhinə iş
aparırdısa, elə bunlara görə də, "mənfi
qəhrəmanı" ifşa etməkdə müəllifin
bədii uğuru kimi qiymətləndirirdi;
yəni
ədəbi tənqid əsərin bədii-estetik nailiyyətini,
yaxud da uğursuzluğunu qəhrəmanların fəaliyyətindəki
iqtisadi göstəricilərlə, onların siyasi-ictimai
mövqeləri ilə müəyyənləşdirirdi.
Ancaq əlamətdar
cəhət odur (və bunu da xüsusi qeyd etmək
lazımdır) ki, bu tipli partiyalı tənqid məmulatı
- vulqar (çılpaq!) sosiologizm elə tənqidçilərin
(Məmməd Cəfər Cəfərovun, Məmməd Arifin,
Cəfər Cəfərovun, Əkbər Ağayevin, Orucəli
Həsənovun, İslam İbrahimovun və b.) özləri tərəfindən
imkan tapılan kimi tənqid edilirdi, yəni janr hər vasitə
ilə özünü müdafiə edirdi və belə bir
müdafiə 1960-cı illərdən etibarən Məsud
Əlioğlu, Pənah Xəlilov, Qulu Xəlilov, Bəkir Nəbiyev,
Əhəd Hüseynov, Kamran Məmmədov, Yəhya Seyidov
kimi aktiv tənqidçilərin
yaradıcılığında aşkar bir
dönüşün yaranmasında əhəmiyyətli rol
oynadı, həmin dövrdə ədəbi tənqidə gəlmiş
Yaşar Qarayevin, Gülrux Əlibəyovanın, Seyfulla Əsədullayevin,
Arif Hacıyevin, Şamil Salmanovun, Asif Əfəndiyevin, Abbas Hacıyevin,
daha sonrakı nəsl nümayəndələri Aydın Məmmədovun,
Nadir Cabbarovun, Arif Məmmədovun və b.
yaradıcılığında eybəcər vulqar sosiologizmdən
uzaqlaşmağa nail oldu.
Məlum məsələdir ki, ədəbi tənqid bədii
ədəbiyyatdan asılıdır, ədəbiyyat
yazılmayanda tənqid nə edə bilər? - uzaq
başı bir müddət belə bir vəziyyətin səbəblərini
açmağa, göstərməyə çalışacaq,
sonra həyəcan təbili çalacaq, bəs, sonra?!
Anarın, Mövlud Süleymanlının, Sabir Rüstəmxanlının,
Kamal Abdullanın, Afaq Məsudun, Vaqif Nəsibin, Aqil Abbasın,
Seyran Səxavətin, Məmməd Orucun, Natiq Rəsulzadənin,
Rəşad Məcidin, Çingiz Abdullayevin, Əli
Əmirlinin, Sadıq Elcanlının, Fazil Mustafanın, Saday
Budaqlının, Elçin Hüseynbəylinin, Hüseynbala
Mirələmovun, Orxan Fikrətoğlunun, Mübariz Cəfərlinin,
Mustafa Çəmənlinin, İlqar Fəhminin, Şərif
Ağayarın, Yaşarın, Günel
Anarqızının, Əjdər
Olun, Fəxri Uğurlunun, Qan Turalının, Kənan
Hacının… - mən hələ son üç-dörd ildə
oxuduğum müxtəlif təsir gücünə malik,
müxtəlif bədii səviyyəli nəsr əsərlərinin
müəlliflərinin adını yada salıram, eləcə
də bir çox sənədli əsərlərin müəllifi
Elmira Axundovanın və başqalarının roman, povest və
hekayələri, bu illərin poeziyası güman edirəm ki,
ədəbi tənqid üçün tərifi və tənqidi
ilə bərabər obyektiv söz deməyə, ədəbi
prosesi canlandırmağa və təmizləməyə
yaxşı imkan yaradır.
Sovet
İttifaqı çökdükdən sonra dərc
edilmiş, nəşr olunmuş bu əsərlərin biri haqqında
çox, o biri haqqında az sayda məqalələr
yazılıb (elələri də var ki, haqqında,
ümumiyyətlə, heç nə yazılmayıb və mən
makulatura axınını yox, aşağı-yuxarı
professional yaradıcılıq nümunələrini nəzərdə
tuturam), ancaq biz deyə bilərik ki, onların bir küll
halında təhlili və təqdimi sosrealizmdən azad
olmuş ədəbi tənqidimizi zənginləşdirib, daha
yüksək nəzəri-estetik mərtəbəyə qaldırıb?
Düzdür, Nizami İnstitutu, məruzələr eyni səviyyədə
olmasa da, ilin yekunları ilə bağlı elə həmin
institutun əvvəlki illərdən gələn yaxşı
ənənəsini bərpa edib, Tehran Əlişanoğlu hələ
də təkbaşına "Tənqid. net" jurnalını nəşr
edərək, bədii və nəzəri-estetik təsərrüfat
haqqında təsəvvür yaratmağa
çalışır, bizim Təhsin Mütəllimov, Qəzənfər
Paşayev, İsa Həbəbbəyli, Nizami Cəfərov,
Nizaməddin Şəmsizadə, Şirindil Alışanov,
Vaqif Yusifli, Kamal Rüstəm, Məryəm Əlizadə,
Qurban Bayramov, Nizami Tağısoy, Tərlan Novruzov, Niyazi Mehdi,
İsrafil İsrafilov, Vəfa Xanoğlan, Məti Osmanoğlu,
Atababa İsmayıloğlu, Baba Babayev və b. kimi tənqidçilərimiz
(onların bəzisi həm də görkəmdi ədəbiyyatşünas,
dilşünasdır) - biri az, o biri nisbətən artıq dərəcədə
ədəbi prosesdə iştirak edib, ancaq biz yuxarıdakı
suala bir küll halında müsbət cavab verə bilmirik.
Bura
orasını da əlavə edək ki, Nərgiz Paşayeva,
Rafael Hüseynov, Vilayət Quliyev, Cahangir Məmmədov,
İntiqam Qasımzadə, Kamil Vəliyev kimi qələm
sahibləri demək olar ki, tənqiddən uzaqlaşıb, tədqiqatlarla,
tərcüməylə, pedaqoji fəaliyyətlə,
publisistika ilə məşğuldurlar, yaxud İlham Rəhimli
əsasən teatr tarixi ilə məşğuldur və bunlar
da, əlbəttə, vacib, hətta mühüm məsələlərdir,
ancaq hər halda, tənqidin hesabına olmasa, tənqid
unudulmasa, ədəbi tənqidimiz qazandığı kimi, ədəbi
prosesimizdə də "bədii və tənqidi məmulata"
qarşı professionallıq həmrəyliyi daha effektli, daha təpərli
olar. Yaxud da vaxtilə aktiv və orijinal tənqidçilərimizdən
olan Akif Hüseynov da, Rəhim Əliyev də bu gün ədəbi
prosesdə görünmür.
Biz tənqidimizin yeni mərhələyə
adladığını dedik - yeni mərhələ isə
yeni nəfəs, yeni enerji deməkdir, ancaq siz fikir verin,
adlarını çəkdiyim (və unutduqlarımla birlikdə)
bu qələm sahiblərinin çoxunun yaşı
altmışı keçib və ədəbi prosesə bu
"yeni nəfəsi, yeni enerjini" hələ də
onların və onlardan sonra ədəbi tənqidə gəlmiş
aşağıda adlarını çəkəcəyim tənqidçilərin
qələmi gətirir.
Ancaq bu,
daimi ola bilməz - inkişafda sələflər
kimi, xələflər də olmalıdır, bəs, hanı
tənqidimizdə o yeni nəsil - sosrealizm təzyiqlərinə
məruz qalmamış, sosrealizm mərhələsini
adlamağa məhkum olmamış yeni nəsil? Əsəd
Cahangir, Cavanşir Yusifli, onlardan sonra gələn Elnarə
Akimova, Nərgiz Cabbarlı, İradə Musayeva, Bəsti
Əlibəyli, Südabə Ağabalayeva, Günel Eyvazlı,
Mətanət Vahid… daha kim? Həm də ədəbi prosesdə
biri az, o biri çox iştirak edən bu tənqidçilərin
özlərinə də artıq ardıcıllar
lazımdır, ancaq hanı o gənc qələmlər? Gənc qələmlər poeziya ilə, proza ilə
məşğuldurlar və bu çox yaxşıdır, ancaq
tənqid? Gənc poeziya və gənc proza
yetişir, bəs onların çox vacib tərəf-müqabili
kimi gənc ədəbi tənqid hanı? Pərvin,
yaxud Şahanə Müşfiq kimi bir-iki nəfərin
adını çəkmək olar (onlar da, deyəsən,
publisistikaya daha çox meyillidirlər), ancaq gənc tənqidçilər
zümrəsi hələ yoxdur və bu, çox ciddi
çatışmazlıqdır.
Ədəbi
proses də ədəbiyyat kimidir və onun da,
görünür, bir-birini əvəz edən tənəzzül
və inkişaf mərhələləri var və tənqidimizin
ədəbi prosesin yüksək nəzəri-estetik
simasını müəyyənləşdirən dövr
şübhəsiz ki, 60-cı illərin sonu, 70-ci illər və
80-ci illərin ilk üç rübü oldu. Bu
pik mərhələnin yaranmasında mühüm
(sövqedici!) səbəblərdən biri, bəlkə də,
birincisi 60-cı illər ədəbi nəslinin ədəbiyyata
gəlməsi oldu və bu ədəbi nəslin
yaradıcılığı 70-ci illərdə tamam təbii
surətdə ədəbi prosesə yeni estetik təfəkkürlü,
yeni ədəbi zövqlü tənqidçilər zümrəsini
gətirdi.
Qəribə
bir hal idi: Sovet sistemi "kiçik insanı" oxudurdu,
partiyaya keçirirdi, özünü doğruldanları
yüksək vəzifələrə gətirirdi, ancaq Sovet
ideologiyası isə "kiçik insanı" qəbul
etmirdi, çünki "böyük insan" (!), yəni
"müsbət qəhrəman" deyildi və Sistem o
"kiçik insanı
"partiyalı tənqid" vasitəsilə ədəbiyyata
buraxmamağa çalışırdı. 60-cılar
isə həmin "kiçik insanı" ədəbiyyata gətirdilər
və yeni tənqidçi nəsli də həmin
"kiçik insanı" müdafiə etməyi bacardı.
Düzdür, bir sıra yaşlı nəsil nümayəndələri
- tanınmış qələm sahibləri də ədəbi
prosesdə o "kiçik insanlara" pozitiv münasibət
göstərdi və bu münasibət gənc
yazıçıların, o cümlədən mənim ədəbi
taleyimizdə az rol oynamadı.
Yeni tənqidçilər
zümrəsi (artıq onların adlarını çəkdiyim
üçün təkrar etmirəm) get-gedə nəinki
60-cıların, onlardan əvvəlki nəsl nümayəndələrinin
də yaradıcılığı haqqında sosrealizm
doqmalarından azad, obyektiv, retuş edilməmiş söz deməyə
başladı və prinsipial cəhət o idi ki, həmin yeni
zümrə daxilən sosrealizmə (ümumiyyətlə,
hakim ideologiyaya!) qarşı müxalifətdə idi. Artıq
vulqar sosiologizm ədəbi prosesdə, yuxarıda dediyim kimi, nəinki
aparıcı mövqeyini itirmişdi, o, istehza hədəfi
olan bir istisnaya çevrilmişdi və ədəbi prosesin nəzəri-estetik
və coğrafi ehtiva dairəsi xeyli dərəcədə
genişlənmişdi, tənqid, lazım gəldikdə, rus və
Qərb yazıçılarının əsərlərinə
istinad edirdi, Respublikadan kənardakı ədəbi hadisələrdən
sərf-nəzər etməməyə
çalışırdı. Maraqlı, hətta simptomatik cəhət
o idi ki, belə məqamlarda Azərbaycan ədəbi tənqidinin
SSRİ-də Sistemin sevmədiyi, yaxud da şübhə ilə
yanaşdığı yazıçı və şairlərə
(Bulqakova, Platonova, Mandelştama, Pasternaka, Voznesenskiyə,
Axmadulinaya, Aksyonova və b.) hüsn-rəğbəti,
simpatiyası açıq-aşkar hiss olunurdu və Sistemin
istedadlı yazıçı, böyük yazıçı
"vəzifəsinə" təyin etdiyi "ədəbiyyat
generalları" ədəbi prosesdə tamamilə (və
obyektiv olaraq!) zəifləmişdilər.
Və biz də ümid edək ki, hələ hər
şey irəlidədir.
Yeni mərhələnin
yeni qurucuları - yaradıcılıq enerjiləri sosrealizmin
hökmünə, təsirinə, sövqünə məruz
qalmamış, şirnikləndirməsinə uymamış, yəni
tendensiyaçılıqdan uzaq olan yeni nəsil, güman edirəm
ki, Sovet ədəbi gerçəkliyinə bir küll
halında daha obyektiv qiymət verə biləcək və sosrealizmin
həm bədii, həm də nəzəri-estetik
ziyankeşliyini, bəzi hallarda (illərdə) həqiqi eybəcərliyini
görəcək, ancaq sosrealizm dövründəki nailiyyətləri
də dialektik inkişafın bir hissəsi kimi ədəbi
prosesə təqdm edə biləcək. Bundan
müstəqillik dövrünün bədii ədəbiyyatı
da qazanmış olacaq, çünki daha dolğun, daha obyektiv
şəkildə tamamilə başqa bir epoxanın ədəbi
prosesinin predmetinə çevriləcək.
23 yanvar 2019 - Roqaşka
ELÇİN
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 16
mart.- S.4-6.