Güney Azərbaycan ədəbiyyatı:

Müzakirədən sonra düşüncələr

Azərbaycan bəşəriyyətin ən sayılıb-seçilən, dünya tarixinə, mədəniyyətinə, dövlətçiliyinə özünün bənzərsiz möhürünü vurmuş böyük türk varlığının ayrılmaz hissəsi, onun altun körpüsüdür. Tarixi bizim eradan əvvəl III minilliyə gedib çıxan, zaman-zaman kükrəyən, bəzən sönən, tarixin müxtəlif zamanlarında dövlətçilik sistemləri və özünəməxsus mədəniyyət yaratmaq qüdrətini özündə tapan xalqımız beş min illik bir yol qət etmişdir. Bəzən bu böyüklüyü, alicənablığı, müqəddəs ruhunun paklığı nəticəsində əbədiləşdirməyi belə düşünməmişdir.

Cəngavər, mübariz xalq olan türklər qələbələr qazandıqca, bu qələbələrin davamlı olacağına məğlubedilməzliyin əbədiliyinə inandılar. Elə buna görə də çox zaman bu qələbələri tarixiləşdirmədilər, yəni onları yazıya almadılar. Qərəzsiz yazılan bütün tarixi mənbələrdə, hətta başqa millətlərdən olanlar belə, türklərin qəhrəmanlığından, onların fatehlik şöhrəti və əzəmətindən danışdıqları, onları kainatın əsl hökmranı olduqlarını qeyd etdikləri halda, biz türklər özümüz öz qədr-qiymətimizi bilmədik. Hər kəsə humanistlik göstərdik. Heç kimin dil və inancına toxunmadıq. Həddən aşırı humanistliyin nəticəsi o oldu ki, Azərbaycan zaman gəldi ki, imperiyalar arasında bölündü. Bu bölünüb-parçalanma xalqın həyatına, dünyagörüşünə təsirsiz qalmadığı kimi, onun ədəbiyyatına və mədəniyyətinə də təsirsiz qalmadı. İki əsrə yaxın olan bu dövr ərzində dili, dini eyni olan xalqın iki fərqli məkanda ədəbiyyatı inkişaf etdi. Təbii ki, ayrı-ayrı məkanlarda yaranıb inkişaf edən ədəbiyyatın forma və məzmununda da nəzərəçarpacaq müxtəliflik və izlər qoydu. Lakin istər vətənin Güneyində, istərsə də Quzeyində xalq bu ədalətsizliklə heç cür barışa bilmədi. Hər cür siyasi ayrılıq və əngəlliklərə baxmayaraq ədəbiyyatımız tarixən olduğu kimi bu məsələdə də müqavimət göstərdi. Tale elə gətirdi ki, vətənin Quzeyində ədəbiyyatımızın - dilimizin inkişafı üçün görkəmli şəxsiyyətlərimiz (istər siyasi, istərsə də ədəbi müstəvidə) dirəniş göstərərək bir qədər dili və ədəbiyyatı qoruya bildilər (xüsusilə anadilli təhsili qoruyub saxlamaq mümkün oldu). Vətənin Güneyində də ədəbiyyatımız böyük çətinlik və müqavimətə sinə gərərək vətənpərvər ziyalılarımızın sayəsində inkişaf etdi. Xalqın milli və mənəvi amilinin varlığına çevrilməyi bacardı. Bölünüb parçalandığımız gündən Güneyli, Quzeyli, həm də dünyaya səpələnmiş 60 milyonluq millətimizin bütövlük ruhunu əks etdirən Azərbaycan ədəbiyyatı oldu. Hansı dildə yaranmasından asılı olmayaraq, ədəbiyyatımız həmişə xalqımızın bütövlük həsrətini yaratmış, bu hissi bir an da olsa unudulmağa imkan verməmiş, fars və rus işğalına məruz qalanda da istiqlaliyyət idealımız ədəbiyyatımızda yaşamışdır. Yüksək arzu və idealların yaşamasında heç şübhəsiz ki, Güneylə Quzey arasında ədəbi əlaqələrin olması, ən çətin zamanlarda belə, bu mənəvi tellərin qırılmaması, hər iki tərəfdə yaranan ədəbi nümunələrin bir-birindən təsirlənməsi ilə şərtlənir.

Bu mənada "Ədəbiyyat qəzeti"ndə son dövrlərdə ədəbiyyatımızın müxtəlif aktual problemlərinə həsr olunmuş məqalələrin dərc olunmasını təqdirəlayiq hal kimi qiymətləndirmək olar. Xüsusilə qəzetin saylarında geniş oxucu kütləsinin diqqətini Güneydə gedən ədəbi prosesə cəlb etmək, az tanınmış Güney yazarlarının əsərləri haqqında dəyirmi masalar təşkil etmək düşünürük ki, bütöv ədəbiyyatımıza, bir qədər də geniş götürsək, milli-mənəvi dəyərlərimizə vətəndaşlıq mövqeyindən yanaşmaq baxımından çox müsbət bir haldır və bu cür cəhdlər yüksək qiymətləndirilməlidir. "Ədəbiyyat qəzeti"nin 9 və 16 fevral 2019-cu il saylarında "Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı: "Tarixdən bu günə" ("Ədəbiyyat qəzeti"nin müzakirə saatı) dəyirmi masası bir mütəxəssis kimi məni cəlb etdi, qoyulan sualları və cavabları diqqətlə oxudum. Masa ətrafında olan dostlara ümummilli bir məsələ üçün vaxt tapıb redaksiyaya təşrif buyurduqları üçün öz təşəkkürümü bildirirəm. İkincisi, "Ədəbiyyat qəzeti"nin baş redaktoru, son illərdə "Ədəbiyyat qəzeti"nin daha çox oxunmasına, onun səhifələrinin daha sanballı yazılarla zənginləşməsinə çalışan və buna nail olan Azər Turana və mənim sevimli tələbəm olmuş, bu gün elmlər doktoru alimlik dərəcəsi almış Elnarə xanım Akimovaya təşəkkür və sayqılarımı bildirirəm. Səmimiyyətimə inanın ki, məhz Güney Azərbaycan ədəbiyyatını işıqlandırdığınız üçün ömrümün çox hissəsini bu ədəbiyyatın öyrənilməsinə sərf edən bir tədqiqatçı kimi çox sevinirəm. Amma bütün bunlarla bərabər gələcəkdə bu müqəddəs işin davamlı və daha cəlbedici olması, daha çox oxucunu cəlb etmək üçün bəzi qüsurların aradan qaldırılması vacibdir.

Dəyirmi masanın mövzusu "Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı: Tarixdən bu günə" adlanır. Mövzu çox geniş olduğu üçün cavablar da pərakəndə dağınıq halda cavablanır. Milli məsələdə konkret olaraq həmişə vətəndaşlıq mövqeyindən çıxış edən, son dərəcədə milli bir şəxs və milli şair olan S.Rüstəmxanlı çox haqlı olaraq qeyd etdi ki, "biz hələ də bu terminləri tam dəqiqləşdirməmişik". Cənubi Azərbaycan və ya Güney Azərbaycan. Masada iştirak etməsəm də, ədəbiyyatın bu sahəsi ilə məşğul olan bir tədqiqatçı kimi mən də fikirlərimi bildirmək istərdim. Əvvəla, İran Azərbaycanı termininin işlədilməsini qəbul etmirəm və bunun tam əleyhinəyəm. Dilimizdə Güney və Quzey sözləri varsa, güneyli soydaşlarımız da bu taya Quzey deyirlərsə, nədən biz Şimal və Cənub işlətməliyik. Təbii ki, bu bir müddət paralel işlədiləcək, amma tədricən mütləq təmiz türk sözü olan Güney və Quzey sözlərilə əvəzlənəcək.

Qaldı ki, Azər bəyin 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulanda adımızla bağlı təpkilərin olduğunu söyləməsini, sualların birində Firdovsinin xatırlanması (şovinizmlə bağlı), hətta "çağımızda türkologiyanın atası" kimi tanınan, Avropa dilçiliyinin XX yüzillikdə kəşf etdiyi tarixi-müqayisəli metodu hələ XI yüzillikdə türk dillərinə tədqiq edərək dünya dilçilik elmini səkkiz yüz il qabaqlamış M.Kaşğarlını xatırlaması lap yerinə düşdü. Lakin bizi daha çox maraqlandıran Divanın 1-ci cildində böyük alimin Azərbaycanla və onun qonşuları ilə bağlı məsələlər daha çox maraqlandırır. Belə ki, M.Kaşğarlı xəritəsində dünyanı yumru şəkildə verir, bu xəritədə türklərin yaşadıqları yurd yerləri təsvir olunur. Ən maraqlısı isə odur ki, bu xəritədə bu gün İran adlanan ərazinin adı çəkilmir, çağdaş Güney Azərbaycanın ərazisi isə xəritədə öz əksini tapıb. A.Rəhimoğlunun yazdığına görə, "Batıda Azərbaycan Şam (Suriya) ilə həmsərhəddir və Azərbaycanın ərazisi bucaq şəklində Şama doğru uzanmışdır. Ümumiyyətlə, onun cızdığı xəritə XI əsr Qəznəvilərlə Rəvvadilər dövlətinin sərhədlərinə uyğun gəlir. Lakin yaddan çıxarmaq olmaz ki, Qəznəvilər də, Səlcuqlar da türkdürlər. Gürcüstan, Ermənistan və İran adlarının işlədilməməsi də çox mətləblərdən xəbər verir. Tarixi qaynaqlara müraciətimizin bir səbəbi də odur ki, bu gün hədyanlar yazmaqdan utanmayanlar bir daha düşünsünlər ki, tarixi həqiqətləri inkar etmək mümkün olmadığı kimi, tarixi mənbələri də inkar və yox etmək mümkün deyil. Ona görə də İran Azərbaycanı demək tarixi həqiqətlərin üstündən xətt çəkmək kimi bir şeydir. Burada siyasət yoxdur, tarixi həqiqətlər var, elm də sübutu sevir. Sonralar, XX əsrin ortalarında Persiya İran kimi rəsmiləşdirildi. Daha dəqiqliyi ilə desək, 1935-ci il martın 21-də Rza Pəhləvinin xüsusi fərmanı ilə "İran" sözü coğrafi məkan kimi rəsmiləşdirildi. Əslində, tarixlə ədəbiyyat yaxın qohum sahələr olduğu üçün elmi mübahisələr və qənaətlər zamanı filoloqlar tarixə müraciət etdikləri kimi, tarixçilər də çox vaxt ədəbiyyata müraciət etməli olurlar.

Qaldı ki, "Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixdən bu günə" mövzusunun özü istər-istəməz Güney Azərbaycan ədəbiyyatının dövrləşdirilməsini, ədəbiyyatın inkişaf mərhələlərini müəyyənləşdirməyi, hər dövrün özünün spesifik xüsusiyyətlərini üzə çıxarmağı və hər mərhələnin gətirdiyi yeniliklə bərabər nöqsanlı cəhətlərini də açmağı tələb edir. Belə olan halda müasir modern ədəbiyyat deyəndə Əhməd Şamlu və bir sıra digərləri ən yeni ədəbiyyatda özünü göstərən modern ədəbiyyatının sırasına daxil olmazdı. Halbuki, Ə.Şamlu romantizm ədəbi cərəyanının (Güney ədəbiyyatında) son magikanlarından biridir.

Ə.Şamlu əslən azərbaycanlı olsa da, o qədər öz mühitindən və dilindən ayrılmışdı ki, çoxları onu fars şairi hesab edir, Azərbaycan poeziyasına qatmırdılar. 1997-ci ildə həm doktorluq dissertasiyamızda, həm də 1998-ci ildə dərc olunan "Güney Azərbaycan ədəbiyyatı" dərsliyində ilk dəfə olaraq biz onu Azərbaycan şairi olaraq qeyd etdik (bir sıra tədqiqatçıların etirazına baxmayaraq) və onun Şah İsmayıl Xətaini taxta gətirən ən böyük türk tayfası olan şamlulardan olduğunu sübut etdik. Qaldı ki, onun yaradıcılığı haqqında onu demək olar ki, doğrudur, o, Güney Azərbaycan şeirinə ağ şeiri gətirənlərdəndir. 1947-1948-ci illərdə onun yazdığı "Zülmətin simfoniyası" və digər şeirləri dediklərimizi təsdiqləyir. Şairin çoxpilləli, tükürpədici təşbehlərlə təsvir etdiyi mənəvi dünyası, iç aləmi, keçirdiyi həyəcanlı anlar, dövrün qayda-qanunlarını, istibdadın törətdiyi amansız cinayətləri büruzə verir. Bizcə, Pəhləvi rejiminin yaratdığı repressiya ağ şeirə məxsus bədii lövhələrlə məhz bu cür təqdim oluna bilərdi. Çünki olüm, qırğın, viranəlik və dəhşətli zülmətin hökm sürdüyü zəmanənin poeziyasında şənliyin, toy-bayramın tərənnümü anormal hal sayıla bilər. Bu cəhətdən Azərbaycan şairi Əhməd Şamlunun da yaradıcılığı istisna deyil.

Bir məsələyə də münasibət bildirmək istərdim. Hörmətli Azər Turan çox haqlı olaraq Firdovsinin "Şahnamə"sinə münasibətə dair bizim ədəbiyyatda hələ də ortaya heç bir bədii mətn qoyulmadığını bildirir. Haqqlı iraddır. Doğrudur, bədii əsər yazılmayıb.

Lakin M.Ə.Rəsulzadə AXC-nin qəsb edilməsindən sonra 1923-cü ildə yazdığı "Əsrimizin Səyavuşu" əsərində bizim hamımızı düşündürən, rahatsız edən suallara cavab verir. O, tarixi bir mövzuya müraciət etməklə elə bir orijinal əsər ortaya qoydu ki, burada tarixiliklə müasirlik qovuşur, bir-birini tamamlayır. Bu əsər türkçülük məfkurəsinin ifadəsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. M.Ə.Rəsulzadə özünün türkçülüyə dair baxışlarını əsərin "Azərbaycan Turanda" başlıqlı hissəsində şərh etmişdir. Bu dönəm Turan elində özünəqayıdış, milli ideologiya ətrafında daha sıx şəkildə birləşmə prosesi gedirdi. Bu birləşmədə Azərbaycan özünəməxsus şəkildə çıxış edirdi. Çünki bu ideologiyanın təməl daşını qoyanlardan biri və turançılıq məfkurəsinin yaradıcısı sayılan Əli bəy Hüseynzadə Azərbaycan türkü idi. Təsadüfi deyildi ki, özünəqayıdış çağdaşlıq düşüncəsi XIX əsrin 50-ci illərində Azərbaycanda yaranmışdı. Ümumilikdə, əsərdə türklərin yadelli millətlər və onların düşüncələri ilə mübarizəsi geniş şəkildə əks olunur. Azərbaycanın İranın təsirilə türklükdən uzaqlaşması, dini fanatizmə qapılması, Sultan Səlimin az qala fars dilini rəsmi dövlət dili səviyyəsinə qaldırması İranın Turan üzərində üstünlük qazanması idi. Firdovsi bir farsçı olaraq "Şahnamə"ni türklərə qarşı yazmışdısa, əvəzində Rəsulzadə "Əsrimizin Səyavuşu" əsərində özünün türkçü, turançı düşüncəsini Firdovsiyə cavab olaraq meydana qoymuş və bu fəlsəfənin tutarlı dəlillərlə haqlı olduğunu isbat etmişdi. Əsərdə Turanın böyük bir qisminin ruslar tərəfindən işğalını Rəsulzadə türklərin "Ərgənikon"a düşməsilə müqayisə edir. Rəsulzadənin "Qurtuluş" kimi adlandırdığı "Ərgənikon" dastanı türk millətinin əski dünyagörüşündə mühüm rol oynayan, onların milli psixologiyasını əks etdirən bir dastandır. Türklərin döyüşdə məğlub edilərək, yalnız bir neçə ailənin sağ qalması, onların Ərgənikon adlandırdıqları, çıxışı olmayan bir ovalığa düşmələri, üç yüz ildən artıq burada törəyib çoxalmaları və sonda "Börtəçinə" adlanan qurdun göstərdiyi yolla dəmiri əridərək Ərgənikondan xilas olaraq yenidən dünyaya yayılmaları təsvir olunur. Əfrasiyab Turanın ən gözəl hissəsini Səyavuşa verir. Səyavuşu isə Azərbaycanın timsalı kimi görən Rəsulzadə Səyavuşun zühur edəcəyini də inamla təsvir edir. Turanın ən gözəl hissəsinin məhz Səyavuşa verilməsi təsadüfi hal deyildi. Azərbaycanın təbii sərvətlərini sevərək təsvir edən Rəsulzadə bu məmləkətin həqiqətən "Səyavuş yurdu" olduğunu bildirir. Bu əsərin mövzusu "Şahnamə"dən gəlirsə, əsər filoloji baxımdan təhlil obyektinə çevrilirsə, deməli, "Əsrimizin Səyavuşu"nu həm də bədii əsər kimi də qəbul etmək olar.

Deməyə söz çox olsa da, bir neçə kəlmə də Güney Azərbaycan ədəbiyyatında (xüsusilə nəsrdə) naturalizm, psixologizm və magik realizm haqqında fikirlərimi bölüşmək istəyirəm.

İranın farsdilli nəsrində Xosrov Şahani, Abbas Pəhləvan, İrəc Peşekzad kimi tənz ustaları ilə çiyin-çiyinə dayanan Qulamhüseyn Sayedi müəyyən məqamlarda nəinki onlarla bir sırada durur, hətta onları üstələyir.

1960-cı ildə "Gecənin təmtəraqlı yığıncağı" adı ilə çap olunan kitaba müəllifin 12 hekayəsi daxil edilmişdir. Hekayələrin əksəriyyətində insan, onun taleyi, yaşadığı ömür, unudulmuşların faciəsi, cəmiyyət içində təklənmiş, yalqızlıq dənizində qərq olanların acı taleyi ifadə olunur. Bu hekayələri ilə Q.Sayedi İranda magik realizm məktəbinin əsasını qoydu. Düşünürük ki, Sayedi yalnız İranda və Güney Azərbaycanda deyil, bəlkə də, dünya ədəbiyyatında magik realizmin əsasını qoyanlardan biridir. Maraqlıdır ki, Q.Sayedinin qoyduğu bir sıra məsələləri bir neçə illər sonra dünya şöhrətli yazıçı Qabriel Qarsia Markes "Yüz il tənhalıqda" romanında bir qədər də inkişaf etdirərək maraqlı süjet yaradır, lakin Sayedidən heç də qabağa gedə bilmir. Sayedi psixiator həkim olduğu üçün psixoloji tərzdə yazmaq onun üçün həm asan, həm də maraqlı idi. Sayedidən sonra psixoloji tərzdə yazmaq Avropa yazıçılarının, xüsusən alman yazıçısı Hermanın, həmçinin Türkiyədə Lətif Təkinin və Fəridin əsərlərində özünü göstərir. Sayedinin yaratdığı bu ədəbi məktəb, həmçinin fars nasirləri Rəvanipurin, Şərhnuş Parsipurun yaradıcılığında da bu cəhətlər diqqəti cəlb edir.

Doktor Həsən Hacı Səyyad Cəvadi "Müasir İran ədəbiyyatında tədqiqat və araşdırmalar" əsərində yazır: "Onun hekayələrinin (romanlarının - A.Ə.) orijinal xüsusiyyətləri vardır ki, başqa yazıçılardan seçilir. Sayedinin qələmə aldıqları böyük fransız realist yazıçısı Onore de Balzakın yaradıcılığnı yada salır".

Buna oxşar fikirləri digər yazıçı, hal-hazırda yazıb-yaradan Nasir Mənzuri haqqında da demək mümkündür.

İngilis, fransız və fars dillərini mükəmməl bilən Nasir Mənzuri mənən və ruhən xalqına çox bağlı bir şəxsiyyətdir. Təsadüfi deyil ki, "Son nağıl", "Son əfsanə" və "Qaraçuxa" romanlarını yazıçını çox düşündürən mifik düşüncə əsasında qələmə almışdır. Xüsusilə "Qaraçuxa" romanında maraqlı məsələlərə toxunan Nasir Mənzuri, heyvanların sürgününü, maralların insan ağlına baş əymədən əhliləşə bilmədiklərini və s. məsələləri göstərməklə çağdaş dövrümüzün problemlərini gündəmə gətirir. İnsan üçün qan yaddaşının əsas olduğu, onun ölmədiyi probleminə toxunur. Əsərlərində düşüncənin dörd istiqamətinə çox diqqət yetirən yazıçı, əsasən, Ayin-mifik düşüncəni, Elmi düşüncəni, Dini düşüncəni və xurafi düşüncəni əsərləri üçün əsas meyar kimi götürür. Yazıçıya görə, hər şeydən öncə aydın düşüncədir ki, onun da öz metodologiyası var. Yalnız bu məsələləri dərindən öyrənməklə onun remarkalarına istinad edərək nəticələr çıxarmaq mümkündür.

Əsərlərinin sərt realizmi ilə seçilən şahlıq rejiminə qarşı mübarizəyə atılan, 27 yaşında qətlə yetirilən Mərziyə Üskuyinin də adının çəkilməsi vacibdir. 2010-cu ildən Türkiyədə mühacir həyatı yaşayan Məlihə Əzizpurun, həm türkcə, həm də farsca yazan, mifik qaynaqlardan bəhrələnərək psixoloji detallara daha çox üstünlük verən, Q.Sayedi məktəbinə məxsus Ruqiyyə Kəbirinin, bir neçə nəsr kitablarının müəllifi olan Fəranək Fəridin, əsərlərində daha çox şərti-metaforik üsluba yer verən Ruqiyyə Səfərinin adlarını çəkməyi lazım bilirik. Çünki bu gün Güney Azərbaycan ədəbiyyatını yaradan, sabaha aparan bu vətən qızları Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafı üçün əllərindən gələni edir, sabaha ümidlə baxırlar.

Sonda Güney ədəbiyyatımızın öyrənilməsində hər cür fədakarlıq göstərən ayrı-ayrı şəxslərə, alimlərimizə, bu müqəddəs işdə öncül rol oynayan "Ədəbiyyat qəzeti"nə və onun baş redaktoru Azər Turana tutduqları bu müqəddəs yolda uğurlar arzulayıram.

Almaz Əliqızı

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 16 mart.- S.14-15.