Sən bambaşqasan, gözəl İstanbul

90-cı illərin əvvəllərində İstanbul universitetlərində işləməyimlə yanaşı, çox sevdiyim şəhəri bir daha kəşf etmək imkanı əldə etmiş oldum. Doğru deyirlər, İstanbul həqiqətən hər şeyi ilə bambaşqadır. Coğrafi mövqeyi, iki qitədə yerləşməsi, şəhərin ortasından keçən və Avropanı Asiyadan ayıran Boğaziçi deyilən Bosfor boğazı, yeddi təpə üzərinə yayılması ilə İstanbula valeh olmamaq imkansızdır. Mən hələ onun üç uyqarlığın, sivilizasiyanın - Bizans, Osmanlı, Cümhuriyyət Türkiyəsi mədəniyyətlərinin beşiyi olduğunu demirəm.

Bəzən İstanbulu Parisə, ya da Romaya bənzədirlər. Bənzədilən hər iki şəhərdə də dəfələrlə olduğuma görə qətiyyətlə deyə bilərəm, İstanbul dünyanın heç bir şəhərinə, meqapolisinə bənzəmir, ancaq və ancaq özünə bənzəyir. Bu şəhəri gördükdən sonra Haliçdə ev alaraq həyatının sonuna qədər orada yaşayan parisli yazar Piyer Loti İstanbulu - bütün cazibəsini, sirrini gizlədən üzü yaşmalı bir gözəl qadına bənzədirdi. O qadına ki, insanı məst edən gözlərinə baxıb onun haqqında yalnız xülyalar qura bilərsən.

Osmanlı imperatorluğunun "möhtəşəm yüzilliyi" dövründə İstanbulun bütün bağ və bağçalarını lalələr bəzəyir, süslüyürdü. Bu səbəbdən lalələr şəhərin simvoluna çevrilmiş, möhtəşəm yüzillik isə "lalə dövrü" adlandırılmışdı.

İstanbul lalələriylə bağlı belə bir rəvayət var. Hollandiyanın səfiri İstanbulun hər yerini bəzəyən lalələrdən o qədər xoşlanır ki, vəzir-i-azamla görüşdüyü zaman ondan o çiçəyin adını soruşur. Tərcüməçi səfirin sözlərini yanlışlıqla vəzirin başına qoyduğu sarğının adını öyrənmək istəyi kimi tərcümə edir, vəzir də "türban" deyə cavab verir. Səfir bu sözü "tülpan" kimi başa düşür. Lalə toxumlarını Hollandiyaya göndərən səfir "tülpan"ların orada da əkilməsini tövsiyə edir. Beləliklə, lalə Avropada tülpan kimi tanınmağa başlanılır və zamanla bütün dünyaya yayılır.

Türk ədəbiyyatında "Lalə dövrünün" böyük lirik şairi, İstanbulu "iki dəniz arasındakı nadir almaza" bənzədən Əhməd Nədim (1681-1730) vurğunu olduğu doğma şəhərinə saysız şeirlər həsr etmişdi. Onlardan birində o, İstanbulu belə məth edir:

Bu şehr-i Sitanbul ki bi misl-ü behadır

Bir sengine yek pare Acem mülkü fedadır.

Bir gevher-i yekpare iki bahr arasında

Hurşid-i cihan-tab ile tartılsa sezadır

Elə bir şəhərdir ki İstanbul,

qiymət biçilməz ona,

Bütün əcəm mülkü fəda olsun tək bir daşına

İki dəniz asında nadir bir almazdır o,

Yalnız dünya günəşi ölçülər onunla.

Heç şübhəsiz, Nədimin yazdığı lirik və İstanbul şeirlərinin Osmanlı ədəbiyyatı tarixində önəmli yeri vardır. Ancaq nə gizlədim, XX əsrin şairi Orxan Vəlinin "İstanbulu dinləyirəm gözlərim qapalı" realist şeiri mənə daha yaxın, daha xoş gəlir.

İstanbul'u dinliyorum, gözlerim kapalı

Önce hafiften bir rüzgar esiyor;

Yavaş yavaş sallanıyor

Yapraklar, ağaçlarda;

Uzaklarda, çok uzaklarda,

Sucuların hiç durmayan çıngırakları

İstanbul'u dinliyorum, gözlerim kapalı.

........................................

İstanbul'u dinliyorum, gözlerim kapalı;

Serin serin Kapalıçarşı

Cıvıl cıvıl Mahmutpaşa

Güvercin dolu avlular

Çekiç sesleri geliyor doklardan

Güzelim bahar rüzgarında ter kokuları;

İstanbul'u dinliyorum, gözlerim kapalı.

İstanbul'u dinliyorum, gözlerim kapalı;

Başımda eski alemlerin sarhoşluğu

Loş kayıkhanelerıyle bir yalı;

Dinmiş lodosların uğultusu içinde

İstanbul'u dinliyorum, gözlerim kapalı.

İstanbul'u dinliyorum, gözlerim kapalı;

Bir yosma geciyor kaldırımdan;

Küfürler, şarkılar, türküler, laf atmalar.

Bir şey düşüyor elinden yere;

Bir gül olmalı;

İstanbul'u dinliyorum, gözlerim kapalı.

Hər dəfə bu şeiri oxuyanda, mən də gözlərimi yumaraq öz İstanbulumu dinləyir, küçələrini, Boğazda get-gəl edən vapurlarını, Misir çarşısını, Yeni caminin önündə toplaşmış göyərçinləri, daha nələri, nələri yada salıram.

1974-cü ildən başlayaraq mən dəfələrlə İstanbulda olmuş, şəhərin, demək olar ki, bütün tarixi yerlərini, muzeylərini, saraylarını gəzmiş, hətta Atatürkün sevdiyi tarixi Pera Palas və qədimi Park otellərində qalmışam. Yeri gəlmişkən onu da deyim ki, 80-ci illərin sonlarında Park Otel sökülərək, yerində olduqca böyük, çoxmərtəbəli, Taksimin görüntüsünü pozan, yöndəmsiz otel tikilmiş, ancaq məhkəmənin qərarıyla bu otelin üst mərtəbələri sökülmüş, sadəcə, beş mərtəbəsi qalmışdı. Dostlarım Fazil Hüsnü Dağlarca, Yaşar Kamal, Ataol Bəhramoğlu və başqaları İstanbulun turist marşrutlarından kənarda qalan və yüz illərin havasını qoruyub saxlayan yerlərini gəzdirərək, şəhəri daha da yaxından tanıtmağa, sevdirməyə çalışırdılar. Dağlarca deyirdi ki, şəhərin cazibə gücünü anlamaq üçün sən İstanbulda uzun müddət yaşamalı, şəhərin xəritəsini alıb, kvadratlara bölməli və həftədə bir gün böldüyün səmtlərdən birinə gedərək, ayaqla, tələsmədən oranı gəzib kəşf etməlisən. Ancaq o zaman İstanbulu anlayıb sevə bilərsən.

80-ci illərin əvvəllərində Dağlarca bu prinsipə dayanaraq məni "Yüksək kaldrım" və tarixi "Qumqapı" məhəllələriylə tanış etmişdi. Bir gün biz Mərmərə dənizi tərəfdən Bizans qala divarlarında açılmış kiçik darvazadan keçərək "Qumqapıya" gəldik. İlk öncə müxtəlif çağların, fərqli mədəniyyətlərin qovuşduğu, çeşidli yönlərdən uzanan 5-6 dar küçənin birləşdiyi dairə şəklindəki kiçik meydanı gəzdik. Meydanın sağ tərəfində "Kor Əlinin restoranı" yerləşir - həqiqətən restoranı işlədən Əlinin, xanımının və gələn müştəriləri quyruğunu sürtərək salamlayan pişiyin bir gözü kor idi. Onun yanında təzəcə tutulmuş balıqlar, fırında bişirilmiş isti çörəklər, çəlləklərdən satılan şərablar, min bir çeşid pendir, sucuq satan dükanlar düzülmüşdü. Biz təzəcə qızardılmış balığımızı, pendirimizi, isti çörəyimizi, iki stəkan şərabımızı böyük bir çəlləyin üstünə qoyub, ayaqüstü yeməyimizi yeyir, bizanslardan qalma bu sakit meydanın yüzillər öncəsindəki ab-havasını yaşamağa çalışırdıq. Çox qəribədir, bir neçə ildən sonra Venesiyada olarkən məsləkdaşlarımla buna bənzər bir meydanda, aldığımız isti çörək, pendir və şərabımızı böyük bir çəlləyin üstünə qoyub Roma dövrünün ab-havası içində, yenə ayaqüstü ləzətlə yeyib-içmişdik.

1991-1994-cü illərdə İstanbulda yaşadığım üç il ərzində Dağlarcanın tövsiyəsinə uyaraq, şəhərin çeşidli səmtlərini bir-bir ayaqla dolaşmağa, şəhərin cazibəsini, sirrini yavaş-yavaş öyrənməyə və onu daha da çox anlamağa, sevməyə çalışırdım. İstanbul Universitetində işim bitdikdən sonra Çinaraltı deyilən bir yerdə yerləşən qədimi kitabların satıldığı Sahaflar çarşısını dolaşar, Qapalıçarşının küçələrindən keçərək Misir çarşısına yollanar, satılan dəndən alıb Yeni caminin önündəki saysız göyərçinləri bəsləyər, Qalata körpüsünü keçib tuneldə fünikulyora minər və Bəyoğluna çıxardım. Asmalıməscit küçəsindəki bir kafedə əsl türk qəhvəsini içib bir az dincəldikdən sonra, qalabalq İstiqlal caddəsiylə Taksimdəki evimizə yollanardım. Əlbəttə, universitetdən Taksimə avtobus, dolmuşla rahatlıqla və tez getmək olardı. Ancaq mən bəhs etdiyim marşrutla və ayaqla getməyə üstünlük verirdim. Çünki bu yolda həmişə yeni bir mənzərəylə, yeni tarixi binalarla rastlaşırdım. Qapalıçarşının alt küçələrindən birində valyuta borsasının rolunu oynayan və hər gün türk lirəsinin məzənnəsini təyin edən səs-küylü məkanı seyr etməyin başqa bir kefi vardı.

Həftədə iki gün Boğaziçi Universitetindəki dərslərimdən sonra sevdiyim meşəliyin içindən keçən dolanlı yolla boğazın kənarına enər, orda avtobusa minər və boğaz sularının müşahidəsiylə yolboyu sahildə qarmaqla balıq tutanları, bir-birlərini qucaqlayaraq gəzən sevgililəri, oturacaqlara oturub boğazdan gözlərini çəkməyən yaşlıları, kiçik kafelərdə çaylarını, qəhvələrini içən insanları, gəmilərin iç-içə olduğu Beşiktaşı, Çırağan, Yıldız saraylarını seyr edə-edə Taksimə gedərdim.

Cümhuriyyəti qurduqdan sonra böyük Atatürk paytaxtı kiçik bir qəsəbə olan Ankaraya köçürür və oranı sürətlə abadlaşdıraraq şəhərə çevirməyə başlayır. O, tez-tez tanınmış yazarları, sənət adamlarını Ankaraya dəvət edər, onlara yeni şəhəri sevdirməyə, burada qalıb yaşamalarına çalışardı. Bir gün Atatürk ünlü şair Yəhya Kamalı da Ankaraya dəvət edir, ona şəhərdəki gəlişmələri göstərir və bundan sonra şairdən soruşur:

- Sayğılı Yəhya bəy, Ankaranın harasını, nəyini bəyəndiniz?

- İstanbula dönüşünü, qazi cənabları, - deyə Yəhya Kamal cavab verir.

İstanbul sevdalısı Yəhya Kamalın cavabı ancaq belə ola bilərdi.

İstanbulu dinləyib yaxından tanıdıqca, bu şəhərə daha da sıx bağlanırsan və bir daha ondan qopa bilmirsən. Odur ki, Bakı kimi, Moskva kimi İstanbul da mənim həyatımın bir parçasına çevrilmişdi. İndiyə qədər Rusiyada altı dəfə nəşr olunmuş Orxan Pamukun "İstanbul" romanının ruscaya uğurlu tərcüməsində, bəlkə, bu sevgi əsas faktorlardan biri olmuşdur.

Dost olduğum, uzun illər əlaqə saxladığım İstanbulun insanları da bambaşqadır. İstanbul mənim üçün, eyni zamanda çağımızın böyük şairlərindən biri olan Fazil Hüsnü Dağlarca, Bakıdakı evimin divarlarından asılan və hər gün İstanbulu xatırladan rəsm əsərlərinin müəllifi, gözəl şair və sürrealist rəssam Mətin Eloğlu, İkinci Yenidən Devrimci şeirə, oradan da lirik poeziyaya keçərək yaradıcılığını tez-tez yeniləyən Kamal Özər, çağdaş türk ədəbiyyatının istedadlı araşdırmaçısı, təvazökar insan Asım Bəzirci, sıx-sıx dartışdığım, əlli illik üsyankar dostum, qardaşım və çağdaş türk poeziyasının böyük ustadı Ataol Bəhramoğlu, 1988-ci ildə Azərbaycanda və Türkiyədə "Kitabi-Dədə Qorqud"u birlikdə yenidən gündəmə gətirdiyimiz professor Osman Fikri Sərtqaya kimi bir çox elm və ədəbiyyat adamlarıdır.

İstanbul, eyni zamanda gözlənilməz görüşlər və hadisələr şəhəridir. 80-ci illərin əvvəllərində bir gün Park Otelin restoranında Yaşar Kamalla axşam yeməyi yeyirdik. Birdən bizə 60-65 yaşlarında bir xanım yaxınlaşdı və təmiz, aristokrat ruscasıyla mənə müraciət edərək:

- Hörmətli cənab, dostum Yaşar Kamal sizin Rusiyadan gəldiyinizi söylədi. Mən knyaz Vorontsovun nəslindənəm, biz bura 20-ci illərdə Krımı tərk edən Vrangelin ordusuyla gəlmişik. Bir neçə il burada qaldıqdan sonra zabit və əsgərlərin əksəriyyəti ailələriylə birlikdə Fransaya, Avropaya getdilər. Bizimkilərin çox az bir hissəsi, o cümlədən mənim ailəm İstanbulda qaldı. Buraya gələndə mənim 5-6 yaşım vardı, bu şəhərdə boya-başa çatdığıma görə özmü əsl istanbullu sayıram. 60 il ərzində ilk dəfədir ki, Rusiyadan, mənim vətənimdən gələn birini görürəm. Bu səbəbdən sizə yaxınlaşdım, narahat etdim, bağışlayın. Bu restoranın müdiriyəm, royalın arxasında oturan da mənim həyat yoldaşım Vladimirdir, burada musiqiçi olaraq işləyir, - dedi.

Bu sözləri eşidirmış kimi Vladimir yerindən qalxaraq başıyla məni salamladı. Knyaginyaya bir şeylər demək istəyirdim, ancaq o məni qabaqladı:

- İş ilə bağlı Rusiyadan gələnlərin izləndiyini bilirəm. Odur ki, sizi daha naharat etməyəcəm. Təkrar xoş gəlmisiniz, - deyib qadın bizim masadan uzaqlaşdı.

Restoranda qaldığımız 2-3 saat ərzində Vladimir bəy "Moskva gecələri"ni, rus klassik musiqisindən parçalar çalaraq, həm bizə xoş anlar yaşadır, həm də öz həsrətini, nostaljisini dilə gətrirdi.

İstanbul Universitetində işlədiyim illərdə qaldığım Gümüşsuyu məhəlləsində bəyaz rusların işlətdikləri "Borç"(yəni rus yeməyi "Borş") adında restoranda ləzətli rus milli yeməkləri təklif olunurdu. Bura, eyni zamanda rus miqrantlarının tez-tez gəldikləri yer idi. Bir-iki dəfə biz də orada ailəlikcə nahar etmişdik.

Boğaziçi Universitetində tanış olduğum rus əsilli dosent Jak Delon mənə "Bəyoğlundakı ruslar" kıtabını bağışlamışdı. Bu kitabda İstanbula pənah gətirmiş o zavallı rusların həyatları haqqında olduqca maraqlı bilgilər vardı.

Gördüyünüz kimi, İstanbulun mənim həyatımda özəl bir yeri vardır. Mən, əlbəttə, uşaqlığım, macəralı gəncliyim və universitet illərimi yaşadığım doğma Bakımı da, bir elm adamı kimi, bir ədəbiyyatçı və ictimai xadim kimi formalaşmamda müstəsna rol oynayan Moskvanı da olduqca çox sevirəm. Bu üç baş şəhər hər zaman maqnit kimi məni özünə çəkməkdədir. Bu sevgimi, onlara duyduğum özləmimi illər öncəsi yazdığım bir şeirimdə belə dilə gətirmişdim:

Bu nə cəfadır, Allahım?!

Üç şəhərdə yaşamaq sevgisi,

Yaşamaq həvəsi,

Yaşamaq dərdi...

Bu nə cəfadır, Allahım?!

Üç şəhər arasında paylaşmaq

Yaşamını

Ayını,

Gününü,

Həsrətini.

Nə qədər gəzsəm də, yorulsam da,

İstanbullu yuxumda Bakı var,

Moskva var!

Bakıda, İçərişəhərdə

İstanbulun dar küçələrini dolaşıram.

Qarlı-şaxtalı Moskvada

Qızmar Bakı,

İstanbul günəşini axtarıram.

Çətindir,

Vallah, çox çətin

Üç yerə bölmək sevgini, həsrətini

Üç gözəl arasında.

Allahım, nədir

bu çəkdirdiklərin mənə?

Tofiq Məlikli

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 16 mart.- S.18-19.