Özünə aid bir Zirzəmi

"Düşünürəm ki, "Zirzəmi quşu"nu hamı oxumalıdır. Gərək bu kitabı kişilər qadınlardan, evlilər subaylardan, subaylar da evlilərdən daha çox oxusun... Məncə, istənilən cəmiyyət üçün belə bir kitabın yazılmasının vahiməli bir anlamı var. Bu kitabı oxuyandan sonra çoxları xəcalət çəkməli, məyus olmalıdır. Çoxlarını da dərin kədər hissi bürüməlidir". Mustafa Məstur

"Bir qarğayla bir leyləyin eyni yerdə gəzdiyini, yemləndiyini gördüm. Birlikləri məni təəccübləndirdi. Yaxınlaşıb baxdım. Hər ikisi yaralı idi...".

Məsnəvi

Nəhayət, əlimdəki kitabı tamamlayıb stolun üzərinə qoyuram... Yadıma Nil Karaibrahimgilin sözü düşür: "Bitdi deyə üzüldüyünüz tək şey sonuncu səhifəsini oxuduğunuz kitab olsun!". Çox pafosludur, dünyada heç bir insan bu qədər rahat ola bilməz... Gözüm pəncərədən görünən sonsuz maviliyə sataşır... Bütün varlığımla hiss edirəm, bu gün çox gözəl hava var. Bu havada klassik musiqi dinləmək qərarına gəlirəm. Seçim etməliyəm: Bax, Motsart, yoxsa Bethoven? Qərara gələ bilmirəm. Həyətdən uşaqların narahat, amma qayğısız səsi eşidilir. Uzaqda maşınlar şütüyür. Bir qadın qışqıra-qışqıra kənd məhsulları satır. Pəncərəmizə yaxın bir yerdə quşlar oxuyur. Fasiləsiz, axıcı və həyatın ən önəmli hissələri kimi. Bütün bu səsləri eyni anda, bir-birindən ayırmadan, fərqləndirmədən eşidirəm. Qəribə harmoniya yaranır, sanki dünyanın hansısa məşhur bir orkestri canlı konsert verir. Bu əladır! Motsartdan da, Baxdan da, lap elə Bethovendən də. Çünki bu, həyatın öz bəstəsidir... Və mən hal-hazırda həyatı dinləyirəm... Bütün varlığımla. Bəs mən kiməm? Adım nədir, neçə yaşım var, haradanam? Bunları xatırlamıram, mən həyatı dinləyən milyonlarla insandan biriyəm. Kim olduğumun elə də önəmi yoxdur.

Stolumun üzərindəki əşyalara baxıram... Dəftərimdəki qeydlərə. Bu an sonsuzdur. Daha quşların səsi digər səslərdən ayrılır. İndi onlar xüsusi - solo ifaya keçiblər. Mən isə düşünürəm, görəsən, onlar nə barədə danışırlar. Onları içimizdə dayanmadan danışan səsə bənzədirəm. Həyatımız boyu o səs də gah şən, gah qəmli nələrsə danışır, bəzən susur, bəzən yatmağa qoymur, bəzən isə sakitlik verir. Lakin biz heç vaxt onu tam mənasında anlaya bilmirik.

Əlimdəki kitab Fəriba Vəfinin "Zirzəmi quşu" əsəridir. Bir cümlə daxilində məni kədərləndirən iki şey həmişə dəyişməz qalır. Birincisi, insanların doğum və ölüm tarixlərinin arasında qoyulan defis işarəsidir. İkincisi isə, bu tarixləri tamamlayan "yaşamışdır" sözü. Bəzən düşünürəm ki, bu məsələdə qeyri-dəqiqlik var. Məsələn, X adam bu tarixlərdə "yaşa"mışdır yerinə "yaşlan"mışdır yazılmalıdır. Çünki "Yaşamaq zarafat deyil, böyük bir ciddiyətlə yaşamaq" lazımdır. Bunu isə hər kəs bacarmır. Lakin Fəriba Vəfinin fotosuna baxanda dəqiqliklə demək olur ki, o yaşamışdır. Üzündə yaşadığını sübut edən cizgilər, özünəməxsus ifadəlilik var. Elə yazdıqlarında da.

Fəriba Vəfi 1963-cü il yanvarın 21-də Təbrizdə azərbaycanlı ailəsində anadan olmuşdur. İlk kitabı, "Səhnənin dərinliyində" hekayələr toplusu 1996-cı ildə çap olunmuşdur. "Zirzəmi quşu" adlı ilk romanını isə 2002-ci ildə yazmışdır.

"Zirzəmi quşu" çap olunduğu il İranda böyük rəğbətlə qarşılanmış və ilin romanı seçilmişdir. Həmin il Fəriba bu romana görə "Qolşiri" və "Yəlda" ədəbiyyat mükafatlarına layiq görülür. İranda 30 dəfədən çox çap edilən "Zirzəmi quşu" ingilis, italyan, ispan, alman və türk dillərinə çevrilib.

Azərbaycan dilində isə kitab "Parlaq imzalar" nəşriyyatı tərəfindən çap edilib. Əsəri fars dilindən Azərbaycan dilinə məşhur iranlı yazıçı Mustafa Məsturun da romanlarını çevirən Ariz Tarverdiyev tərcümə edib. Cümlədəki məntiqi vurğunun yerini tərifdənkənar şəkildə dəyişsək, demək olar ki, Ariz Tarverdiyev əsəri ustalıqla tərcümə edib. Rəngarəng sözlərdən hörülmüş cümlə və ifadələr, minimalist təhkiyə insanı yormadan, müəllifin dünyasından uzaqlaşdırmadan öz əsarətinə ala bilir.

Romanın farsca adı "Mənim quşumdur". Adın bu cür seçilməsini əsərin sonundakı hissədə daha aydın anlamaq olur. "Quşu bir yerdən qanad çalıb uçan çətin ki, bir də həmin yerə qayıda bilsin. O öz evində belə yad olacaq. Görəsən, mənim də quşum varmı? Öz quşum. Mümkündürmü ki, kiminsə quşu olmasın?".

Bu hissə mənə yenə də "Parlaq İmzalar" nəşriyyatında çıxan və yenicə bitirdiyim "Şirin portağal ağacım" əsərini xatırladır. Əsərin balaca qəhrəmanı hər kəsin öz quşu olduğuna, lakin zamanı gəldiyində - insan böyüdüyündə o quşu azadlığa buraxdığına inanır: "Uç, mənim balaca quşum. Yüksəkdən uç. Uç və Tanrının barmağına qon. Tanrı səni başqa uşağa verəcək və sən də həmişə mənə oxuduğun kimi, onun üçün də oxuyacaqsan. Xudahafiz, mənim gözəl quşcuğazım!".

Dünyanın iki müxtəlif yerində və müxtəlif zamanlarında yaşamış insanların eyni cür düşünməsi təəccübləndirmir məni və öz xəyalımda Fəribanın sualına Zezenin diliylə cavab verirəm: "Bəli, hər kəsin daxilində daim azadlıq üçün pərvazlanıb, Tanrının yanına uçmaq istəyən balaca bir quşcuğaz var...".

Əsərin qəhrəmanı illərdir məhbus olduğu "qəfəs"indən, zirzəmidən xilas olmağa çalışan yaralı bir quşdur. 53 müstəqil bölümdən ibarət roman əvvəldən sona qədər adsız bir qadının dilindən danışılır. İki uşağı və həyat yoldaşı ilə birlikdə yeni köçdükləri yerə uyğunlaşmağa çalışan qadın, əvvəllər yaşadığı zirzəmi həyatını xatırlayaraq keçmişi ilə üzləşir. Bütün əsər boyu həyat yoldaşı Əmir onu Kanadaya getmək üçün razı salmağa çalışsa da, qadın getməməkdə israr edir. Özünə görə haqlı səbəbləri də var: "Kanadaya getmək, ömrümün qalan hissəsini də oraya uyğunlaşmaq üçün sərf etmək istəmirəm". Bəs görəsən, yaşadığı yerə, həyatını paylaşdığı insanlara, hətta öz doğma anasına belə, sözün əsl mənasında uyğunlaşıbmı? Müəllifin deməyə çalışdığı da budur. Şərqdə qadınlar bəzən bir ömür boyu özlərini tapa bilmirlər. Qadın olmanın öhdəlikləri ilə bütün ömrünü yaşadığı yerə uyğunlaşmağa çalışan biri kimi bu əsərin qəhrəmanı da qalan həyatını Kanadaya alışmaqla hədər etmək istəmir.

Əsərin diqqətçəkən məqamlarından biri də qəhrəmanın adının qeyd olunmamasıdır. Bütün hadisələrin içində qadın var, lakin adı yoxdur. Bu o deməkdir ki, həyatın içində qadınlar şərti adlar daşıyan eyni insanlardır. Bu əsər eyni çətinlikləri, problemləri yaşayan bütün "adsız" qadınların dilindən danışılan bir əhvalatdır.

Qadınlar barədə düşünürəm. İskəndəriyyədə yaşamış, dərin riyazi biliklərə sahib olan, lakin daşlanaraq öldürülən Hipatiadan tutmuş müasir dövrdə eyni problemlərlə üzləşən bütün "adsız qadın"lara - "Zirzəmi quş"larına qədər.

Bu əsər mənə baş rolunda əslən Cənubi azərbaycanlı olan Gülşiftə Fərəhaninin çəkildiyi "Səbir daşı" filmini xatırladır. Filmin qadın qəhrəmanı əvvəldən sona qədər illərdir ürəyində saxladığı, susduğu, susdurulduğu hər şeyi, qadın olmanın ağrılarını xəstə olduğu üçün heç bir reaksiya verə bilməyən ərinə danışır. Bu hal bütün kitablarda, bütün filmlərdə təkrarlanır. Qadınlar müxtəlif formalarda, lakin demək olar ki, eyni qayğılardan danışırlar. Biri rəsm çəkərək, biri roman yazaraq, biri musiqi bəstələyərək və s. Eynilə Ruminin "Məsnəvi"sindəki "eyni yerdə gəzən, yemlənən" yaralı qarğa və leylək kimi...

Əsərin digər müsbət tərəfi minimalist səpkidə yazılmasıdır. Müəllif burada hökm vermir, nəticə çıxarmır. Hər şeyi oxucunun ixtiyarına buraxır. Sadəcə, hadisələri nağıl edir. Həyat kimi. Bu, romanın həm də maraqlı strukturundan xəbər verir. Belə ki, əsəri istənilən yerdən açıb oxumaq olar. Bu, ümumi məzmunda hər hansı çaşqınlıq, anlaşılmazlıq yaratmır. Demək olar ki, bu roman dayanmadan təkrarlanan hadisələrin, həyatın kiçildilmiş formasıdır. Hansı səhifəni açırsan-aç, orada hadisələr cərəyan edir, bir qadın öz həyatından, problemlərindən, onu narahat edən məsələlərdən danışır. Lakin o, həm də çay dəmləyir, uşaqlarını yedirdir və ya danlayır, əri qarşısında özünü ifadə etməyə çalışır, bazarlığa gedir, bir küncə çəkilib ağlayır, insan olduğunu qəbul etdirməyə çalışır... Bəzən isə, sadəcə, insan olmaq yetmir qadına, o, mütləq öz müqəddəs missiyalarından birini yerinə yetirməlidir: "İndi onun üçün nə qadınam, nə ana, nə də ki, bacı. Nə o kişidir, nə də mən qadın. Biz, sadəcə, bir-birinə sarılmış, bir-birinə pənah gətirmiş iki insanıq".

Fəriba Vəfi, əslində, çox ciddi bir məsələyə toxunaraq ənənələrin və mentallığın hakim olduğu mühitlərdə qadın və kişilərin bir-birlərini azad iradə olmadan "seçdik"lərinə və bunun nəticəsində meydana gələn problemlərə diqqət çəkmək istəyir. Burada qadın və kişilər bir-birlərinə "ər-arvad" deyillər. Onlar bir-birlərinə sığınmış insanlardır. Sığınacaq isə, təbii ki, daimi ola bilməz. O, hər hansı təhlükədən və ya problemdən müvəqqəti olaraq qaçmaq, gizlənmək üçün bir yoldur. Və hər kəs bir gün qaçmaq üçün gizləndiyi sığınacağından çıxıb yoluna davam etmək istəyir. Əmir kimi... Lakin Əmir Kanadaya getməklə bir sığınacaqdan xilas olub digərinə sığınmağa çalışaraq belə olacağı təqdirdə daha yaxşı yaşayacağına inanır. "Zirzəmi quşu" isə bunun əksinə nə vaxtsa çıxış yolu kimi sığındığı həyat yoldaşıyla getmək yerinə, həmin zirzəmiyə "dönmək", onunla üzləşmək qərarına gəlir. Anlayır ki, qorxularıyla üzləşmədən yalnız qaçmaqla xilas ola bilməz. Bəzən ayaq saxlayıb nədən qaçdığını, o qorxunun həqiqətdə mövcud olub-olmadığını dəqiqləşdirmək lazımdır. Bunun üçün isə insan ilk olaraq özünü azad etməlidir. Qədim Upanişadlardan biri olan "Baqavad-Gita"da deyilir ki, əlləri bağlı olan biri başqasını xilas edə bilməz. Xilaskar azad olmalıdır. "Zirzəmi quşu" da məhz övladlarını, xüsusilə gələcəkdə daha bir "Zirzəmi quşu"na çevrilmək ehtimalı olan qızını xilas etmək üçün qorxuları ilə üzləşməyə başlayır: "Qızım mənə bənzəsə, özümə nifrət edərəm. Buradan çıxıb getməsini istəyirəm. Zirzəmi qoxusu beynində həkk olmadan çıxıb getsin. Şadinin mənim etdiklərimi təkrarlamasını istəmirəm".

Vircinia Vulf "Özünə aid bir otaq" əsərində yazır ki, hər bir qadının müstəqil gəliri və özünə aid bir otağı olmalıdır. Qadın zaman-zaman o otağa çəkilib düşünməli, bəzən isə yazıb-yaratmalıdır. "Zirzəmi quşu"nu oxuduqdan sonra belə qənaətə gəlmək olur ki, Şərqdə hər bir qadının özünə aid bir otağı olmasa da, özünə aid bir zirzəmisi mütləq var... Yaşaya bilmədiklərini, susduqlarını, danışa bilmədiklərini "yığdığı" qaranlıq, keçmiş qoxuyan, nəmli, tozlu, vahiməli və düşməyə çəkindiyi zirzəmi. O zirzəmilərin qaranlıq, dar dəhlizlərində gəzinmək, keçmişlə üzləşmək qadınların canına həmişə qorxu salır. Lakin "Zirzəmi quşu" əsər boyu çəkinə-çəkinə də olsa, o zirzəmiyə - keçmişinə enir və onunla üzləşir. "Zirzəmini sevirəm. Bəzən ora qayıtmaq istəyirəm. Arabir mənə elə gəlir, bu yer səthində enə biləcəyim yeganə yer oradır. Bir xeyli müddətdir, içimdə bir zirzəmi daşıdığımın fərqinə varmışam. Oraya mənim ilk doğma yerim olduğunu kəşf edəndən bəri tez-tez baş çəkirəm. Bu dəfə özümdə zirzəmidə yerimək, diqqətlə onun divarlarına baxmaq gücü tapdım. Hətta alçaq tavanına çıraq asmaq fikrinə də düşdüm. Zirzəmi daha məni qorxutmur. Ora getmək istəyirəm. Bu dəfə açıq gözlə, qorxmadan. İndiyədək ora həmişə qaranlıqdan boylanıb yalnız kölgələr, ruhlar görmüşəm. Axı qorxu gözümü kor edib, nifrət nəfəsimi kəsəndə başqa nə görə bilərdim ki?. İndi isə lampanın aydınlığında bütün dəlmə-deşiklərə işıq salmaq istəyirəm...".

Beləliklə, əsərin əsas ideyası oxucuya, xüsusilə qadın oxuculara çatdırılmış olur. Qorxu insan ruhunu məhv edən duyğudur. Qorxuyla keçmiş həyat yağmalanmış həyatdır. Buna görə hər kəs gec-tez öz daxilindəki zirzəmiyə enməli, özüylə gəzdirmək yerinə, oradakı keçmişiylə üzləşərək ondan xilas olmalıdır!

Çünki

Əlləri bağlı olan biri başqasını xilas edə bilməz!

Cahanxanım Seyidzadə

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 4 may.- S.20-21.