Nobel
mükafatçılarının
əsərləri Azərbaycan dilində
Azərbaycanda tərcümənin tarixi çox qədim olmasa da, zəngindir,
çoxşaxəlidir və
bu sənət günü-gündən inkişaf
edir. Ölkəmizdə bədii tərcümə
əsasən poeziya ilə başlayıb və nəsrlə daha da zənginləşib.
Ədəbiyyatın müxtəlif janrları
üzrə Nobel mükafatı
laureatlarının əsərlərinin
tərcüməsinə xüsusi
diqqətlə yanaşılıb.
Amerikalı nasir, jurnalist, 1954-cü ildə
mükafata layiq görülmüş Ernest Heminqueyin
(1899-1961), nasir, 1962-ci ildə
mükafata layiq görülmüş Con Steynbekin
(1902-1968), nasir, 1949-cu ildə
mükafata layiq görülmüş Uilyam
Folknerin (1897-1962), kolumbiyalı
nasir, 1982-ci ildə mükafata layiq görülmüş Qabriel
Qarsia Markesin
(1927-2014), fransız nasiri,
dramaturqu, musiqişünası,
ictimai xadimi, 1915-ci ildə mükafata layiq görülmüş
Romen Rollanın
(1866-1944), fransız nasiri,
şairi və ədəbi tənqidçisi,
1921-ci ildə mükafata
layiq görülmüş
Anatol Fransın
(1884-1924), alman epik romançısı, esse ustası, 1929-cu ildə mükafata layiq görülmüş Tomas Mannın
(1875-1955), italyan nasiri
və dramaturqu,
1934-cü ildə mükafata
layiq görülmüş
Luico Pirandellonun
(1867-1927), çilili şair
və siyasi xadim, 1971-ci ilin laureatı Pablo Nerudanın
(1904-1973), türk nasiri,
2006-cı ilin laureatı Orxan Pamukun (1952), rus nasirlərindən, 1965-ci ilin
laureatı Mixail Şoloxovun (1905-1984), 1970-ci ilin
laureatı Aleksandr Soljenitsının (1918-2008), rus
şairlərindən 1933-cü ilin laureatı İvan Buninin (1870-1953),
1958-ci ilin laureatı
Boris Pasternakın (1890-1960) və daha neçə-neçə
yazıçının əsərləri
Azərbaycan dilinə
tərcümə olunub.
Sevindirici haldır ki,
bu ənənə əsasən birbaşa orijinaldan tərcümə
ilə geniş miqyasda davam etdirilir.
Bununla yanaşı,
milli peşəkar səhnə sənətimizin
təşəkkülü və inkişafı ilə bağlı dramaturji əsərlərin
dilimizə çevrilib
səhnə təcəssümü
tapması da get-gedə inkişaf edərək formalaşab,
ənənəyə çevrilib. Antik yunan ədibləri Esxilin, Sofoklun, Evripidin, dünya klassiklərindən ingilis
Vilyam Şekspirin, Çarlz Dikkensin, Aqata Kristinin, Norveç Henrik İbsenin, fransız Jan Batist Molyerin, Jan Rasinin, Viktor Hüqonun, Aleksandr Dümanın, Onore de Balzakın, Antuan de Sent Ekzüperinin, Çin Tsao Yuyun, alman Fridrix
Şillerin, yapon Rünesko Akutaqavanın, Süqoro Yamomotanın, rus Aleksandr Puşkinin,
Aleksandr Ostrovskinin, Nikolay Qoqolun, Maksim Qorkinin, Yuri Lermontovun, Anton Çexovun,
braziliyalı Gilerma Fiqeyrodonun, türk Namiq Kamalın, Şəmsəddin Saminin,
Əbdülhəq Hamidin,
amerikalı Biçer
Stounun, Mark Tvenin, Tennesi Uilyamsın, danimarkalı Hans Xristian Andersenin, italyan Karlo Qoldoninin, Karlo Qotsinin, ispan Lope de Veqanın, Qarsia Lorkanın, macar Şandor Petefinin, Mikloş Dyarfaşın, irland Etel Voyniçin, yəhudi Şolom Aleyximin müxtəlif janrlı dramları, səhnələşdirilmiş nəsr əsərləri
dilimizə tərcmə
edilib və tamaşaya hazırlanıb.
Faciələrin və dramların
tamaşaya hazırlanması
Azərbaycanda milli romantik teatrın, komediyaların oynanılması
isə realist teatrın
formalaşmasını sürətləndirən
əsas amillərdən
olub.
Nobel mükafatı laureatlarının
dram əsərlərinin dilimizə
çevrilməsi 100 ilə
yaxındır ki, Azərbaycan tərcüməçilərinin
maraq dairəsindədir. Laureatların səhnəmizdə oynanılan
əsərləri janr,
üslub, forma və ideya-bədii xüsusiyyətlərinə
görə bir-birindən
əsaslı şəkildə
fərqlənir. Belə fərqlənmə
bilavasitə teatrın
üslub-janr axtarışlarında
yeni bədii-estetik ifadə vasitələrinin
tapılmasına geniş
zəmin yaradır.
Ali ədəbiyyat mükafatçılarından Azərbaycan
dilinə ilk dəfə
alman ədibi, yaradıcılığı simvolizm
çalarları ilə
səciyyəvi olan,
1912-ci ildə Nobel mükafatına
layıq görülmüş
Herhat Hauptmanın
(1862-1946) "Elqa" əsəri
tərcümə edilərək
1923-cü ildə Milli
Dram Teatrında tamaşaya
qoyulub. Tərcüməçisi Kazım Ziya
olan pyes tamaşaçılara "Dəhşətli
röya" və
"Dəhşətli yuxu"
adları ilə təqdim edilib.
Amerika ədibi,
1936-cı ilin laureatı
Yucin O`Nilin (1888-1953)
"Qaraağaclar altında
məhəbbət" pyesini
1927-ci ildə Əbdülkərim
İmamzadə tərcümə
və təbdil edib. Hadisələr Azərbaycana köçürülən
əsər 1927-ci ildə
Bakı Türk İşçi Teatrında
oynanılıb. Bu əsər 1994-cü ildə
Bəhram Osmanovun tərcüməsində Milli
Dram Teatrında da tamaşaya qoyulub. Dramaturqun ictimai-sosial konfliktli "Qızıl" pyesini rejissor Tofiq Kazımov tərcümə
edib və özü də 1971-ci ildə tamaşaya qoyub.
Belçika nasiri, filosofu, dramaturqu, 1911-ci ilin laureatı Moris Meterlinqin (1862 - 1949) 1905-ci ildə
qələmə aldığı
məşhur "Göy
quş" dramını
İsmayıl Hidayətzadə
tərcümə edib. Əsərin ilk tamaşası 1936-cı ildə
göstərilib. Simvolizm
ədəbi cərəyanının
estetik prinsipləri əsasında yazılmış
pyesin tərcüməsində
janrın vacib prinsipləri sənətkarlıqla
qorunub saxlanılıb.
İngilis dilində yazan irland nasiri və
dramaturqu, 1925-ci ilin laureatı Bernard Şounun
(1856-1950) dramaturgiyası Azərbaycan
dilinə ilk dəfə
1967-ci ildə tərcümə
edilib. Müəllifin
"Şeytanın şagirdi"
pyesi Mirzə İbrahimovun tərcüməsində
Milli Dram Teatrında tamaşaya qoyulub. Şounun "Kənd elçiliyi" pyesini Həsən Əbluc tərcümə edib və əsər Azərbaycan televiziyasında
göstərilib.
Azərbaycan tərcüməçiləri fransız filosof, nasir, dramaturq, esse ustası, pedaqoq, ateist ekzistensializmin nümayəndəsi,
1964-cü ilin laureatı
Jan Pol Sartrın
(1905-1980) yaradıcılığına da müraciət ediblər. Mütəfəkkirin
ekzistensializm üslubunda
yazdığı "Dəfn
edilməmiş ölülər"
pyesini Rəfiq Zəka Xəndan tərcümə edib. Əsər 1988-ci ildə Milli Dram Teatrında tamaşaya hazırlanıb.
Fransız filosofu, nasiri, dramaturqu, aktyor və rejissoru, 1957-ci ildə Nobel mükafatına
layiq görülmüş
Alber Kamünün
(1913-1960) "Ağlasığmaz qətl" İzaməddin
Bağırovun tərcüməsində
Sumqayıt Teatrında
(1998), Vaqif Əlixanlının
çevirməsində Milli
Dram Teatrında (2005) tamaşaya
hazırlanıb. Bu əsəri
Ağalar İdrisoğlu
da tərcümə edib və Ağdam
Teatrında tamaşaya
hazırlayıb.
Müxtəlif illərdə 1904-cü ilin laureatı ispan Xose Eçeqarayın
(1832-1916) "Mahir aradüzəldənlər"
(tərcüməçi Niymət
Ağabalayev), 1934-cü ilin
laureatı italyan Luici Pirandellonun (1867-1936)
"Axmaq", 1907-ci ilin
laureatı görkəmli
ingilis uşaq yazıçısı, nağıl
ustası Jozef Redyard Kiplinqin (1865-1936)
"Öz xoşuna yaşayan pişik" (tərcümə edən Natiq Səfərov),
1913-cü ilin laureatı
hind mütəfəkkiri, nasiri,
filosofu Rabindranat Taqorun "Fəlakət"
romanı "Qanq qızı" adı ilə (tərcümə edən Ələkbər Seyfi), 1920-ci ilin laureatı Norveç nasir və dramaturqu
Knut Hamsunun (1859-1952) "Viktoriya"
(tərcümə edən
Bəhram Osmanov),
1969-cu ilin laureatı irland nasiri, şairi, publisisti və dramaturqu Samuel Bekketin (1906-1989) "Stullar"
(tərcümə edən
Oruc İzzətoğlu),
"Ümid-2" (tərcümə edən Vaqif İbrahimoğlu) əsərləri
dilimizə çevrilərək
Azərbaycanın müxtəlif
teatrlarının repertuarında
yer alıb.
Haqqında danışılan pyeslərin
tərcümələri bu
istiqamətdə qazanılan
uğurların daim inkişafda olan bir qoludur. Eyni
zamanda, tərcümə
əsərlərinin tamaşaya
hazırlanması geniş
mənada teatrımıza
mövzu əlvanlığı,
xarakter zənginliyi, üslub rəngarəngliyi,
kompozisiya möhtəşəmliyi,
səhnə monumentallığı
gətirib, yeni poetika axtarışlarına,
forma müxtəlifliyinə meydan açıb. Dediklərimiz bir daha onu göstərir
ki, Azərbaycanda dram janrı üzrə də səriştəli tərcüməçilərimiz formalaşıblar və həmin yaradıcılıq
növü ilə məşğul olanlar bu gün də
səmərəli axtarışdadırlar.
Yeri gəlmişkən, təqdiredici
haldır ki, son illərdə "Ədəbiyyat
qəzeti"nin daimi rubrikasında yazıçı
Əyyub Qiyasın tərcüməsində Nobel mükafatçısı
olan yazıçı
və şairlərin
həyat və yaradıcılığı haqqında
maraqlı materiallar və əsərlərindən
seçmələr sistemli
şəkildə yer alır. Bu xüsusi təqdirə layiq bir ənənədir və hesab edirik
uğurla davam etdiriləcək.
Esmiralda Rəhimli
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 4 may.- S.19.