Mən göylərin əsrarını dərk etdim...

“Peyğəmbər”lərdə tipoloji yaxınlıqlar

Dünya ədəbiyyatında peyğəmbərlər haqqında məşhur filosofların fikirləri ilə yanaşı, dahi yazıçıların nəzm və nəsr əsərləri, esseləri də yazılmış və bu gün də yazılmaqdadır.

Bu bəşəri mövzu bütün əsrlərdə dahilərin diqqət mərkəzində olmuşdur. Tarixi, dini şəxsiyyətə ciddi maraq klassik şairlər Nizami Gəncəvi, Məhəmməd Füzuli yaradıcılığında xüsusi önəm kəsb edir. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan romantiki Hüseyn Cavidin də "Peyğəmbər" (1923) əsəri diqqəti cəlb edir. Müqəddəs qəhrəman - Məhəmməd peyğəmbərin həyatının bədiiləşdirib vəsf olunması təkcə Hüseyn Cavid tərəfindən deyil, sonralar ədəbiyyatımızda Çingiz Hüseynovun "Merac" romanında, xalq şairləri Nəbi Xəzri və Zəlimxan Yaqubun "Peyğəmbər" poemalarında əksini tapıbdır.

Ümumiyyətlə, dünya ədəbiyyatında dini-mifoloji mövzuda yazılmış qüdrətli sənət nümunələri az deyildir. Alman yazıçısı Höte 1772-1773-cü illərdə "Məhəmməd" faciəsini yazmışdır. Cavidşünas alim Sona xanım Vəliyeva onun bir fikrini Məhəmməd peyğəmbər haqqında olan fikirlərin ən maraqlılarından olduğu qənaətindədir: "Biz avropalılar mədəni imkanlarımıza rəğmən, Həzrət Məhəmmədin ən yuxarısına qalxdığı pilləkənin ilk pilləsindəyik. Şübhəsiz ki, bu yarışda heç kim onu qabaqlaya bilməyəcək". Hötenin fikirləri bu gün də dünya ədəbiyyatının qızıl fondunda qalmaqdadır. Biz Höte və Cavid peyğəmbərlərinin müqayisəli təhlilini vermək fikrində deyilik. Sadəcə, bu əsərlərdə fərqli xüsusiyyətlər də yox deyildir. Hötenin "Məhəmməd" faciəsində ən maraqlı surətlərdən biri Fatimə obrazıdır. H.Cavidin "Peyğəmbər" əsərində Fatimə surəti yoxdur, amma Hötenin əsərində həm Fatimə, həm də Əli obrazları mövcuddur. Hətta Məhəmməd peyğəmbərin süd anasının da obrazı yaradılıb.

Fransız mütəfəkkiri F.M.Volter, Ukrayna şairəsi Lesya Ukrainka və b. öz dövrlərində bu mövzuya müraciət etmişdilər. Höte və Volter, Lesya da məlum əsərlərini yazmaqla (təbii ki, zamanına görə) peyğəmbəri - Məhəmmədi göylərə qaldırmaq niyyətində deyildilər, onlar dinin mahiyyətini açmaqla, onun puç ideyalarını ifşa etmək prinsipini irəli sürürdülər.

Bu kimi əsərlər sırasına A.S.Puşkinin 1826-cı ildə yazdığı "Peyğəmbər"i də daxil edə bilərik. Dünya poeziyasının korifeylərindən olan A.S.Puşkin "Quran"ı, şair M.İ.Verevkinin 1790-cı ildə işıq üzü görən tərcüməsində oxumuşdur. Hətta bir yazısında qeyd edir: (""Quran"a bənzətmələr") "Bir çox əxlaqi həqiqətlər "Quran"da güclü və poetik şəkildə ifadə olunub".

Puşkin poetikasının xüsusiyyətlərinə xas olan bir cəhət - şeirin süjeti qəhrəmanına tam uyğundur. Çünki bu cür süjet bütövlüklə peyğəmbərin xarakteroloji müəyyənliyinə və onun həyatı təcəssümünə əsaslanır. Nəzəri cəhətdən qəhrəmanın xarakteri ilə onun həyatının süjeti arasında dərin üzvi vəhdət olmalıdır. Puşkin də klassikləri və müasirləri kimi, bu bəşəri obrazı əvvəlcədən təyin etdikdən, ona inam gətirdikdən sonra peyğəmbər yazarlar sırasına daxil olmuşdur. Ə.Hamidanə əsərlər yazmaq istəyində olan və yazan ədib, Hənəfi Zeynallının təbirincə, "Cavid əşkal cəhətdən nə qədər Hamidanə isə, üslub cəhətdən Fikrətanə və fəlsəfə cəhətdən Tofiqanə bir əsər yaratmaq istəmişdir". Cavidin "Peyğəmbər"dən əvvəlki əsərlərinə diqqətlə nəzər yetirdikdə Sənanın sətirləri arxasında nəyinsə gizləndiyini, məqamı gələndə boy atacağını görmək olar və ümumiyyətlə, romantik sənətkarın Məhəmmədə daha sevgili mayıl olduğu nəzərə çarpır.

"H.Cavid Bakıda dörd pərdəli "Peyğəmbər" əsərini yazır, eyni dövrdə okeanın o tayında Amerikaya hicrət etmiş, orada yaşamış Şərqin ən böyük yazarı Cübran Xəlil də "Peyğəmbər" əsərini qələmə alır. Onun yazdığı "Peyğəmbər" dram şəklində deyil, esse formasındadır" (S.Vəliyeva).

Ehtimal ki, H.Cavid Allaha bağlı obrazları (peyğəmbərləri) yaradan dünya ədəbiyyatı klassiklərinin əsərlərinin bir çoxu ilə tanış olmuşdur. Şübhəsiz, romantik şairin uzun illər mövzuya aid materiallar toplaması da inandırıcı görünür. Lakin mütəfəkkir dramaturqun A.S.Puşkinin "Peyğəmbər"indən hali olub-olmaması sual doğursa da, ehtimal ki, Cavid bu əsəri mütaliə etməyib. Dini mövzuda yazılmış Puşkin və Cavid peyğəmbərləri arasında səsləşmələr, oxşar nüanslar olub-olmadığı üçün Puşkinin əsərini nəzərdən keçirək. Məramımız tipoloji yaxınlıqlara diqqət yetirməkdir. Çünki ayrı-ayrı yüzilliklərdə yazılmış, dili, dini, əqidəsi, dünyaya baxışı, milli adət-ənənələri, poetik prinsipləri bir-birindən fərqli iki görkəmli sənətkarın bəşəri və insani məsələlərə münasibətində birləşmə-ayrılma, yoxsa ortaq tərəflərin olub-olmamasını bilmək düşüncəmizcə maraqlıdır. H.Cavidin "həqiqət və məhəbbət" fəlsəfəsinə bağlılığı öz təsdiqini, (düzdür, "Şeyx Sənan" faciəsində istədiyi səviyyədə mükəmməl alınsa da) - əsas istəkləri "Peyğəmbər"də gerçəkləşdi. Professor Məsud Əlioğlu yazır: "Peyğəmbər" dramında da Hüseyn Cavid bəşəriyyəti idarə etməkdə əqli-kamalın, mərifət nurunun və mənəvi eşqin böyük əhəmiyyətini, dərin həyati gücünü sübuta yetirməyə çalışmışdır". Eyni zamanda, müəllif, "pyesdəki Peyğəmbər, Cavidin həqiqət və ədalət axtaran ənənəvi qəhrəmanlarından biridir və onunla tarixi islam peyğəmbəri arasında eyniyyət işarəsi qoymaq doğru deyildir" qənaətindədir.

Əvvəla, "Peyğəmbər" pyesi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində Hüseyn Cavidin ən çox mübahisə doğuran əsəridir. İkincisi, romantik Cavid dinin mahiyyətini açmaq, onun yaramaz, puç ideyalarını tənqid etmək arzusu ilə mütərəqqi mövqedə duran sənətkarların səsinə səs vermişdir. Dramaturq bu əsəri ilə fərdi ədəbi-bədii və fəlsəfi konsepsiyalarının bir komponentinin orijinal təzahürünü istedadla yaratmağa nail olmuşdur.

A.S.Puşkinin də mütəmadi olaraq müraciət etdiyi mövzuların bir komponenti insan, onun qəlbinin dərinliklərində olub üzə çıxa bilməyən, sadəcə, həqiqi istedadları, din və gözəlliyi zülmətdən işığa çıxarmaq idi. Tədqiqatlar nəticəsində aydın olur ki, fəlsəfə və din, eləcə də, elm və incəsənət, həyat və insan haqqında iki bir-birini inkar edən əks dünyagörüşlər deyil, bir-birini tamamlayan iki mərhələnin ifadəsidir. Özünün ruhi, təhtəlşüur səviyyəsində insan dindardır, mənəviyyat daşıyıcısıdır. Bu ziddiyyəti, ikiləşməni Puşkin və Cavid də yetərincə dərindən dərk edən, göstərən sənətkarlardandır.

Puşkinin "İsa dirildi" şeirində yəhudini pravoslavdan ayıran mənfi və müsbət cəhətlər gözəlliyə qurban deyilir. Cavid də Tanrısının gözəllik olduğunu deyəndə, məhz bu cür gözəlliyi hər cür Tanrıdan yüksək tutur, gözəli, gözəlliyi dinin fövqünə qaldırırdı. Sənan da sevgi naminə müqəddəsliyi vurulduğu xristian qızına qurban verir, hətta donuz otarmağa belə razı olur. Bəşəri ideyanın, fərdi idealın ifadəsi nöqteyi-nəzərindən bu kimi tipoloji yaxınlıqlar hər iki sənətkarın əsərində üstünlük təşkil etməklə, doğmalıq da kəsb edir. V.Q.Belinski Puşkin poeziyasını təhlil edərkən yazırdı: "Onun poeziyasının başlıca xüsusiyyəti adamlarda incəlik və insanilik hissini doğura bilməsindədir; insanilik dedikdə biz insan ləyaqətinə hədsiz bir hörmətini nəzərdə tuturuq.

Puşkinin "Peyğəmbər" əsərindən təshihsiz bir parçanı təqdim edirik:

Ruhani təşnəliklə yorğun ikən,

Zülmətli bir çöldə sürünürdüm mən,

Altı şəhpərli İsrafil nagəhan

Əsnayi-rahimdə oldu nümayan;

Mələkuti, çismi-lətifilə

Röya kibi dəsti-xəfiflə

Toqundu çoq yavaş kirpiklərimə:

Kəramət nuri gəldi gözlərimə

Baqdın bəsirətlə ərzü-səmayə.

Vaqif oldum həqayiqi əşyayə.

A.S.Puşkinin poeziyasına yüksək qiymət verən Qoqol "Puşkin haqqında bir neçə kəlmə" adlı məqaləsində yazır: "Puşkini başqa şairlərdən fərqləndirən və ancaq Puşkinə xas olan məziyyətlərdən bəhs edildikdə, demək lazımdır ki, bunlar təsvirin fövqəladə sürətli olmasından və azacıq cizgilərlə bütün predmeti təsvir etmək kimi fövqəladə bacarığından ibarətdir. Onun epiteti o qədər aydın və güclüdür ki, bəzən bir söz bütöv bir təsviri əvəz edir, onun fırçası, sanki uçur".

Mətndə Puşkinin peyğəmbəri dalğındır, tək-tənhadır, zülmət bir çöldə nagəhan İsrafil gəlir (Puşkinin əsərində İsrafil göstərilib). Bütün elmi-dini mənbələrdə Məhəmmədə peyğəmbərlik Hira dağındakı mağarada mələk Cəbrayıl tərəfindən verildiyi göstərilir.

XV əsrdə Seyid Yəhya Bakuvi də "Şəfa əl-Əsrar" əsərində yazırdı: "Allah-Taala Musaya şəriəti, İbrahimə həqiqəti verdi. Amma şəriəti, təriqəti, həqiqəti və mərifəti Muhammad Mustafaya və ümmətinə verdi. Onun ürəyini yarıb, şeytanın payını oradan çıxarıb mərifət nuru ilə doldurdu".

Hər iki "Peyğəmbər" eyni şəkildə başlayır. A.S.Puşkinin Məhəmməd peyğəmbərə fövqəladə münasibəti 1825-ci ildə Vyazemskiyə ünvanladığı məktubda əksini tapmışdır. Şair Məhəmməd peyğəmbəri görkəmli Şərq şairi Sədi və Hafizlə bir tutur - Məhəmmədi şair-peyğəmbər kimi qiymətləndirirdi. Mətndə Peyğəmbər belə vəsf olunur:

Qulaqımı ləms etdi o zamanda

Duydum uçur mələklər asimanda,

Mən göylərin əsrarını dərk etdim.

Külli movcudatın səsin eşitdim.

Balıqların dəryalarda sədasın,

Nəbatatın çöldə nəşvü-nümasın.

Qanlı əlin ağzım tərəf uzatdı

Tutdu günahkar dilimi qopartdı.

Qoydu ora həkimanə bir əfi

Nişi, asan olsun münkirlər dəfi.

Sonra şəmşir ilə sinəmi yardı,

Həyəcanlı ürəyimi çıqardı.

Alovlanan od qoydu ol məkanə,

Ki daima yanıb çəksin zəbana.

Peyda olan mələk qanlı əlini peyğəmbərin ağzına tərəf uzadıb günahkar dilini qoparıb yerinə həkimanə bir əfi (hikmət iynəsini - ilan dilini) onun dilinin yerinə qoyur. Sonra şəmşirlə (qılıncla) sinəsini yarır. Bu faktlar digər əsərlərdə və "Quran"da göstərilir. Məhəmməd peyğəmbərin köksünün yarıldığı, ora nə isə qoyulduğu qeyd edilmişdir. Cavidin peyğəmbəri ürəkləri sözlə odlamağa qadirdir. İnsanları inama, imana çağırır. Cavidin peyğəmbəri səma şairi kimi təqdim edilir. Səmavi olmaq isə hər canlı varlığa nəsib olan bir iş deyil. O, tanrılara yaxın olmaqla, bəşər övladından, onların pis, eybəcər əməllərindən uzaq durmaq üçün yüksəklikdə - tanrılardan aşağıda dayanır. Məqsəd də səma şairi olub tanrılara yaxın olmaq deyil, insan vəhşiliklərindən - nadanlıqdan, insana xas olmayan cəhətlərdən uzaqda dayanmaq üçün seçilən bir yoldur. Puşkinin "Peyğəmbər"i bu sonluqla bitir:

Meyit kibi düşmüşdü ol səhradə

Çismim yerdə, ruhım ərşi-əladə.

Təbliğ etdi mənə əmri-xudanı:

"Ey peyğəmbər! Dur gəl, eşit qiyam et,

Get əmrimi məxluqata elan et!

Səhra, dərya movçudatın oyandır,

Kəlamimlə xəlqin qəlbini jandır".

Müqayisədə H.Cavidin peyğəmbərinə kitab ("altun qablı") verilir. A.S.Puşkinin peyğəmbərinin ürəyi - Alovlanan od qoydu ol məkanə - alışan gözlə dəyişdirildi. Min illərdir ki, Allahın Məhəmməd peyğəmbərə göndərdiyi söz-kitab ("Quran") vasitəsilə (həm də peyğəmbərlərə) insanları haqqa, ədalətə, kamilləşməyə, sadiq bəndə olmağa, Uca Tanrıya yaxın olmağa çağırırlar. Haqqa qovuşmaq çağırışı kamil insanlığa çağırışdır. Cavid fəlsəfəsi ilə ("Məhəbbətdir ən böyük din", "Mənim Tanrım gözəllikdir, sevgidir"), Puşkin poeziyası müəyyən mənada oxşar cəhətlərə malikdir. Hər iki dahinin bədii irsi, elmi düşüncə və fəlsəfi baxışı arasında qırılmaz tellər, tipoloji yaxınlıqlar görmək mümkündür. Hər iki klassikin poetik-fəlsəfi duyumunda "İnsandır ən böyük tanrı" ifadəsi çağırışların məntiqi nəticəsinə çevrilir.

Baba Babayev

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 11 may.- S.29.