ƏRTOĞROL
CAVİD - ÖLÜMƏ TƏRK EDİLƏN
"Saat üzərindəki rəqəmlər,
sanki əqrəblərin hərəkətinə mane olur"
Ərtoğrol Cavid
Şəkil 1943-cü ildə çəkilib. Buna şəkil demək
olarsa... Tabutdakı Ərtoğrol Caviddir.
Bir az əvvəl Hüseyn Cavidin Sibirdə
- məhbəsdə əvvəl gözləri tutulmuş,
sonra... Sonra şair sepsisdən -
ayaqlarının donması və ürək iflici səbəbilə
dünyasını dəyişmişdi. İki il sonra isə oğlu hərbi xidmətdə vərəm
oldu. Vəfasızlığın hər üzünü
görüb hamıdan bezən Ərtoğrol
ölümündən bir az əvvəl
Naxçıvandan evlərinə yolladığı məktubu
"Kimsəyə salam söyləməyin" - deyərək
tamamladı.
Cavidin son şəkli NKVD zindanında çəkilib. Ərtoğrolun
son şəkli tabutdadır. Bunlara şəkil demək
olarsa...
Hans
Holbeynin "Ölmüş Məsih" tablosuna bənzəyən
bu şəkli ilk dəfə iyirmi il əvvəl
görmüşəm. Sonra 2003-cü ildə
onun bütün yazdıqlarını bir-bir gözdən
keçirdim. Allah bilir, neçə gecəm bu mətnləri
kompüterin yaddaşına köçürməklə
keçdi... 2005-ci ildə isə 500 səhifədən ibarət
ilk kitabını - "Ərtoğrol Cavid: yazıları, rəsmləri,
bəstələri, məktubları" kitabını nəşr
etdirdim. Yaddaşımdakı Ərtoğrolu isə
bu şəkildən xilas edə bilmədim. Necə
vardısa, elə qaldı - həyata tamarzı, insanlardan
küskün və tabutda!..
"Kimsəyə salam
söyləməyin".
2 ay 23 gündür ki, Hüseyn Cavid Sibirdə
dünyasını dəyişib. Ailənin bu barədə
heç bir məlumatı yoxdur. 1942-ci ilin
28 fevralıdır. Ərtoğrolu hərbi
xidmətə çağırıblar. "Xalq
düşməni"nin oğlu
olduğuna görə cəbhəyə deyil, fəhlə batalyonuna
- Gürcüstanda yol tikintisinə göndərilir. Ağır işdə çalışır.
Ciyərləri soyuqlayır... 1943-cü ilin martında Tiflisdə
qospitala yerləşdirilir...
İlk məktublarında nikbindir. Mart ayından
başlayaraq sentyabra qədər yazdığı məktublar
isə vərəmlə, ağrıyla, qanla, irinlə və...
təsəlli ilə doludur. Beləsini heç
oxumamısınız:
"Mən heç zaman belə dolaşıq işə
düşməmişdim; hər doktor bir diaqnoz, hər analiz
yeni nəticə verir".
"Analizdə kox çöpləri, rentgendə isə
böyük ləkələr tapmışlar. Vərəmin
başlanğıcıdır".
"İndi işim qalıb Allaha, təcrübə
dovşanı kimi, gündə bir palataya keçirirlər".
"Güclü qan gələn kimi morfi vurub
yatızdırırlar... gələn laxta qan və
irindir".
"Son rentgen göstərdi ki, sağ tərəfdə
kiçik yara var, qara ciyərim bir qədər
şişmişdir, nervlərim isə tam pozuqdur".
22 aprel.
Mişkinaz xanım Tiflisə - qospitala gəlib.
"Həyətdə gəzən xəstələrdən
soruşdum. Dedilər ki, o gəzən deyil.
...Yanında
tibb bacısı oturmuşdu. Mən içəri girəndə
başını qaldırdı... Aman Allah, o iri
açılmış qara gözlər, qanı
qaçmış o al dodaqlar. Yaxınlaşıb əyiləndə
birinci sözü
bu oldu:
-
Ağzımdan öpmə.
Ağız nədi, üz nədi, duz kimi yaladım. Dedim:
- Bu nə
sözdü. Adam xəstə də olar. Sağalar da. Sənə nə
olub?
Dalbadal
deyirdi:
- Nə
yaxşı gəldin... Yollar çox çətindi,
çox əziyyət çəkdin...
- Yox,
rahat gəldim.
Ağır-ağır
nəfəs alaraq dedi:
-
Adamın ki, taleyi döndü, hərtərəfli
dönür.
-
Canın sağ olsun, inşallah, yaxşı olarsan... Hər şey düzələr.
Ah çəkib:
-
Sağalsam... - dedi.
Əyilib
üzündən öpdüm:
- Adam
ümidsiz olmaz - dedim.
Üzünü
yana çevirib yavaş səsnən:
-
Yazıq anam - dedi.
Məni qəhər boğdu. Danışsaydım
ağlayacaqdım, odur ki, özümü eşitməməzliyə
qoydum. Dilim susdu, ürəyim yandı...
Bir xeyli oturdum. Sonra tibb bacısı gəlib dedi:
- Doktor sizi
çağırır.
Üzündən
öpüb dedim:
- Bir
neçə gün burdayam, həkimin "mənim kabinetimdə
qalarsan" - deyib.
Sevincli səslə:
- Nə
yaxşı, - dedi.
... Qayıtdım yanına, gördüm "Şeyx Sənan"ı
oxuyur. Əlindən alıb qoydum pəncərənin
qabağına... Dedim:
-
Bunları az oxu.
Əlini
qaldırıb pəncərədən görünən
Şeyx Sənan dağını göstərdi:
- Bəs
onu neyliyim?
- Demirəm
tamamilə unut. Ancaq dözümlü ol. Kişi səbirli olar.
- İki ay pianonun qabağında otursam "Şeyx Sənan"
hazırdı.
Çox demirəm, 2-3 dəfə ona dirijorluq edim, sonra...
Pedaqoji İnstitutun ədəbiyyat fakültəsini əla
qiymətlərlə bitirmişdi. Sonra girdi
konservatoriyaya. Əsgər gedəndə ikinci
kursdaydı...
- Sənə
heç ümidsizlik yaraşmır...
Dilim deyirdi, amma ürəyimin ümidsiz, narahat
döyüntüsünü eşidirdim. Gözümü
üzündən çəkmək istəmirdim. Elə bil, ürəyim duymuşdu ki, bu, axır
görüşümüzdü.
... Qalmaq
mümkün deyil, aparmaq imkanım yoxdu... Onun kəlmə-kəlmə
öskürməsi, ümidsiz baxışları ömrüm
uzunu unudulmaz. Üzümə baxıb dedi:
- Ana, baba
Keşlədə görüşəndə sizi mənə
tapşırdı. Mən kimə
tapşırım?
Belə
deyəndə əlimi qoydum ağzına:
- Bu nə
sözdü?
- Arzu etmədiyim
sözdü... Ana, mənə vaxt verəndə
Naxçıvana gedim.
- Necə
istəsən.
... Həkim
məsləhət gördü ki, bir az
yaxşı olsun, sonra bir adamınız gəlib aparar.
Onu elə ağır halda yataqda qoyub gedən köməksiz
ananın vəziyyətini təsvir etmək çox çətindi.
Onun son baxışı, iri açılmış
gözləri, solğun bənizi həmişə
gözümün önündədi. Var qüvvəsiylə
çalışırdı ki, sakit görünsün.
Dedi:
-
Turanı öpərsən. Salam söyləyərsən.
Deyərsən ki, yaxşıyam. Qismət olsa, görüşərik.
-
İnşallah, əlbəttə görüşəcəksiniz,
o nə sözdü?".
Bu, Ərtoğrolun anası ilə son
görüşüdür.
Həmin
gün Ərtoğrol anasından xəbərsiz Turana məktub
yazır: "Əziz bacım Turan... Məni ən
çox düşündürən səni əhatə edən
mühitdir - yoldaşların, sənin xarakter
inkişafındır. Hər addımda
çox ehtiyatlı ol, hamı yalançıdır. Qardaşın Ərtoğrol (22 aprel).
Nədənsə, çox rahatsızdır. 10 gün sonra təkrar yenə
yazacaq: "Turan!.. Çalış
familəmizin saflığını, ucalığını
qoru. Möhkəm ol - qırıl, lakin əyilmə:
yaxşı olar ki, çalış kimsə yaxın
durmasın. Mümkün qədər kənar,
ciddi, soyuqqanlı. Ərtoğrol" (2
may).
Hamı yalançıdır.
Hamı həm
də etibarsızdır:
"Qohumlarımdan məktub almadığım
üçün məni heç yerə buraxmırlar, deyirlər
yalan söyləyirsən, qohumun olsa, yanına gələr,
heç olmasa məktub yazar. Doğru da deyirlər... Nə olacağını özüm də bilmirəm.
Bir adam dalımca gəlsəydi, dərhal
buraxardılar, təəssüf ki, heç cavab da
yazmırlar".
"Kimsəyə inanmayın, nə Xəndanın telinə,
nə Əzizin çezməyinə, nə də
başqalarına, bəlkə, Şamilə də. Hamı
yalançıdır...".
"Naxçıvandan naməlum bir adamın gəlməsi
ya Hacının, ya da Şamilin uydurmasıdır. Onlara
inanmayın. Şamil yazır ki, mənim
Tiflisə gəlməyim mümkün deyil. Bir bu cümlə
məni iki gecə düşündürdü" (15 may).
"Əgər Naxçıvandakılar vaxtında yemək
yardımı göstərsəydi, çoxdan ayağa
qalxmışdım" (19 iyun).
"Dünən
Məhəmməd dayı gəldi... Məni
apara bilməyəcək. Arxamca kimin gələcəyi bəlli
deyil... Nə isə" (12 iyul).
"Əgər bir qohum mənim
buraxılmağımı, daha doğrusu, komissiyadan keçməmi
tələb etsəydi, günlərlə burada qalsaydı, əlləşsəydi,
düzələrdi. Eyb etməz, özüm düzəldərəm"
(29 iyul).
"Həm
Naxçıvandakılar, həm də konservatoriyadakılar
susmuşlar. Neçin? Hər
kəs özünü düşünür" (7 avqust).
"Kimsəyə salam söyləməyin" (11
avqust).
"...Kimsə məktub yazmır, lazım da deyil"
(15 avqust).
Avqustun
11-də, ölümündən 2 ay 3 gün qabaq
Ərtoğrolun fiziki yapısı beləydi: çəkisi
51 kq, boyu 168 sm, gücü 90 kq, pauzası 26 saniyə...
Nəhayət, Əziz Şərif sentyabrın 6-da onu
Naxçıvana gətirir.
"Nəhayət, Naxçıvana da gəldim. Ümid
bağladığım bir adam (Əziz
Şərif) məni çox rahat gətirib
çıxardı... Saat 7-nin yarısında
çatdıq, əvvəl Əzizgilə getdik. Böyük ana qonşu kənddə idi. Şamil
Bakıda, Süleyman Culfada, Hacı Bazarçayında... Sanki
mənim gəlişimi eşidib
qaçmışdılar..." (6 sentyabr).
Ərtoğrol
Cavid Naxçıvanda 1 ay 11 gün qalıb...
Sevinci iki
gün çəkib...
Sentyabrın 15-dən sonra yazdığı məktublarsa
ağrıyla, nisgillə, xəyal qırıqlığıyla
doludur. Hər
məktub, sanki ölümqabağı fəryaddır:
"Onu
bir daha anlayın ki... Siz bura gəlməsəniz
nə yeməyim normal olacaq, nə yaxşılaşacam, nə
də istirahət edə biləcəm. Bu evdə mən
hələ isti yemək görmədim... Daha bir
çox, bir çox səbəblər var ki, sizin gəlməyinizi
zəruri sayır. Belə vaxtlarda ailənin
bir yerdə olması lazımdır. Mümkündür
ki, həmişəlik ayrı düşək" (15 sentyabr)
"Burada, sanki hər şey boğur, didir, insanın az
qala qəlbi sızlayır. Nə bir dost, nə bir həmdəm.
Ən yaxın zənn etdiyim Şamil belə daş kəsildi...
Bütün ümidlər boşa çıxdı..." (27 sentyabr).
"Qarnım son dərəcə ağır
haldadır. Dünən bütün gün yediyim 2 nəlbəki
süzmə qatıq və 7 stəkan çay olub.
Böyük ana çox qaba, kəm imiş... Sancı
məni həlak edirkən, o, evdə tapılmır, Təzə
kəndə quzuları otarmağa gedir; lazım olan yeməklərin
heç birini hazırlayamır. Bir
sözü gərək 5-6 dəfə təkrar edəsən.
Bir neçə gün bundan əvvəl məni
hamama göndərib, özü də məndən sonra hamama
gedir, açarları da özü ilə götürür.
Mən geri dönərkən, bir saata qədər
gün altında gözləməli oldum, gecə
qızdırmam 39, 1 C çıxdı. Belə mərifətsiz
adam təsəvvür edəməzdim. Yazıqlar olsun Xudabaxış dayıya, o, boş
yerə öldü, baxanı olmadı.
Turan!
Doğum gününü təbrik edirəm, təəssüf
ki, bir yerdə pilov yeyə bilməyəcəyik...
Buraların havası müntəzəm deyil. Bir neçə
gün bərk soyuq oldu, ətraf dağlar qarla
örtülmüşdür. Bəziləri
qış paltarı geymiş. (Bu evdə isə bir dənə
də olsun kişi paltarı yoxdur,
böyük ana hamısını satıb. Həm
Xudabaxış dayının qırxı
çıxmamış. Məhlədə
heç kəs ona hürmət qoymur. Gəlişimə
çox peşmanam). Daha nə yazım.
Mümkün qədər burdan tez
çıxmağa çalışacağam. Hələlik. Bərk-bərk
öpürəm Sizləri. Ərtoğrol.
28 sentyabr. Naxçıvan".
Hələ altı ay əvvəl Tiflis
qospitalının həyətindəki xəstələr
Mişkinaz xanıma demişdilər axı, o, gəzən
deyil, yəni yataq xəstəsidir. İndi altı ay sonra dərmansızlıqdan,
qidasızlıqdan getdikcə ağırlaşan halını
necə təsəvvür edəsən...
Və
ölümündən 7 gün əvvəl evlərinə
yazdığı son məktub: Dava-dərman istəyir. "Lazımi yemək yeyə bilmirəm.
Heç olmasa, dərmanla özümü saxlayım... Tez gəlməsəz dəlixanaya düşəcəm".
Sonra sükut. Məktublar bitir...
Sonra xatirələr:
Ərtoğrolda son günlər qəribə bir şakər əmələ
gəlmişdi. Tez-tez dırnağına baxırdı:
- Ərtoğrol, niyə dırnağına baxırsan?
- Burda bir
xətt var, o göyərəndə mən öləcəm...
Ümumiyyətlə,
Ərtoğrol necə can verib? Son anında yanında kim var idi? Son sözü nə
olub? Bu barədə heç kəsin xatirəsi yoxdu...
Sonra yenə xatirələr. Amma bu dəfə yalan xatirələr...
Ölümündən altmış il
sonra kimsə Ərtoğrola lazım olan dərmanları
"alıb gətirir". Kimisi onunçün "dadlı
yeməklər hazırlayır"...
Son məktubları isə bu xatirələrin
üstündən qara bir xətt çəkir. Cavidin oğlu
heç kəsdən minnət götürmür.
Ərtoğrol
1943-cü il oktyabrın 14-də
dünyasını dəyişib... Vida şəkli
çəkdiriblər. Dəfnə gələn
qohumları isə bu şəkli mənə göstərəndə
Turan xanım tanıtdırmışdı: Cavidin
bacısı oğlu Süleyman Məmmədov, Şeyx Məhəmmədin
xanımı Zərri, Mişkinaz xanımın anası
Şahsənəm, Şeyx Məhəmmədin qızı Rəna,
akademik Kamal Abdullanın xalası Zərri, Cavidin bacısı
Səltənət, Mişkinaz xanımın qardaşı Məhəmməd
və Əziz Şərifin dayısı Əbdüləzim
Rüstəmovun xanımı Matan. Cənazəni yerdən
qaldırmaq üçün cəmi iki kişi
var: Süleyman və Məhəmməd... Vida şəkli
çəkiləndən sonra tabutu arabaya qoyublar və araba
aramla, cırıltı salaraq həyətdən
çıxıb...
Cavid oğlunu Tuquş deyib əzizləyirdi.
Tuquş
belə tamama yetdi... Ağrılar içində, insanlardan
küskün, həyata tamarzı...
Ölümə
tərk edilən adam kimi...
Yarımçıq əlyazmalar.
Yaşca məndən xeyli kiçik olsa da, özü
demişkən, gəncliyi təzadlarla bəslənən
Ərtoğrolun yazdıqlarını çapa
hazırladıqca ondan çox şeylər öyrənirdim. Məsələn, Pedaqoji
İnstitutda Bəkir Çobanzadənin, Mikayıl Rəfilinin,
Əli Sultanlının tələbəsi Ərtoğrol
Hüqonun, Belinskinin, Gertsenin, Turgenevin, Fişerin, Heynenin,
Tolstoyun, Brandesin, Koqanın, Morozovun, Altmanın, Zelinskinin,
Veberin - ümumilikdə 36 müəllifin Şekspir, antik yunan
mifologiyası... barədə yazdıqlarından bəhs
edirdi. Hamletin mənşəyini tədqiq edirdi.
Norveç tənqidçisi naturalist Brandesdən
Hüqoya qədər hamının, hətta
ilahiyyatçıların, hüquqşünasların, asketlərin
görüşlərini, Şekspirlə bağlı
yazılmış mənbələri, yaxud "Hamlet"in
qaynaqlarını bir-bir çözürdü. Sakson
Qrammatikin "Danların tarixi", Fransua de Belforestin "Tragik
tarix", Tomas Kidin "İspan faciəsi", Esxilin
"Orest" və b. qaynaqlara nəzər yetirirdi... Amletlə
Hamleti qiyaslandırır, məşhur yeddi monoloqu şərh
edirdi... "Hamlet"dəki Kölgənin mənşəyini
Tomas Kiddə, Esxilin "İranlılar"ında
axtarırdı. Ərinin qatili Botvellə ərə
getmiş Mariya Stüartla Ofeliyanın oxşar talelərində
paralellər arayır, "Hamlet"i yaradarkən Şekspirə
Brunonun atomistik materializminin təsirindən, Montenin Sokratı
müdafiə nitqinin Hamletin "ölüm-olum" monoloqu ilə
tarixi-ədəbi uyarlığından bəhs edir, Hamletin
melanxolik psixolojisini deyil, daha çox onun bədbin mühitini
tədqiqatının hədəfinə çevirirdi.
1937-ci ildə
Hamlet və təkcə "Hamlet" deyil, "İlahi
komediya", "Gülən adam", "Həyatın
dibində", "Don Kixot" 18 yaşlı Ərtoğrol
üçün bir rəmz idi. Və o, Faustu, Hamleti, yaxud
"deyirsən ki, kütləyə qoşul, lakin mənim
ruhum təkliyə uymuş, mən dünyaya nifrət edirəm",
- deyə ifadə etdiyi Bayronik tənhalıqları qara
taleyinin, dönük bəxtinin yazısına, izharına vəsilə
etməyi bacarmışdı.
Ərtoğrol yazmaq istədiklərini yazmağa macal
tapmayıb, darmacalda yazdıqları isə əfsus ki, illər
uzunu ədəbiyyatşünaslığın diqqətindən
kənarda qalıb. Amma qalmamalıydı. Çünki bu yarımçıq əlyazmalar,
tamamlanmamış bədii mətnlər və təkcə bədii
mətnlər deyil, Ərtoğrolun naturalizm, simvolizm, dadaizm
barədə qeydləri ötən əsrin otuzuncu illərindəki
ədəbi düşüncəmiz barədə o illərin
bir sıra məşhur yazılarından daha aydın təəssürat
yarada bilir. Yeniliklərə meyil edən
şair idi. 18 yaşı vardı. İlk qələm təcrübələrini
yaradır, ispan qadınının dilindən qeyri-adi
ölçüdə layla yazır, şeirlərini "qafiyəsiz,
sərbəst şeirlər" adlandırırdı.
Poeziyanın ənənəvi qəlibində deyil, hətta
Cavid üslubunda da yox, üzünü Avropaya - Uitmenlərə,
Verxarnlara çevirmiş müəllimi Mikayıl Rəfilinin
təsiri ilə şeirimizin yeni üslublu örnəklərini
yaratmağa cəhd edirdi. Poeziyaya ənənəvi
olmayan, alışılmamış intonasiya, ritm və obrazlar
silsiləsi ilə gəlirdi. 1938-ci il
idi. Azərbaycanda ilk sərbəst şeirin
yazılmasından 12 il keçmişdi. Və hələ ki, Azərbaycanda sərbəst
şeir "antisosial, antimarksist ruhlu bir sənət məktəbi"
hesab olunurdu. Amma hər şeyə rəğmən,
Ərtoğrol özünün təbirincə "qafiyəsiz,
sərbəst" şeirlər yazmaqda israrlıydı:
- Mavi
geyinmiş gülümsər qız,
Sən nə
qədər gözəlsən!?.
- Lakin...
gözəllik nədir?
- ...Sənin
açıq alnını,
almas
yanaqlarını,
lalə
dodaqlarını
günəşin ilıq busəsi bəsləmiş...
Sənin
can alışını,
O cazib
baxışını,
Uf!.. ürəyim
çırpınır.
-
Neçin?
-
Çünki gözəlsən,
Çünki
sən gözəlliksən!..
Ruhu
utandıran varlıq,
Gözəllik
yalnız sənsən...
Həm də 1939-cu ildə "Düşüncələrim"
essesini yazır, bildirirdi ki, "dahi müstəqil
düşüncəsi quruluş propaqandasına
qapılmayanlardır. İdeoloji propaqandaçılıq
müstəqilliyi pozur". 30-cu illərdə
isə bu cür düşünənlərimiz, demək olar
ki, yoxdu.
Nə olsun ki, o illərdə çap olunmayıb. Amma yetər ki, ədəbi
fikrin sosrealizm məngənəsində
sıxıldığı 1937-ci ildə ədəbiyyatımızda
Qogensayağı yaradılmış belə bir mətn
situasiyası var: "Mən kiməm? Nə etməliyəm?
Babam (Hüseyn Cavid) bir günəş idi,
yüksəldi, parladı, yarasaların gözünü kor
etdi. Lakin dumanlar onun
qarşısını aldılar. Buludlar onun atəşli
işıqlarını udmaq istədilər... Patlatmaq! O mənhus
karvanı patlatmaq lazımdır. Top mərmiləriylə təbiətin
anası günəşi yavrusundan ayıran dumanlar səltənətini
patlatmaq. Mən o atəşləri simfoniya ilə
ifadə edəcəyəm".
Ərtoğrol Meterlinqə istinadən, "ruhun insanda təzahür
forması susmaqdır" - deyirdi. "Şüur
danışmaqsa, ruh sükutdur. Susmaq əsas
ideyadır... Ümumiyyətlə, ölüm
yoxdur. Ölənlər
başqalarının təsəvvüründə
yaşayırlar. Ruh da budur". 17
yaşında fəlsəfənin bu qatlarına nüfuz edə
bildiyi üçün, Bayrona istinadən, Konfutsi -
"İncil", Sokrat - Müqəddəs Pavl müqayisələrini
apara bildiyi üçün, Dantenin Cəhənnəmində
susmaq əzabına məhkum edilənlərin fikir qatına
endiyi, enə bildiyi üçün Ərtoğrolun 1938-ci ildə
xaosa düçar olmuş dünyada sükutun
harmoniyasını axtarması təbii idi: "Həyatın əzabını
ilk duyduğum gündən uzun vaxt sonra, ilk sevincli
saatlarımı yaşayıram. O gün (3.VI-1937) ailəmizi
öylə bir donuq sükut bürüdü ki, o sükutun əks-sədaları
indi belə qulaqlarımdan getməmiş və getməyəcək.
Sükutun əks-sədası olurmu? Bu hal olmuyan bir cismin kölgəsi qədər
gülüncdür. Sükutun əks-sədası
yenə sükutdur. Səs metal tellərin titrəyişi,
cisimlərin toqquşması, hava dalğaları ehtizazı isə,
sükut qəlb tellərinin titrəməsi, gerçək həyatla
arzuların toqquşması, idrakın dalğalanması deməkdir.
Ən qorxunc səs müxtəlif elektrik
qütblərinin çaxnaşması - yıldırım,
uçurumlardan qıjıltı ilə hücum edən şəlalə,
nəriltisi ilə ərzi titrədən topların
gurultusudur. Lakin içinizdə iradənizlə hisslərinizin
çaxnaşmasını, arzularınızın həyat
uçurumundan yuvarlanıb, gerçəklik qayalarına
çırpılaraq parçalanmasını, ruhunuzu
oxşayan gözəl bir qızın baxışlarından qəlbinizə
atılan atəşi duyun, dinləyin! Hankisi dəhşətli?
Hankisi sarsıdıcı? Əvvəlki
səsli hadisəmi, sonrakı səssiz vulqanmı? Əvvəlki səsmi, sonrakı sükutmu? Budur sükutun hikməti".
"İblis"də
"Susmaq, o da başqa dürlü fəryad / Həp bənliyim
oldu, sanki bərbad..." - deyən Hüseyn Cavid 1937-ci ildə
susdurulandan sonra oğlu Ərtoğrol "Sükutun
harmoniyası"nı yazıya
köçürür və onu belə bir gizli imza ilə
işarələyirdi: "TOƏC". Yəni
Türk Oğlu Ərtoğrol Cavid türk ruhunun semiotik
harmoniyası Azərbaycanda bu şəkildə qorunurdu.
"Sükutun
harmoniyası"nı həm də
simfoniyalaşdırmaq istəyirdi. Yəni bəstəkar ola bilərdi. 1940-cı ildə
Pedaqoji İnstitutun dil və ədəbiyyat fakültəsini
fərqlənmə diplomu ilə bitirən Ərtoğrol
1940-42-ci illərdə konservatoriyada təhsil
almışdı. Üzeyir bəyin tələbəsi
olmuşdu... Not vərəqlərinə baxıram. Bu həyəcanlı və tələskən dəst-xətt
onunkudur. Çox şey
yarımçıqdır. "Böyük simfonik
orkestrin müşayiəti ilə lirik-dramatik tenor səsi
üçün romans-kapriççio" da, piano
üçün "Serenada" da, "Matəm
marşı" da, Skripka və fortepiano üçün
konsert, "Sonatina"... Ancaq bitkin, kamil əsərləri də
var. Nizaminin sözlərinə "Gecə xəlvətcə
bizə çeşmi xumar gəlmiş idi", Cəfər
Cabbarlının "Bir mən idim, bir sən idin"
şeirinə, Kəminənin sözlərinə
"Leylanın vəsfi", Tahir Rasizadənin şeirinə
yazdığı "Səninlə olaydım"
romansları, Nigar Rəfibəylinin sözlərinə
"Eşq olsun" mahnısı... Üzeyir Hacıbəyova
ithaf etdiyi "9 variasiya"nı
yaradıcısının psixoloji (və sosial) durumunun fonunda
dinləmək əzabverici olsa da, variasiyalar küskün və
qaranlıq deyil. "9 variasiya" dinləyicisini kədərlənməyə
qoymur... 30-cu illərin sonunda onun ürəyindən romantik
mövzularda əsərlər: "İblis"
vokal-uvertüra-kantatası, Cavidin eyni adlı əsəri əsasında
"Şeyx Sənan" operası yaratmaq keçirdi... "Şeyx Sənan"ın birinci pərdəsinin
librettosunu da yazmışdı. Nigar Rəfibəylinin
"Məhsəti" poeması əsasında opera bəstələməyə
hazırlaşırdı.
Ərtoğrolun yazıçılığı da, bəstəkarlığı
da bir-birilə əlaqəli, bir-birindən ayrılmazdır. Avropa və rus bəstəkarlarının
- Şopenin, Motsartın, Raxmaninovun, Rimski-Korsakovun... romans mətnlərinin
ekviritmik tərcümələrini gerçəkləşdirən
Ərtoğrola görə "tekstin məzmunu Azərbaycan
stilinə" uymalıydı, "fiqurasiyalar deyil, hər
hecaya bir not düşməsi münasib" idi və s. Məsələn,
Şopenin "Arzu" romansının mətnini 21
yaşlı Ərtoğrol belə tərcümə
etmişdi:
Daima
parlayan günəş olsam mən,
Yalnız sənin üçün parlaram həmən.
O zaman
meşələr unudulacaq,
Yaddan
çıxacaq, ancaq...
İzlərəm
səni, sevgilim, pəncərəndən
Səninçin parlayıb, gülümsərəm mən.
Amma biz onda da indiki kimiydik. Ərtoğrol fiziki və elə mənəvi
baxımdan da sıradan çıxarıldıqdan sonra onun tərcümə
etdiyi not yazıları tərcüməçinin imzası
unudularaq nəşr olunub: Şubertin
"Orqançı", Motsartın "Beşik nəğməsi",
Ştrausun "Bahar nəğməsi", Kyüinin
"Toxundum gülə", Rimski-Korsakovun "Hindli
qonağın nəğməsi", Cordaninin "Ey
sevgilim", Raxmaninovun "Yasəmən", Qreçaninovun
"Layla" və digər əsərlərin nəşri
zamanı onların mətnini Azərbaycan dilinə çevirən
Ərtoğrolun adı bilərəkdən unudulub.
Ərtoğrol
barədə ilk yazıda - Anarın "Böyük sənətkarın
sənətkar oğlu" məqaləsində Fikrət
Əmirovun belə fikirləri var: "Qəti əminəm,
qalsaydı musiqimizin ən görkəmli xadimlərindən
biri olacaqdı. Həm istedadlı bəstəkar
kimi, həm də çox ciddi musiqişünas alim kimi musiqi
həyatımıza çox şey verə bilərdi".
Və təkcə bunlar deyil. Musiqi Elmi Tədqiqat
Kabinetinin əməkdaşı Ərtoğrol burda
çalışdığı qısa müddətdə əllidən
artıq folklor nümunəsinə elmi rəy yazıb, el sənətkarlarının
dilindən yazıya köçürdüyü çoxlu
şeir nümunəsi var, not yazısına aldığı
xalq musiqi örnəkləri yetərincədir.
Mən onun yazmaq istədiyi "Ciman" povestinin
dağınıq səhifələrini bir araya gətirib, əsərin
bütövünü, tamını oxumaq istəyirdim. Yazılış
qaydası fərqliydi, rəsm kimi, bəzən kalliqram şəklində,
eskiz kimi və dağınıq. Yarımçıq əlyazma
bir az da palimsest təsiri
bağışlayırdı. Oxuduqca ortaya belə bir mətn
çıxırdı: "Nə soyuq mənzərə:
günəşin son şüaları ilə sönən səma,
mülayim sərinlik, məğrur ağaclar,
mışıl-mışıl uyuyan yarpaqlar, məzarlıq
- ölülər vətəni". Ərtoğrol
yarımçıq yazının - "Ciman"ın əsasında
"Ciman" baleti yaratmaq istəyib. Onun da librettosu
yarımçıqdır... İlk səhifələri
eskiz halında olan "Professorun ailəsi" kinossenaridir və
o da yarımçıqdır. "Bir
epizod", "Rəqs", "Vərəmli qız",
"Sənsən, sən" bəlkə də, avtobioqrafik
bir romanın parçalarıdır. Burda
"Küçələrdə intihar" səhifəsi də
olacaqmış, "sevgilisi ilə bir kamerada" olan məhbus
obrazı da yaradılacaqmış, əsərlə
bağlı qeydlərin arasında "ac ananın
balasını bişirməsi" səhnəsi də nəzərdə
tutulub... Yazılacaq nə əsərdisə burda "əbədi
ruhi sevgi deyil, ani bir həzz məqsədilə qollar, bacaqlar,
döşlər sıxılaraq bir-birinə qovuşur",
"XX əsr mədəniyyəti" "V"-ni aldadır. Səkidəki dilənçi
çocuqdur. Yarımçıq və
dağınıq əlyazmadakı "sərsəm kor bu
böyük dünyaya tək gözlə baxır".
"Pianoçu səfil yetimxanaya gəlir"... Personajlardan
biri "sanki biləklərimi bir zəhərli maddə
deşir, çıxmaq üçün bir yer axtarır"
- deyir, "donuq qarlı bir gecədə soyuq ay
ölmüş və kəfənə bürünmüş
təbiətə ağlayan dənizə gülür" və
"günəş hər şeyə can verirkən canlar gəmirən
vərəm mikroblarına da can verir". Əsərdə
"simvolika" da var: "xəstə qız günəşi
sevir, dumanlı həyata nifrət edir". Əsərdəki
obrazlardan biri Dəli qızdır, digəri
Yazıçıdır ("- Möhtərəm
yazıçı, masanızdakı güzgü nə
üçündür?") və s...
Dünyaya rəssam gözüylə baxan Ərtoğrol
burada da - çəkdiyi rəsmlərdə də yarıda
qalıb. Baxmayaraq ki, bu təsvirlər, bu epizodik cizgilər, sərt
və dəqiq ştrixlər onun böyük rəssam gələcəyindən
soraq verir. Çəkdiyi "Meşə
orkestri", əslində, yaşadığı cəmiyyətin
təsviridir. "Qızıl gül"ləri
hüznlüdür. Şekspirin, Bethovenin,
Hüseyn Cavidin... portretlərini yaradıb. Abbas Mirzə Şərifzadəni Şeyx Sənan və
İblis obrazlarında çəkib. "Ağlayan
uşaq" adlı bir rəsmi də var. "Ağlayan
uşaq"ın halını, ovqatını ifadə edən
bu cümlə də onundur: "Həyat ağlamaq qədər
çətindir".
Yaşasaydı,
yaşamağa imkan versəydilər, fikir tariximiz ikinci, bəlkə,
daha parlaq bir Cavidlə zənginləşəcəkdi...
Şairdi, nasirdi, rəssamdı, bəstəkardı,
folklorçuydu, pedaqoqdu, dramaturqdu, ədəbiyyatşünasdı,
dilçiydi, kinossenarilər yazmaq istəyirdi... Şahmata meyil edirdi. Riyaziyyatçı
fəhmi vardı. Amma 24 yaşı tamam
olmadı. Çırpındı.
İstedadının çiçəklənməsinə,
duyğularının pərvazlanmasına macal tapmadı.
Nə yazdısa, yarıda qaldı. Heç nəyi sona çatdıra bilmədi.
"Adamın ki, taleyi döndü, hərtərəfli
dönür".
Azər TURAN
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 18 may.- S.18-20.