Ənvər Rzanı xatırlayarkən

Xəzan vaxtı bahar bilin Ənvəri , dağ çayıyam, çağlamağa gəlmişəm.

Unudulmaz müəllimlərimdən biri Ənvər Rzanı xatırlayarkən ağlıma gələn elə ilk fikir də onun bu gözəl misralarıyla bağlıdır. Mən onu təkcə payızda yox, hər fəsildə bahar kimi xatırlayıram; onun əzabkeş müəllimlik zəhməti (həm də nəcabəti!) mənim gəncliyimin kövrək çağlarına da sığal çəkib; deyim ki, bu sığal bir cavan atanın (Ənvər müəllim özü də cavan idi!) "sözəbaxan" tələbə oğluna olan sevgisinə bənzəyirdi. Özü də necə! Mən bu sevginin bütün istisini və hərarətini indi də hiss edir və duyuram; o sevgini müəllimimin vaxtsız ölümündən sonrakı dövrdə də - gah yüksələn, gah enən, gah da kəskin paradokslar və ziddiyyətlərlə dolu həyatımın bütün dönəmlərində də şəfqətlə xatırlamışam. Yaxşı adam və müəllim, peşəkar tərcüməçi və gözəl şair olmağın əsl nümunəsini görmək ümidiylə yaşamışam hər zaman; düşünmüşəm ki, Ənvər Rza ruhuna, xislətinə, hikmətinə, qarayanız simasına, təbii təbəssümünə, nəhayət, onun müdrik müəllim obrazına yenə rast gələcəyəm; yenə onun kimi müəllimlərimiz olacaq, yenə onun kimi tərcüməçilərimiz, onun kimi incədən incə şairlərimiz, onun kimi təmənna güdməyən xeyirxahlarımız olacaq... Amma yox, ikinci bir Ənvər Rzadan olmayacaq, olsa da ona bənzəməz, onun yerişini yeriyə bilməz. Ənvər Rza kimi müəllimin qoyub getdiyi mənəvi-əxlaqi irs və işıqlı xatirə yalnız onun özünə məxsus olsa da, ötürücüdür, yaşarıdır, uzunömürlüdür. İbrətli ömür yolunun bənzərsizliyi də bəlkə elə bundadır. Bu yolu Ənvər Rzadan başqa heç kim gedə bilməzdi - uzunluğu, ya da qısalığı fərq eləməz!

Ənvər müəllimlə ilk tanışlığım çox yaxşı yadımdadır: 3 sentyabr 1975-ci il. Xarici Dillər İnstitutunun ingilis dili fakültəsi. 3-cü mərtəbə, "Bilik" qəzetinin redaksiyası. Qəzetin redaktoru qayğıkeş dostum və müəllimim Zeydulla Ağayev məni qapıda görən kimi dərhal içəri çağırdı. Yanında qarayanız, güləş simalı, qıvrımsaçlı bir kişi də oturmuşdu, qabağındakı portfelindən nəsə axtarırdı.

- Ənvər müəllim, sizi gözəl bir oğlanla tanış etmək istəyirəm, üç gündür tələbədi, artıq bizim müəllifdi...

Ənvər müəllimin qara gözləri güldü, soruşdu:

- Oğlum, neçənci qrupsan?

- 141-ci...

- Nə yaxşı! Mən sizə dərs deyəcəm...

Sonrasını dəqiq xatırlamıram, bircə bu yadımdadı ki, redaksiyadan çıxanda arzuolunan elçisi gələn qız kimi uçurdum. Kimi görsəydim, kim rastıma çıxsaydı, o sevinci dərhal bölüşəcəkdim; mənə elə bir ruh vermişdilər ki, onu heç kim öldürə bilməzdi. O ruh hələ də mənimlədir, qol-boyun olub bu gün də yavaş-yavaş yol gedirik.

Nədənsə, insan yaxşı müəllimlərini daha çox xatırlayır. Burda bir hikmət də var: bəzən qayğısızlığa bürünən və küskün qaldığın çağların, bəzən də qoltuğunda yumurta bişən dəliqanlı anların olur həyatda - belə vaxtlarda əsl qayğı və səmimiyyət gördüyün insanlarla, müəllimlərlə dostcasına təmas quranda, onların müdrikanə məsləhətlərini eşidəndə ruhlanırsan, həyat eşqin, öyrənmək və yaratmaq həvəsin artır, ümidlərin, arzuların, gələcək xəyalların qol-qanad açır, bir sözlə, həyatla qucaqlaşıb barışırsan. Bu barışı sənin taleyinə sevgiylə, səxavət dolu bir ürəklə yazan adamları unutmaq mümkündürmü?!

Ənvər müəllimlə bağlı çoxlu xatirələrim var, onlardan bir neçəsini mətbuat və televiziya vasitəsilə söyləmişəm. Mənə bədii tərcümənin texniki və nəzəri imkanlarının bir çox incəliklərini Ənvər Rza öyrədib. Azərbaycan ədəbiyyatında bədii tərcümə sahəsində onun xidmətləri çox olub və qeyd edim ki, o, Azərbaycanda ilk tərcüməçilərdən biridir ki, həm ingiliscədən azərbaycancaya, həm də Azərbaycan dilindən ingiliscəyə bədii əsərlər çevirirdi. Onun həm də gözəl redaktorluq bacarığı vardı. Bir dəfə Bayrondan etdiyim "Ayrılanda biz" şeirinin tərcüməsini ona oxumağa vermişdim. Məni çağırıb əlyazmanı qaytardı, dedi:

- Get "Azərbaycan müəllimi" qəzetinə, orda müavin var, Məhyəddin Abdulov, verərsən ona, çap edəcək...

Baxdım ki, əlyazmada qırmızı qələmlə redaktələr edib (çox gözəl redaktələr idi!), altdan da Məhyəddin müəllimə müraciətlə yazmışdı ki, bəs, mənim tələbəmdir, istedadlıdır, gələcəyi var, çap elə və s... Getdim redaksiyaya, Məhyəddin müəllimə verdim yazını və... doğrudan da "Ayrılanda biz" növbəti sayda çap olundu. O zamanlar çap olunmaq indiki kimi asan deyildi...

Ənvər müəllim çox uzaqgörən adam idi. Hələ 1976-cı il idi. Yadımdadır ki, Amerika ədəbiyyatından bir hekayə tərcümə eləmişdim, adı da beləydi: "Dreyki öldürə bilməzlər!". Hekayənin müəllifi Uilyam Saroyan idi. Ənvər müəllimə vermişdim ki, baxsın. Səhəri gün məni yanına çağırıb dedi:

- Tərcümə yaxşıdır, amma müəllifi ermənidir... Adam tapmadın tərcümə eləməyə? Sən Heminqueyi, Edqar Ponu, Drayzeri, Qolsuorsini, Oskar Uayldı... qoymusan, Saroyandan niyə yapışmısan?..

O bu sözləri gülərüzlə və elə şirin tonda dedi ki, heç ruhum incimədi; mən elə o gündən tərcümə edəcəyim müəlliflərə qarşı çox diqqətli olmağa başladım. Düşünürəm ki, bu gün tərcümə sahəsində az-çox nə qazanmışamsa, Ənvər Rza kimi azsaylı müəllimlərimin müdrikliyi və öyrətdikləri hesabına mümkün olub.

Ənvər müəllim tərcümə nəzəriyyəsini də yaxşı bilirdi. Deyirdi ki, istedad, təcrübə, dünyagörüşlə yanaşı, gərək nəzəri biliklərin də ola. Hələ o zamanlar tərcümə olunan əsərlərdə məhz sonuncu amil ucbatından çoxlu qüsurlar vardı. O, mühazirələrində tutarlı misallar gətirərdi, söz və söz birləşmələrinin, idiom və ifadələrin məna çalarlarının düzgün çatdırılmasını dönə-dönə tövsiyə edərdi. Ənvər müəllim deyirdi ki, bu sahə əzablı və çətin sahədir, problemləri çoxdur; dillər dünyaya müxtəlif gözlə "baxır", öz daşıyıcılarını müxtəlif cür formalaşdırırlar. Tərcüməçi bilməlidir ki, bizim ekvivalent kimi qəbul etdiyimiz sözlər müxtəlif xalqların leksikonunda müxtəlif təsəvvür, müxtəlif assosiasiyalar yaradır. Misal üçün, hər bir dildə "ev" - yaşayış məskəni mənasını verən söz var. Lakin onun xarici görkəmi, daxili quruluşu barədə təsəvvürlər müxtəlifdir; istər ingilisin, istər uzaq Afrika cəngəlliklərində yaşayan tayfaların, istərsə də amerikalının təsəvvüründə "ev" anlayışı müxtəlif assosiasiyalar doğurur... Tərcümənin ən çətin növü də elə bədii tərcümədir. Şairlik, yazıçılıq, ya da publisistika ilə məşğul olmaq üçün diplom lazım deyil, bunlar insanın qəlbi, duyğuları, istedadı, zəhməti, düşüncə və fikirləri, dünyaya münasibəti, vərdişləri... və s. məsələlərlə bağlıdır. Tərcümə də qədim sənət növüdür, burda nəzəri biliyin yoxdursa, mükəmməl ola bilməzsən...

Ənvər müəllim bütöv bir məktəb idi. Bu məktəbdən qidalandığım üçün mən də qürur duyuram. Əlbəttə, bu gün tərcümə ədəbiyyatı, elm, incəsənət, əslində, bütün fəaliyyət sahələri yeni texnologiyalar əsrinin girovudur, daha yumşaq desək, internet dövrünün oyun tələblərinə cavab verməyə çalışırlar. Tərcümə də sözün əsl mənasında bu oyundan kənarda qala bilmir. Bu reallıq sürətli addımlarla irəliləyir, həyatımızda, məişətimizdə, evimizin içində özünə isti yer edir. Amma mənə elə gəlir ki, əsl tərcümə kompüterlə edilən tərcümədən sənət baxımından çox-çox fərqlənir. Kompüterlə, ya da elə robot texnikasıyla edilən tərcümə heç vaxt klassik üsulla edilən tərcüməyə çata bilməz. Sağ olsaydı, məncə, Ənvər Rza da belə deyərdi...

Hər xalqın müdrik insanları, işıqlı zəka adamları olur - əslində, onlar seçilmiş adamlardır, onların milli mənsubiyyətləri də olmur. Belə adamlar insanlığı naqislikdən, mənəviyyatsızlıqdan xilas etmək naminə yaşayıb-yaradırlar. Bəzən biz onları lazımi səviyyədə dəyərləndirə və qiymətləndirə bilmirik. Aramızdan vaxtsız getmiş belə şəxsiyyətlərimizdən biridir Ənvər Rza; düşünürəm ki, ona da seçilmiş şəxsiyyət, mütərcim və şair kimi baxmalıyıq. Çox istərdim ki, belə insanlarımız yubileydən-yubileyə yox, vaxtaşırı xatırlansın, onların xidmətləri və əməlləri daha yaxşı işıqlandırılsın.

Ənvər Rzanın ruhuna sevgiylə,

Bakı, 5 noyabr 2019-cu il

Kamran Nəzirli

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 16 noyabr. S. 11.