Dindarlığın növləri: Təqlidi, təhqiqi…

Əql və din birliyini yaratmaq mümkünmü?

Xaqani, Nizami, Mövlana və Nəsiminin dini düşüncələrinə nəzər salsaq görərik ki, onlar sadəcə olaraq iki növ dindarlğa inanırdılar.

1 - Təhqiqi, ya arifanə dindarlıq;

2 - Təqlidi, ya ümumi dindarlıq.

Onlar mütəkəllim və filosofların mərifətə əsasən çatdıqları dindarlığa inanmırdılar. Ona görə də yuxarıda qeyd etdiyim iki növ dindarlığın ortasında yer ala biləcək mütəkəllim dindarlığı qəbul etmirdilər. Əqlin dini inanclarda edə biləcəyi müdaxiləsini doğru hesab etmirdilər. Onların fikrincə, əqlin istidlal vasitəsilə dini məsələlərdə etdiyi müdaxilə dinsizliklə nəticələnə bilər. Ona görə də dindar olmaq istəyən insanlara ya "əhli təhqiq ol", ya da "əhli təqlid" ol, deyirdilər. Bunu da qeyd edim ki, ariflərimizin dediyi "təhqiq" əqlani axtarışla qətiyyən bir tutulmamalıdır. Onlar "təhqiq" deyəndə həqiqətə çatmaq, həqiqətə əsaslanmaq və həqiqətə vasil olmağı əsas kimi nəzərdə tuturdular.

Məsələn, Mövlana deyir:

"Təhqiq edən ilə təqlid edən arasında fərqlər vardır,

Təhqiq edən Davud peyğəmbər və təqlid edən də onun səsi kimidir".

Kimsə təqlid edirsə, demək ki, inandığı və güvəndiyi bir şəxsdən hansısa bir inancı əxz edir. Digəri isə təcrübə və təhqiq vasitəsilə hansısa bir həqiqətə çata, vasil bilir.

Mövlana öz Məsnəvisi boyu mütəkəllimlər, filosoflar və onların dindarlıqlarını lağa qoymuş, onların dünya və Allaha olan baxışlarını əbəs hesab etmişdir. Nəsimi düşüncələrində də bu növ yanaşmalara çox rast gəlmək olar. Nəsimi və Mövlananın fikrincə, filosoflar və mütəkəllimlərin düşüncələri insana hansısa bir çatmaq istədiyi məqsədin ünvanını versə də, göstərdikləri yol o qədər uzaq və çətinliklərlə doludur ki, həmin yolu qət etmək nə sərfəli, nə də faydalı deyildir. Onlar belə düşünürlər ki, peyğəmbərlərin verdiyi ünvan daha yaxın və praktik ünvandır və filosofların təklif etdiyi yollar mahiyyət etibarilə xoşməramlı olsa da, sərfəli deyildir. Filosoflar insanları sualların dalanlarında o qədər sağa-sola fırladırlar ki, insan yolunu asanlıqla itirə və yanlış istiqamətə yönələ bilər. Onların göstərdiyi yol o qədər uzun və məşəqqətlidir ki, bir çox hallarda insan məqsədə çatmamış dünyadan köçməyə məcbur qalır və ömrü kifayət etmir.

Mövlana Məsnəvinin beşinci dəftərində "Kasıbın xəzinə arzusu" hekayəsində deyir:

"Bir kasıb kişi hər zaman Allaha dua edirdi ki, "İlahi, mənə asan yaşaya biləcəyim həyatı qismət elə!". Günlərin bir günü yuxuda bir ruhanini görür ki, ona deyir: "Kağız satanlar küçəsində filan mağazada masanın üstündə sarı bir kağız var. O kağızı tap və onun üzərində nə yazıbsa, əməl et ki, xəzinə sahibi ola biləsən. Kasıb sabahısı gün yuxudan durub həmin mağazaya tərəf qaçır. Mağazada masanın üstündə həmin sarı kağızı tapır və oxuyur. Kağızda yazıbmış ki, "get şəhərin filan yerində bir ox və kaman vardır. Onları götür, oxu kamana qoy və at, oxun düşdüyü yeri qaz və xəzinəni götür. Kasıb həmin işi görür və oxu uzaqlara atır. Oxun düşdüyü yerə məşəqqətlə gedib çatsa da, həmin yeri nə qədər qazsa da, heç bir xəzinə tapa bilmir. Kasıb kor-peşman şəkildə evə qayıdır və Allaha çoxlu şikayətlər edir. Gecə yuxuda bir arif şəxs ona deyir ki, "ey kasıb, biz sənə oxu kamana qoy və at dedik, yayı çək və oxu at demədik. Kasıb səhərisi günü həmin yerə gedib oxu kamana qoyub yayı çəkmədən atır. Ox ayağının altına düşür. Oxun düşdüyü yeri qazır və xəzinəni tapır".

Mövlananın fikrincə, filosoflar oxu uzağa atan insanlardırlar. Digər insanları da özlərinin getdiyi o uzun və məşəqqətli yol ilə məqsədə doğru aparmaq istəyirlər. Peyğəmbərlər isə tam əksinə, məqsədi bəlirləyəcək oxu insanların ayağı altına atırlar, məqsədin asan və səhih şəkildə əldə edə biləcəkləri yolları onlara göstərirlər.

Mövlana üzünü filosoflara tutub deyir:

"Ey o kəs ki, kaman və oxu yaradıbsan,

Məqsəd və seyd yaxındadır, amma sən çox uzağa atıbsan".

Mövlana belə düşünür ki, filosoflar qaçdıqca məqsəddən daha da çox uzaqlaşırlar və fəlsəfənin yaratdığı sufilər və mütəkəllimlər də əsas məqsəddən xeyli uzaqdadırlar. Məqsəd isə ayağmızın "altında", insanlara ən yaxın olan yerdədir və insan özündən qaçdıqca, özündən uzaqlaşdıqca məqsəddən daha çox uzaqlaşır. Mövlana mütəkəllimlər barəsində davam edir:

"Sözləri zaherən tovhidə işarə etsə də,

Mahiyyətcə çörəyin üstündəki zəhərli tumladdılar".

Yəni Mövlananın təbiri ilə desək, mərifətə əsaslanan heç bir dini düşüncə nə yoxdur, nə də olması doğru deyildir. Mütəkəllimlərin mərifət iddiası isə yalandan başqa, bir şey deyildir. İmam Məhəmməd Qəzzali də öz müridlərinə tövsiyə edirdi ki, "elmi kəlam" arxasınca getməsinlər və elmi kəlamı çaşdırıcı, təhlükəli yol hesab edirdi. Ruminin fikrincə, mömin ya aşiq-dindar, ya da müqəllid-dindar olmalıdır. O, möminlərə təkidlə deyirdi ki, ya allahınıza aşiq olun ki, belə olan təqdirdə heç bir sual və axtarış etmədən məşuqunuz müqabilində aşiqanə şəkildə "fəna" olmalısınız. Ya da Allahı babalarınızdan öyrəndiyiniz, təqlid etdiyiniz kimi sevin. Bu isə Allahı məişət səviyyəsinə qədər endirə, ilahi eşqi məişət sevgisi, tələbi və təmini istəyi ilə əvəz edə bilər. Məişət dindarlığının cəmiyyətə pay verə biləcək ən böyük sistem əxlaq prinsipləridir. Halbuki, təhqiqi dindarlıq cəmiyyətə mənəviyyat və ruhanilik bəxş edir.

Demək ki, bizim klassik ariflərimizin də qeyd etdiyi kimi, din və diyanət cəmiyyətə ya qanunlar (şəri-əxlaqi), ya da mənəviyyatı bəxş edə bilər ki, cəmiyyətin hansı növ dindarlıqla idarə edilməsi bunun təin olunmasında böyük rolu vardır. Eyni zamanda yenə də Mövlananın fikrincə, şəriətin yaratdığı qanunlar olducqa fəri və lokal olduqlarına görə qətiyyən ilahi sayıla bilməz. Həmin şəri qanunların sadəcə olaraq insanlar arasında bəzi xırda ixtilafların həll edilməsindən başqa heç bir funksiyaları yoxdur. İbn Xəldun da Mövlana kimi dini fiqhi də şəri qanunlar sistemi kimi görür, onun iman, eşq və Allahla bağlı olduğuna qətiyyən inanmırdı. İbn Xəldunun fikrincə, "peyğəmbərlər insanların məişətini tənzimləmək üçün göndərilməmişlər və hansısa bir filosof-mütəkəllim belə düşünürsə, bu onun tamamilə yanlış yolda olduğuna işarə edir. Ona görə ki, tarix boyu peyğəmbəri olmayan bir çox qövm və xalqlar da mövcud olubdur ki, heç də məişətlərinin idarə edilməsində problem yaşamayıblar".

İbn Xəldunun sözlərindən belə çıxır ki, camiənin idarə edilməsində təkcə dinin deyil, əqlin də çox əhəmiyyətli rolu vardır. İqtisad, siyasət, ailə qanunları və s. kimi problemlərin həlli əql vasitəsilə tamamilə mümkündür və peyğəmbərlərin gətirdikləri dinlərdən məqsəd sadəcə olaraq o biri dünya, yəni axirət dünyasının tənzimlənməsi idi.

Din, təqlid vasitəsilə dindar olanlara "hüviyyət" və təhqiq vasitəsilə dindar olanlara isə öz nəfsi və ifrat istəklərinin idarə etməsi gücünü, əxlaq prinsiplərini bağışlayır. Bu isə o deməkdir ki, dinlər, sadəcə olaraq ictimaiyyətin idarə edilməsinə görə "orta hədd"in yaradılması üçün göndəriliblər. Ona görə də tarixdə tanıdığımız dindar camiələr heç biri, mükəmməl və ideal cameələr kimi yadda qalmayıblar.

Dini təcrübə və dini simvollardılar təhqiq vasitəsilə dini qəbul edənlərin əsas söykənəcək nöqtələridirlər. Bu növ dindarlıqda sizə örnək ola biləcək müəyyən mürşidlər, ağsaqqallar təqdim edilərək, rəhbər təyin edilir. Onların imanları, imanlarının gətirdiyi bərəkət sayəsində ucaldıqları meracları, çatdıqları məqam və mənzilətləri insanların gözü qarşısında sərgilənir, insanlara yol göstərən işıqlar kimi təhkim edilirlər. Klassik Şərq arifləri başda Nəsimi (Nəimi ilə) və Mövlana (Şəms Təbrizi ilə) olmaq şərtilə Allaha çatmaq yolunda hansısa bir pirin rəhbər olmasını vacib və zəruri fakt kimi hesab ediblər. Hansı ki, saliklər onun əli ilə mərifət şəminə sahib ola, onun getdiyi yol ilə Allaha çata və onun təlim etdiyi düşüncələrlə məqsədə doğru qanad aça bilirlər. Həmin pirin mənəvi imdad və yardımı olmadan salik heç bir mənəvi mənzil və məqama çata bilməz.

Ona görə də biz, bir tərəfdən amiyanə və ümumi dindarlıqla qarşılaşırıq ki, dünyada dindar kimi yaşayan və dini inancları olan insanların böyük əksəriyyəti həmin növ dindarlığın davamçılarıdırlar. Digər tərəfdən isə xəvass və azsaylı hesab edilən cəmiyyətlər də vardır ki, dindən əxz etdikləri bəhrə, təqlidi dindarların əldə etdiyi bəhrə ilə xeyli fərqlidir. Onlar təcrübə sahibləri və seçim qüdrətinə malik olan ariflərdilər ki, suyu axan çaydan deyil, sərəçəşmədən, yəni çeşməni doğan mərkəzdən birbaşa götürürlər. Hansı ki, heç bir vasitəsiz Allaha bağlana, ilahiləşə bilirlər. Mövlana demişkən:

"Qulağımla xalqın imanının səsini eşidib məst oldum,

Bəs gözümün payı haradadır? İmanın surətini arzu və tələb edirəm".

Mövlana hər gün eşitdiyi, hər gün müxtəlif formalarda təbliğ olunan dindən və onun təfərrüatlarından dolmuş və doymuş bir arif idi. Ona görə də iman və dinin səsi deyil, surəti və surətinin axtarışındaydı. Onun fikrincə, həqiqətə çatmaq yalnız mahiyyətə varmaq yolu və vasitəsilə mümkündür.

Hansısa inanc qarşısında yəqin hissi keçirmək insanı həmin inancı heç bir sualsız qəbul etmək zərurətində buraxır. Təqlidi dindarlıq insanı yəqinə çatdırır ki, yəqin də insanın sual və axtarış etməsinə mane olur. Halbuki, arifanə dindarlıq insanı cuşa gətirməklə onun daha da irəli getməsinə, həqiqətin tam özünə çatmasına səbəb olur.

Mövlana İbrahim peyğəmbər hekayəsində deyir:

"Yəqin, mənə deyir ki, sükut elə,

Onu görmək şövqü də deyir ki, yox, cuşa gəl!".

Mövlana bizə öyrədir ki, yəqin hasil etmək və iman sahibi olmaq təqlidi şəkildə mümkün deyildir və yəqin ilə iman kimi hissləri yalnız təhqiq vasitəsilə kamilləşdirmək mümkündür. Mövlana təkid edir ki, böyük dalğanın sahilə çata bilməsi hansısa görə bilmədiyimiz kiçik dalğaların çabaları nəticəsində mümkün olur. Ona görə də hər bir böyük ya cəmi müvəffəqiyyətin arxasında müxtəlif fərd və fərdlərin tələbi, tələbkarlığı və fəaliyyəti dayanır. Demək ki, davamlı şəkildə tələb etmək və tələbə çatmaq üçün dayanmadan çalışmaq lazımdır. Halbuki, müqəllidlər, tələb və axtarışı dayandırıb babalarından eşitdiyi sözləri özlərinə yəqin və iman kimi qəbul və təkrar edirlər.

Mövlana istənilən sahədə "ifrat" etmək, həddindən artığına can atmaq ilə müxalif olsa da, eşq meydanında ifrata varmağı məqbul və hətta lazımlı hesab edir. Mövlana öz təlimlərində tövsiyə edir ki, hər gün daha da çox aşiq olmaq, eşq dənizində daha da çox dərinə cummaq lazımdır.

Əslində, dinlərin, nə təhqiqi, nə də təqlidi forması Şərq cəmiyyətini xilas yolu kimi özünü doğrulda bilmədi. Mövlananın arifanə dindarlığı onu Şəmsdən daha yuxarıya apara və praktik cəmiyyətin pirinə çevirə bilmədi. Bu iki növ dindarlıq, növündən asılı olmayaraq eyni mərkəzə xidmət edirdilər. Hər iki növ dindarlığın mərkəzində də Allah, onun qorxu və ya sevgisi dayanırdı. Halbuki, cəmiyyət, daima inkişafda olan bir ağıllı və şüurlu sistem kimi özünü harmoniyada saxlamaqdan ötrü hər şeydən çox özünün daxilində olan istedad və xəllaqiyyətlərinin kəşfinə ehtiyacı vardır. Hansı ki, o istedad və xəllaqiyyət sayəsində özünü idarə və kontrol edə bilsin. Təcrübə və tarix bizə göstərdi ki, dini düşüncələr nə qədər ilahi olsalar da, belə vəhdət, təklik və fərdiyyət üstündə qurulduqlarına görə ümuminsani və qlobal dəyər kimi sayıla bilmədilər.

Mənə elə gəlir ki, müasir cəmiyyətlərin üçüncü növ dindarlığa ehtiyacı vardır. Hansı ki, mahiyyət və məqsəd etibarilə özündən əvvəlki dindarlıq növləri ilə fərqlənə, cəmiyyəti daha da aktivləşdirə bilsin. Onun əxlaq prinsipləri lokal və məhdud cəmiyyətə, müəyyən coğrafiyada yaşayan əhalinin mədəniyyətinə məxsus olmasın, passivlik və ölümə xidmət etməsin, təkcə kəsrəti vəhdətin xeyrinə deyil, həm də vəhdəti və onu simvolizə edən mərkəzi nöqtəni kəsrətin xeyrinə yaşada və hərəkət elətdirə bilsin.

Sayman Aruz

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 16 noyabr. S. 21.