"Sirlərin sərgüzəşti"ni mənim açarımla açanda

Xristianlıqda İsus Xristosun bir paradoksu var. O, dünyaya gələndə bütün uşaqlar kimi böyüsə də, başqalarından ilahi bilgəliyi ilə (müdrikliyi ilə) ayrılırdı. Bu onun ikonoqrafiyasına da keçmişdi. Bəzi Dirçəlik dönəmi tablolarında balaca İsusun üzü körpə, alnı isə müdrik qırışlarında verilirdi.

Kamal Abdullanın yeni romanı, - "Sirlərin sərgüzəşti" yadıma bu olayı yenidən saldı. İkimizin də dostu Vaqif İbrahimoğlu deyərdi ki, mən yazını yazmazdan qabaq qoyduğum amaca uyğun söyləmçi (təhkiyəçi) tipini tapıb ona girməliyəm ki, bu tipin dilindən danışa bilim. Bu anlamda "Sirlərin sərgüzəşti"ndə söyləmçi görkü, obrazı mənə körpə üzü ilə müdrik adamın yapışığında görünür. İkisinin də mədəniyyətdə və psixoloji aləmdə necə dəbərtilər doğurduğunu Karl Yunqdan oxumaq olar. O, insana bilincsiz-şüursuz ruh aləmindən düşünüb-duymaq qəlibləri verən arxetiplərdən biri kimi "körpə-bala", o birisi kimi "bilgə qoca" arxetipini göstərmişdi. Bu o demək idi ki, həmin arxetiplər elə edir ki, biz bütün məsum, ilkəl (primitiv), təmiz, dolayısız, bicliksiz olanları körpə arxetipinin biçiminə salıb anlayırıq, duyuruq. Ağıllı, dərin, mürəkkəb olanlar isə bizə "bilgə qoca" arxetipindən açılır.

Post-strukturalistlər (örnəyin Kristeva) deyirdi ki, tekst intertekstdir. Bu tezisin kökündə, onlar bilməsə də biz bilirik, Baxtinin Dostoyevski mətnləri əsasında irəli sürdüyü "özgəsinin səsi, sözü" ideyası durur. İndi mən də "Sirlərin sərgüzəşti"nə açarı onunla başqa tekstlərin arasındakı intertekst fəzasında tapmaq istəyəndə birinci Xristianlıqla, Yunqla bağlı dediyim məsələlərə çıxdım.

Dostumun romanını əlimə götürəndə birinci ağlıma gələn soru bu oldu: o qədər romandan, hekayələrdən sonra indi nə edə biləcəksən? Daha doğrusu, indi yeni nə edə biləcəksən? (Bu sualın arxasından şeytan səsi də gəldi: etmək istədiyin alınacaqmı?).

Romanı oxuyanda nəyi gördüm? Gördüm ki, uşaqlıqdan "1001 gecə" və başqa Şərq nağıllarında düşdüyüm şirin xəyallar dünyasına təzədən düşürəm. Burada "şirin" sözünü xırdalayanda, yenə intertekstə çıxıram: rusca "çtivo" sözü var, şirin-şirin oxumağa ünvanlanmış mətnləri bildirir. Bu yerdə "110 nəsnə" kitabımdan bir parçanı gətirim:

Mirzə Cəlilin nəsrindən bilinən söyləmçi görkündə (obrazında) çox cizgilər var, onlardan birini heç vədə deməyiblər: şirin-şirin danışan adam. Əslində, nağıllardan sonra bizim mədəniyyətdən şirin-şirin danışan söyləmçi üzü və səsi itib. Mən çox istərdim onu qaytarım, ancaq bacarmıram. Deyəsən, Kamal Abdullanın "Bilgə əhvalatları"ndan bəzi hekayələri şirin-şirin danışan söyləmçi, nəqlçi simasındandır. Hekayələrdə şirin-şirin danışan Rüstəm kişinin əhvalatları da şirindir.

Yazarlar əhvalatı mehribanlıqla, ləzzətlə danışanda şirin-şirin danışmış olurlar. Bu loru cümləni strukturalizmin ikişər qarşıtlar (binar oppoziyonlar) şəbəkəsinə salsaq, loruluğun yerinə akademik söyləmlər (narrativlər) gələcək: şirin özünə "sərt/yumşaq" qarşıtından "yumşağı", "ilkin/sonrakı"ndan "ilkini"ni götürəcək - çünki körpələr ana südündən şirinliyi aldıqları üçün onlara bu dad ilkin gəlir, yəni onları bəyənmək genetik olur və yalnız sonralar başqa inqredientli dadlardən ləzzət almağı öyrənirlər. Siyahını bir az da uzadım: "doğma/yad" - buradan doğma şirinə sinonim olacaq, yəni onun sırasında duracaq. Doğma ardınca ananı, ailəni gətirir. Ana dilinin şirin sayılmasında həm də ana südünün şirinliyi iştirak edir.

Altsqeymer xəstəliyində (Həsən müəllimin xəstəliyi) yaddaşa bütün sonrakı yığılanlar unudulur, uşaqlıqdan gələnlər qalır. Bu anlamda altsqeymer uşaqlığa qayıdışdır. Ancaq belə qayıdışın psixoanalitik açımı da var: adam yuxuda özünü suda ləzzətlə yayxınmış görəndə psixoanaliz açır ki, o, çağdaş dünyada yaşamağın ekzistensial yükündən ağırlaşdığı üçün bilincinin altında ana bətninə (orada da su var axı) qayıdış çağırışı işə düşür. Ana bətni o məkandır ki, yemək və qorunmaq anadan gəlir. Ana bətninə qayıtmaq istəyi bu rahat dünyaya qayıtmaq istəyindən doğur. Ana bətni də şirin dünyadır.

"Sirlərin sərgüzəşti"ndə bərpa etdiyimə intertekst məkanından baxanda həm nağıllar, həm də Mirzə Cəlil və Haqverdiyev söyləm (soy soylamaq) gələnəyinin, - necə deyim, paradiqmamı deyim, arxetipmi deyim, hansını desəm, düz alınacaq, - biçimləri görünür.

Sirlər, sərgüzəştlər (başına gələnlər), - hamısı Kamalın mətninə nağıl aurası verir.

Tekstin lyapsusları Dədə Qorqud mətnlərində onu çoxdan düşündürən konudur. Ancaq niyə təkcə Dədə Qorqud? Elə Platon və başqalarının tekstindəki lyapsusları da Kamal Abdulla sirr magiyasına salıb ekstraordinar yozumlar yapır - yəni hekayəni "uslu-ağıllı" etmək vasitəsinə çevirir. Məncə, bu zaman mətn ağıllı olsa da bir az nağıl-mif aurasını alaraq mistikləşir.

"Sirlərin sərgüzəşti" 20-ci yüzildə dəbə düşmüş primitivizm estetikası ilə də oynayır. Deyəsən, Adorno demişdi ki, çağımızda ilkin, məsum heç nə yoxdur. Bunu bəzi yazılarımda mən belə açmışdım: yəni bizim çağda hər nəsnə dolayıdır, yəni hansı dünyalardansa dolanıb gəlir və bunu biləndə biz onların məsumluğu arxasında gizlənmiş layları görürük. Örnəyin Modelyanının maskasayaq portretləri afrikan maskalarından dolanıb gəlir, Şaqalın uçan adamları miflərdəki Hava arxetipindən dolanıb gəlir. Bununla bağlı bir açıqlama: Başlyar fəlsəfədəki Od, Torpaq, Daş, Hava ilkin ünsürlərini Yunqun arxetip ideyası ilə bağlayaraq söyləmişdi ki, Od arxetipində yapılmış mətnlər, tutalım, Hava arxetipindən qurulmuş mətnlərdən ayrılır. Deməli, o mətnlərdəki nəsnələr şar kimi yüngülləşib uçur, tekstin Hava arxetipində qurulmasından xəbər verir. Məhz, bu anlamda çağımızda məsum, ilkin heç nə yoxdur. "Sirlərin sərgüzəşti"ndə də məsum heç nə yoxdur, nə varsa dolayılıqdan doğur, yəni dolanıb gəlir. Ona görə də nağıl məsumluğunda (anla: primitivliyində) mənə olayı danışan söyləmçi gözlərimi yaşartdı. Nankor övladlardan min ağıllı, psixoloji etüdləri oxumuş mənim, Kral Lirdən, Qorio atadan sonra necə oldu "Sirlərin sərgüzəşti"nin son səhifələrində gözlərim yaşardı və hönkür-hönkür ağlaya bilməməyimdən, hətta özümə qızdım?!

Romanın bu yerində ilkinliyi dolayılaşdıran, yəni ambivalentləşdirən məqamlar da göstərim, Həsən müəllimin oğlanları alçaqlığı edə-edə alçaq olmamağa çalışırdılar və bu zaman özləri özlərini aldadırdılar. Bunu oxuyanda gördüm ki, utanıram, çünki mən də nə qədər olub ki, alçaqlığı edəndə özümü öz gözümdə təmizə çıxarmaq üçün arqumentlər axtarmışam. Bu dolaşıq psixoloji-əxlaqi halı primitiv adlandırmaq olarmı? Məncə, olmaz. Və bu dolaşıq psixoloji-əxlaqi hal çağımızda çoxumuzu korlamayıb? Məncə, korlayıb. Ona görə də "Sirlərin sərgüzəşti" bir az utandıran romandır və bundan onun məsumluğu bilgə qocanın qırışları ilə birlikdə görünür.

Postmodernizm bizim mətnləri anlamağımızı xeyli dəyişdirib. Qabaqlar nə deyirdilər? Səhnədə tüfəng asılıbsa, əvvəl-axır açılmalıdır (A.P.Çexov). Sonra modernizmdə non-finito gəldi, yəni olay axırda bitmədən üç nöqtə ilə qurtarır. Postmodernizm yeni variant icad etdi. Yazar mətni qurub-qurub sonra yarımçıq saxlaya bilər. Bu, üç nöqtə ilə bitmək deyil. Bu, sanki nədənsə, nəyinsə acığına yarımçıq qoyub getməkdir. "Sirlərin sərgüzəşti"ndə sirlər düzülür-düzülür ki, sonra son akkordda birlikdə açılıb bitkin bir mətn versin. Kamal Abdulla isə romanın axırında sanki deyir: buracan ləzzətlə (şirin-şirin) oxudunuz? Bəsinizdir (mən Həsən müəllimin Ağacın ağuşuna girməsini son akkord saymıram). Romanda söyləmçi sirlərin bir-birinə qarışmasını görür, sahmana salmasını sanki vəd edir. Sonra elə bil "buracan şirin-şirin oxuduz, bəsinizdir" deyərək çıxıb gedir. Mən bundan da ləzzət aldım, bitkin olsaydı, almazdım. Yəni romandakı sirləri bir-bir söyləyəndən sonra son akkordu vurub sirlərin hamısından bütün sirlərə açar düzəltsəydi, bilmirəm bəlkə buna metasir demək olar, belə yekun mənə ilginc gəlməzdi. Hələ onu demirəm ki, mənim kiminsə metasir düzəltməyi bacarmasına da böyük quşqum var. Uğursuz metasir qurmaqdansa vəd etdiyini yarımçıq qoymaq yey. Miloslu Veneranın qollarını qaytarıb yerinə qoysaydılar, ləzzətim bütövləşməzdi, yarımçıq kəsilərdi. "Sirlərin sərgüzəşti"ndə də elə olardı.

Niyazi Mehdi

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 23 noyabr. S. 24.