Kədərli sual

Hələ lap yeniyetməlikdən, şeirlə yaşamağa başladığım vaxtdan bəri iki şair mənim təsəvvürümdə həmişə qoşa olub; Müşfiq və Hadi.

Niyə Müşfiqə dərs deyən, Müşfiq kimi özü də repressiya qurbanı olan Hüseyn Cavid yox, məhz Müşfiqə elə bir aidiyyatı olmayan Məhəmməd Hadi?

Əslinə qalsa, Azərbaycan poeziyasında Müşfiqlə Hadi qədər bir-birinin əksi olan iki şair tapmaq çox çətindi. Biri günəşli, apaydın bir yaz səhəridirsə, o birisi buludlu, çiskinli, tutqun bir payız alatoranlığıdı. Birinin aydınlığında göz işlədikcə hər yan görünür. O birinin alatoranlığında beşaddımlıqda olanlar da görünmür. Birinin şeirlərində sözlər, sanki uşaq kimi bir-birilə oynayır, itələşir, qaçışır, bir-birini əzizləyir, küsüşür, barışır. O birinin şeirlərində sözlər, sanki bir-birinin əlindən yapışıb qaranlıqda görünməyən hansısa cəngəllikdən keçirmək istəyir. Bu şairlərin birindən mən necə yazmağı, o birindən necə yazmamağı öyrənmişəm. Amma hər ikisi mənə doğma və əzizdi. Dünyadan nakam getmiş bu şairlərin hər ikisinə mənim ürəyim ağrıyır, amma birinə daha çox yazığım gəlir; Hadiyə...

Çünki bir insan kimi faciəli taleyinə baxmayaraq, bir şair kimi şeirləri bu gün də dillər əzbəri olan Müşfiq xoşbəxtdir. Bu gün də 1937-ci ildən danışanda hamıdan, hətta Stalindən, Mir Cəfər Bağırovdan da əvvəl ilk yadımıza düşən Müşfiq və Caviddi. Və Müşfiqi xatırlayan kimi gözümüzün qabağında poeziyamızın bəlkə də ən gözəl, ən işıqlı sevgi şeiri canlanır: "Yenə o bağ olaydı...". 1937-ci il. Həbslər, ölümlər, qırğınlar... və sevgi, işıq. Müşfiq öz varlığıyla, sanki o qaniçən ilin rəngini, havasını dəyişib. Bu mənada, hətta Müşfiqə "repressiya qurbanı" demək özü də şərtidi. Çünki o repressiyanı törədənlərin adlarını indi bəlkə doğma nəvə-nəticələri də unudublar. Amma özündən sonra heç bir övladı qalmayan Müşfiqin adını bu ölkədə minlərlə uşaq, cavan daşıyır.

Hadini Müşfiq kimi güllələməsələr də, hər halda onu da yaşadığı cəhalət, nadanlıq, haqsızlıq dolu dövrün qurbanı sayırlar. Amma Hadi ilə bir dövrdə yaşayan, "Arizi qəmlər əlindən ürəyim şişmiş idi, Zənn edirdim edəcəkdir ona çarə ciyərim. Bəxti-mənhusimə bax, mən bu təmənnada ikən, Başladı şişməyə indi üzü qarə ciyərim..." - deyə zəmanədən şikayətlənən Mirzə Ələkbər Sabiri necə? Həm sağlığında, həm də bu gün dillər əzbəri olan şeirlərində, rentgen kimi, yaşadığı dövrün bütün naqisliklərini, əyər-əskiklərini üzə çıxaran, cərrah kimi kəsib doğrayan Sabiri "dövrün qurbanı" saymaq olarmı?

Əslində, Sabir kimi, Hadi də şeirlərində öz dövrünü az qamçılamayıb. Amma Hadinin qəliz bir dillə yazılan o şeirlərini əzbərləmək bir yana, başa düşənlər nə qədər idi? Bu mənada, Hadi təkcə yaşadığı dövrün, mühitin yox, həm də özünün şeir haqqındakı "Şeir necə olmalıdır" təsəvvürünün qurbanıdır. Bir şair kimi Hadinin azad ruhu onun ərəb, fars sözlərilə dolub ağırlaşmış şeirlərinin dar qəfəsində çabalayır. Niyyəti gözəl, vətənə, millətə, insana, kasıba, məzluma sevgi və mərhəmətlə dolu olan bu şeirləri Hadinin həmin o sevdiklərinin arasında anlayanlar çox idimi? Və öz dövründə anlaşılmayan bu bəxtsiz şairin şeirləri haçansa anlaşılacaqmı? Haçansa Hadinin bu içi, mayası saf və gözəl, amma üzü, libası qəliz şeirlərinin ana dilimizdə bayramı olacaqmı?

Hadini nə qədər sevsəm də, bu suala müsbət cavab vermək mənim üçün çətindir. Mənfi cavab verməyə də dilim gəlmir. Odur ki, bu kədərli sualı cavabsız qoyuram.

28 noyabr 2019

Ramiz Rövşən

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 30 noyabr. S. 6.