Hadinin
hürriyyəti
Məhəmməd Hadi Azərbaycan romantizminin, yəqin
ki, ən "ağır" şairidir. Və burada söhbət
böyük sənətkarın yalnız dil-üslubunun əksərən
ərəbcə olan qəliz leksikonundan, izafət tərkiblərindən
getmir, bizə ağır gələn, ilk növbədə,
onun bədii-fəlsəfi təfəkküründəki
klassik ideya-estetik mücərrədlikdir ki, səciyyəvi bir
şəkildə təzahür edir:
Göründü
mətləyi-ümmidimizdən bari-hürriyyət,
Təbəssümrizi - istiğnadır
rüxsari-hürriyyət.
Əsarət zülməti məstur
edirkən vəchi-afaqi,
Üfüqdən doğdu nagəh şəmsi-pərtövbari-hürriyyət.
Mücəssəm bir xəyalət,
ya həqiqətsənmi sən, cana?
İnanmaq
istəməm ənzarə, ey didari-hürriyyət!
Avropada XVII əsrdə baş qaldırmış
azadlıq idealları Azərbaycana XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində
Osmanlı ədəbiyyatının romantik xülyalarında
(və "ərəbcə"!) gəlib çatır. Türk kimliyi aristokratiya (və
hakimiyyət) yaddaşından, demək olar ki, tamamilə
silinmiş (lakin elə həmin səviyyədə də
dilinin qrammatikasında qalan - "Nəğmeyi-əhraranə"də
qrammatika son dərəcə millidir), özünü
"müsəlman" adlandırmaqla "dərk edən"
türk öz hürriyyətini ictimai idrakın
üçlü formulu arasındakı tənasübdə
axtarmağa məhkum olur: türklük o dərəcədə
unudulmuşdur ki, ondan "azadlıq", yaxud "hürriyyət"
anlayışını verən bir kəlmə də
qalmamışdır; ərəbcə ilə farscanın
müvafiq kəlmələri məzmunca o qədər
dumanlıdır ki, "niqabi-qeyb"dədir...
Niqabı
sal üzündən, ərzi-ruyi-ibtisam eylə,
Görənlər söyləsinlər, dilbəri-səhhari-hürriyyət.
Nə
gülşən növnihalı, hansı cənnət
hurizadısan,
Görənlər hüsnünə məftundur, ey
dildari-hürriyyət?
Nə dil səyyad ahusan, xuram etdikdə
uşşaqın
Ənəlhəqq nəğməsin söylər, olur bərdari-hürriyyət?
Hadinin (və Azərbaycan romantizminin!) hürriyyəti
"görmək" texnologiyası nə qədər klassik
olsa da, sözün həqiqi mənasında fəlsəfi
deyil. O fəlsəfə
ki, azadlığı "duman"dan çıxarmaqdansa ona
məhz "dumanlar" içində tərif verməyə
çalışır, həmin "tərif"
azadlığa yox, məhz "duman"a aid olacaqdır. Və məsələnin
paradoksallığıdır ki, Hadi sufizmə (Nəsimiyə!)
qədər enir. Lakin onu bu günə gətirmək
əvəzinə, özünü keçmişin məfkurə
dumanlığında qərq edir. Və həmin
"dərinliklər"dən onun yalnız əks-sədası
gəlir.
Nə
huri-dilrubasan kim, nurun təcəllasın
Edər pərvaneyi-canın fədayi-nuri-hürriyyət.
Sən azad eylədin qəmdidə
hürriyyətpərəstanı,
Sənə ləbriri-şükrandır bütün əhrar,
hürriyyət.
Əsarət bərqi-
xurşidi-ziyadarınla məhv oldu,
Meyi-eşqinlə olmuş qəlblər sərşar,
hürriyyət.
Əslində, XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan
gerçəkliyinin sosial-mənəvi mənzərəsini
göz önünə gətirməyə
çalışsaq (məlumdur ki, bu, o qədər də asan
məsələ deyil, çünki biz artıq həmin
gerçəklikdən onu tanımayacaq qədər
uzaqlaşmışıq), təsəvvür edə bilərik
ki, Hadinin tərənnüm etdiyi hürriyyət, bir tərəfdən,
milli, digər tərəfdən, insani olmalıdır. Və hər ikisi olduqca
simvolik... Yəni Hadinin (və ümumən XX əsrin
əvvəlləri Azərbaycan romantiklərinin)
ideallarını bayraq edib üsyan qaldırmaq, bütün varlığınla
İnsan (və Millət) azadlığı naminə
mübarizəyə qalxmaq olar, lakin mətləbi (və məramı)
məlum olmayan bu mübarizədə kimin və ya nəyin
üzərinə gediləcəyi, prinsip etibarilə, məlum
deyil. Və odur ki, romantiklər nə qədər
ictimai-siyasi (və ideoloji) mövzulara nüfuz etsələr də,
onları həqiqətlər yox, ya "acı", ya da
"şirin" xəyallar çəkir. Odur ki, dil-üslub (sözün geniş mənasında
ifadə) texnikaları da hər cür gerçəkliyin
fövqündədir.
Hadi
"hürriyyətpərəstan"lıqla yanaşı,
azadlığın qədrini bilməyən "kəmşüuran"lıqdan
da bəhs edir, lakin mətləb dəyişmir:
Nəsimin
ehtizaz etdikcə gülşənzari-əfkarə
Həqiqət gülləri yer-yer olur bidar hürriyyət.
Əcəbmi şəşəatından tənəffür
etsə cahillər?
Gələr
əmayə naxoş söleyi-ənvari-hürriyyət.
Səbükməğzan hər
ülviyyətindən kəmşüurandır,
Onunçün eyləyirlər qədrini inkar,
hürriyyət.
Romantizm nəyisə çox böyük israrla
(ehtirasla!) ancaq inkar, yaxud təsdiq edə bilər, o ən
istedadlı təzahüründə belə analitiklikdən
çox uzaqdır, gələcəyi keçmiş barədəki
xəyali təəssüratlar əsasında yalnız təsəvvür
edir, onu bilavasitə axtarmır.
Etiraf olunmalıdır ki, Hadi romantizminin çox enerjili,
məhsuldar maarifçi qatı var ki, ilk növbədə, məsləkcə
müəllimliyindən irəli gəlir. Və əslində,
şairin yaradıcılığındakı klassik ədəbi
normativlik də bilavasitə həmin maarifçi stixiyanın
təzahürüdür. Lakin o da etiraf
olunmalıdır ki, Hadinin "məktəb"i də onun
hürriyyəti qədər göylərdədir. Və
bu "məktəb"in məzunu "millət"in məcnunu,
"həqiqət"in mücahidi ola bilər,
ancaq çətin ki, ondan "övladi-vətən" (vətəndaş!)
çıxsın.
"Nəğmeyi-əhraranə"
türk romantiklərinin ustadı Namik Kamalın "nə əfsungər
imişsən, ah, ey didari-hürriyyət" misrası ilə
başa çatır ki, nidalı-xitablı həmin misrada
ümiddən çox, təəssüf var... O təəssüf
ki, ümumən türk romantizminin ədəbi taleyi, millətin
tərcümeyi-halında oynadığı rolun miqyasca məhdudluğu
barədə aydın qənaət yaradır.
Əlbəttə, Hadi romantizmi, bir zamanlar iddia edildiyinin əksinə
olaraq, məzmunca mürtəce deyil, ancaq sözün fəlsəfi
mənasında mütərəqqi də sayıla bilməz. Ümumiyyətlə,
romantizmə mütərəqqi-mürtəce
arşını ilə yanaşmaq olduqca sadəlövh
konyunktur olub ədəbi cərəyan barədəki təsəvvürün
inkişafına yalnız mane olaraq qalmır, həm də onu
mətləbdən yayındırır.
Görünür, hər bir xalqın ədəbiyyatında
romantizmin ideya-estetik mövqeyi onun milli gerçəkliyə
münasibətinin perspektivliyi ilə müəyyən
olunmalıdır. O mənada ki, insan xəyalpərvərliyinin xaotizminə
harmoniya gətirməyə qadir olub onu humanist (və son dərəcə
gerçək!) ideyaların intişarına (və
interpretasiyasına) yönəldən romantizm
yaşarıdır. Əksinə, həmin təbii xəyalpərvərliyi
körükləyib daha da xaotikləşdirən
"romantizm" elə bir "möhtəşəm" kədər
pafosudur ki, milləti yeni dövrün
çağırışları, yaylım atəşləri
altında da ayılmaqdan məhrum edir.
Hadi təsəvvür
(və tərənnüm) etdiyi hürriyyətin qəhrəmanı
yox, yalnız qurbanı ola bilərdi. Tərcümeyi-halı onu realizmə çəkirdi,
lakin taleyinə romantizm yazılmamışdı. Ümumiyyətlə, Azərbaycan romantizmi (və
hürriyyəti) isə ilk qədəmlərindən qurban tələb
edirdi.
Nizami CƏFƏROV
Ədəbiyyat qəzeti.-
2019.- 30 noyabr. S. 11.