Şairin estetik idealı

Məhəmməd Hadinin "Aləmi-müsavatdan məktublar" poeması əsasında

Müəllifin estetik idealı bədii əsərlərinin dəyər ölçüsü, estetik mükəmməlliyin mizanı kimi əhəmiyyətlidir. İdealın formalaşmasında oturuşmuş fəlsəfi və etik normalar, cəmiyyətin mənəvi və ideoloji ehtiyacları vacib rol oynayır. Romantiklərə görə, ideal - ilkinlik mövqeyindədir, incəsənət həmişə yalnız ideal gözəlliyə münasibətdə dəyərləndirilməlidir, estetik idealdan məhrum ədəbiyyat gerçəkliyin zəif surətinə çevrilir. Başqa sözlə, sənət əbədi, sonsuz, absolyut, kamil olan və bütün bunlarla yanaşı, dərkolunmaz sehrə malik ideal gerçəkliyin axtarışıdır; gerçəkliyi əks etdirməyən nə varsa, gözəldir. İnsan kainatın kiçik modeli, mikrokosmos kimi görülür və qarşılaşdırmalar romantizmin xarakterik cizgisinə çevrilir: şair kütləyə, fərd cəmiyyətə, qəhrəman adi insana qarşı və s.

Cəmiyyətlə bağlı xəyal qırıqlığı bədbinliklə, ümidsizlik və kədərlə nəticələnir, ictimai kamilliyə yetmək arzusu həmişəlik puç olmuş ümidlərlə əvəzlənir, dünyada şər aparıcı qüvvəyə çevrilir və insanın mahiyyətindəki "ilkin xaos" zəfər çalır. Siyasi idealların kəsişməməsi müharibə və inqilablara səbəb olursa, bədii-estetik idealların fərqliliyi müxtəlif konsepsiyalar, məktəb və cərəyanların formalaşması ilə nəticələnir. Dünya yaşanmayacaq qorxulu bir məkana çevrilərkən romantizm bütün bu dəhşət saçan aləmlə əks qütbdə dayanan, mənəvi ideallar və dəyərləri ifadə edən sənət əsərləri yaradır.

Azərbaycanda romantizmin təşəkkül və inkişafında aparıcı mövqeyə malik olan Məhəmməd Hadinin poemaları arasında xüsusən 1908-ci ildə yazdığı "Aləmi-müsavatdan məktublar" ideya-fəlsəfi ağırlığı, bədii-estetik dəyərinə görə seçilir. Əksər böyük sənətkarlar öz yaradıcılıqlarında estetikdən etikə qədər bir yol keçirlər, yalnız ömür vəfa edərsə, üçüncü - sonuncu - ruhaniyyət mərhələsinə keçid alırlar və yaradıcı prosesləri də bu lada köklənir. Məhəmməd Hadi dünyasını çox tez - yerlə göy arasındakı o ilahi harmoniyaya, hüzura yetə bilmədən dəyişdi. "Aləmi müsavat..." isə yaradıcılığının estetika dövrünə düşdü...

Poemanın başlanğıcında şairin öz təbinə müraciətindən görünür ki, onun "bülənd" ruhu bu dünyaya sığmır, əsərin gedişatında isə bu sıxıntıya səbəbin insanın qarşısını ala bilmədiyi kədər, qayğılar, faciələr, dəhşətlər olduğu bəlli olur. Vəli Osmanlının təbirincə desək, "Romantik təbiətin üsyanı zalım insanadır, insanın zalımlığıdır".

Ey təbi-vəsim, səni sığdırmayır aləm,

San kim, qəfəs olmuş sənə bu aləmi-müzləm.

Ey ruhi-büləndim, sənə məhduddur əkvan,

Əndamına naqis biçilib kisveyi-imkan.

Şairin "müqəddəs ruh" - "Ruhülqüds" adlandırdığı təbi "aləmi-müsavata", doğrudanmı, Yer üzündən pərvazlanmışdı?! Poemada şair ilhamını şəxsləndirib, ona müxbir kimi tapşırıqlar verib təyyarəylə yola salır; başqa bir dünyadan xəbərlər gətirə bilmək üçün o, sıradan bir insana çevrilir. Yeri gəlmişkən, "Ruhülqüds" həm də Allahın sözlərini peyğəmbərlərə çatdıran Cəbrail mələyin adlarından biridir axı. Hadinin xəbərlər ardınca göndərdiyi təbinə (əslində isə xəyalına) verdiyi adın seçilməsində bu məqamla da bağlılıq olmamış deyildir, hər halda.

Romantizm üçün səciyyəvi olan insan ideyası, insanın azadlığı, təbiətindəki xeyirlə şərin mübarizəsi, bir sözlə, insan ilə bağlı olan bəşəri problemlər - onun iç dünyası və ətraf aləm arasındakı ziddiyyətlər M.Hadini də ciddi şəkildə maraqlandırırdı. Şairə görə, yaradıcı ruhun azadlığı cəmiyyət və şəxsiyyət azadlığı kontekstində dəyərləndirilməlidir. Poemanın beşinci məktubundakı "Əfkarı-bəşər seyrinə dardır bu fəzalər, \ Daim arayır uçmaq üçün başqa səmalər" beytinə baxılırsa, burada yalnız sənətkarın düşüncə və xəyalı üçün deyil, həmçinin ümumən insan üçün bu dünya dar və sıxıcıdır. Ruhülqüdsün timsalında ümumən insanın xəyalı uçacaq, idealla qarşılaşacaq məkan arayışındadır.

Subyektiv estetik ideal estetik kateqoriyaların qarşıdurması nəticəsində ərsəyə gəlir. Hadiyə görə, bir yandan insan müqəddəs ruhlu bir yaradılışdırsa, digər tərəfdən, həm də yaradılmışların ən zalımıdır. Poemanın giriş hissəsi onun insana bu ikili münasibətinin, sənətkar və cəmiyyət qarşıdurmasının bariz nümunəsi kimi görünür. Burada gerçək dünyadan, yaşayışdan birbaşa şikayət yoxdur; real həyatın naqislikləri verilən suallardakı qarşılaşdırma nəticəsində meydana çıxır, kainatın yaşanılmaz, dözülməz bir yer olduğu birbaşa təsvirdə yox, müqayisəli üsuldakı suallar hesabına bəlli olur:

Yoxsa tökülən qanlar olubdur mütəsaid,

Olmuş o gözəl, saf havalar da mı fasid?

Aya, o cahanlar da mı matəmgahi-qəmdir?

Bu ərz kimi saheyi-qəm, səhni-ələmdir?..

Ruhülqüdsün səfəri yer üzündəki hər hansı xəyali şəhərə deyil, daha çox dünyanın fövqündə, müəllifin adlandırdığı kimi, "o cahanlar"a, "ə-maqi-fəza"ya, "vüsətli bir aləm"ədir. Şairin xəyalı "aləmi-müsavat"a gecə vaxtı gəlib çatsa da, şəhərin gündüz kimi parlaq olması - qaranlığın içindəki xeyir arzusu, ümid işartısı, yaxşılığın pisliyə qalib gələcəyi kimi simvolizə edilə bilər. Poemada şair inkar etdiyi gerçək dünyanın mövcud ədalətsiz cəmiyyətinə qarşı büsbütün ədalət qanunlarıyla idarə olunan utopik ideal cəmiyyəti qoyur. "Müxbirin" 5 məktub vasitəsilə oxucuya tanıtdığı bu ideal cəmiyyətdə nə hökm edən var, nə məhkum, nə də hakim - insan haqları hər şeyin fövqündədir, sosial bərabərsizlik mövcud deyil və bütün bu idilliyanın səbəblərinin kökündə məhəbbət hissi dayanır. Başqa sözlə, insan insanı sevərsə, bu sevgi gözəlliklər doğurmağa qadir olar. İctimai bərabərliyin hökm sürdüyü bir cəmiyyətdə ağa və qul, zülmkar və məzlum münasibətləri yoxdur, şəxsiyyət, fikir və vicdan azadlığının bərqərar olduğu yerdə qardaşlıq və bərabərlik qanunlarıyla yaşanır.

Hadinin "Aləmi-müsavatdan məktublar" əsəri ilə Nizami Gəncəvinin sonuncu poemasında xoşbəxtlər cəmiyyətinin səsləşməsi dərhal diqqəti çəkir. "İqbalnamə"dən bir nümunəyə nəzər salsaq, fikrimizin təsdiqi üçün kifayətdir:

Bizdə bərabərdir hamının varı,

Bərabər bölərik bütün malları.

...Heç kəsi pis yola əsla çəkmərik,

Fitnə axtarmarıq, qan da tökmərik.

...Qızıla, gümüşə aldanmaz heç kəs,

Bunlar bizim yerdə bir şeyə dəyməz.

Nizamiyə görə, cəmiyyətin kamilləşməsi fərdlərin kamilləşməsindən asılıdır, eyni ideya Hadinin də poemasında davam və inkişaf etdirilir. Nizaminin bütünlüklə "Xəmsə"sindən keçən estetik idealı utopik xoşbəxtlər cəmiyyətinin ifadəsi ilə konkretləşir, yekun mövqeyi əks etdirir. Fəlsəfə elmləri doktoru Zümrüd Quluzadə Nizaminin kamil cəmiyyət nəzəriyyəsinin fantastik uzaqgörənliyin məhsulu, şair dühasının qeyri-adi tapıntısı olmadığını vurğulayır: "Bu nəzəriyyə Şərq və dünya fəlsəfi-ictimai fikir tarixinin ideal cəmiyyət haqqındakı nəzəriyyələr zəncirində bir halqadır - XII əsrə qədər tarixən mövcud olan bu və ya digər dərəcədə utopik ideala yaxınlaşan, müvəqqəti də olsa ömür sürmüş, demokratik dövlətlərin qanunauyğun davamıdır". Əlbəttə, müəllif bu fikirlərlə Nizaminin bütün yaradıcılığı boyu formalaşaraq "İqbalnamə"də yekunlaşdırdığı etik-fəlsəfi görüşlərinin əhəmiyyətini azaltmaq məqsədi daşımır, əksinə, dünya mədəni inkişafının axarında dahi Azərbaycan şairinin iştirakını nəzərə çatdırır. Çünki sənətkarın estetik idealını dünya ədəbiyyatı kontekstində öyrənmək milli ədəbiyyatımız adına əhəmiyyətli məsələdir.

Şərq ədəbiyyatında utopik ideal cəmiyyətin başqa bir nümunəsinə İslam fəlsəfəsinin azman fiqurlarından olan Fərabinin hələ X əsrdə fəlsəfi düşüncələrini küll halında yansıtdığı "Fəzilətli şəhər" əsərində rast gəlirik. Əsərdə insanlar arasında xeyrin yayılması üçün yardımlaşma və ictimai bərabərlik ideyası qabardılır. Müəllif Fəzilətli şəhəri tamamilə sağlam orqanizmə bənzədərək, azadlıq, məsuliyyət və özünü idarə etmədə ən vacib amil kimi iradəni önə çəkir. Eyni zamanda, müştərək həyatda ortaq hədəflərə çatmağın yolunun sevgi və hikmətdən keçdiyini vurğulayır. Fərabinin bu utopik əsəri estetik ideal axtarışlarının yekunu kimi gerçəkləşir.

Qeyd edək ki, M.Hadinin "Aləmi-müsavatdan məktublar" poemasındakı ideal cəmiyyət arzusuna uyğun gələn utopik əsərlər ona qədərki Qərb ədəbiyyatında da yazılmışdır. Utopiya ayrıca janr olaraq (hərçənd detektiv və satira kimi, utopiyanı da janr olaraq qəbul etməyin əleyhinəyəm) Tomas Morun 1516-cı ildə yazdığı "Utopiya" əsərilə ədəbiyyata daxil olsa da, Avropa ədəbiyyatında ən məşhur nümunələrindən biri Tomazo Kampanellonun "Günəş şəhəri" əsəridir. Sonralar utopiyanın məşhurluğu səbəbilə müxtəlif müəlliflər istər ideya-estetik səviyyədə, istərsə də, epizodik olaraq onu əsərlərinə daxil etmişlər. Şekspirin "minimal utopiya"nın yer aldığı "Fırtına" pyesi də bu sıradandır.

T.Morun ideal dövlət anlayışına uyğun olaraq yaratdığı "Utopiya" əsərində pul sinfi bərabərsizliyin yaranmasına səbəb olmur, çünki hər kəs arzuladığı işlə məşğuldur və ehtiyacı olduğu qədər qazanır; qadın və kişilərin bərabər hüquqlara malik olduğu respublikada varlı-kasıb təbəqələşməsi yoxdur, birlikdə işləyib, birlikdə qazanırlar. Xüsusi mülkiyyətin inkarı ideyası "Günəş şəhəri" "poetik dialoq"unda da davam etdirilir: buradakı ideal cəmiyyətdə də T.Kampanellaya görə, bütün sosial ədalətsizliklərin mənbəyi olan xüsusi mülkiyyət yoxdur.

Gərdunədə bir dəxli mənə qıldı işarə,

Hər kəs nə verirsə, atılır kassaya parə.

Ol parə məsarif edilir nəf?-ümuma,

Bikəsləri tə'lim edəcək dari-üluma.

Nümunədən göründüyü kimi, Hadinin estetik idealına uyğun gələn cəmiyyətdə də pul münasibətləri korlayan, şərin yayılmasına səbəb olan nəsnəyə çevrilmir. Çünki ictimai bərabərlik hökm sürür: iş də, qazanc da bərabər paylaşılır. Poemada mütəfəkkir şairin fəlsəfi-etik dünyagörüşünün əsasını fərdin əxlaqi və intellektual kamilliyinin cəmiyyətin ideal kamilliyi ilə qovuşması düşüncəsi təşkil edir; estetik ideal konkret qanunauyğunluqlara tabedir, ictimai münasibətlərlə şərtlənir - Hadinin estetik idealı mənəvi təkamül keçmiş insan və cəmiyyətin obrazıdır.

Yuxarıda bəhsi keçən əsərlərlə tanışlığa əsasən deyə bilərik ki, həm Şərq, həm də Qərbin utopiyasını bir əsas cəhət birləşdirir: geniş mənada yaxşılıq. Burada hər şey mümkünsüz dərəcədə yaxşıdır, mükəmməldir, ağrısız, əzablarsız, qüssəsizdir. Bu əsərlərdəki ideal cəmiyyətlər biri digərinin bənzəridir. Çünki dünyanın hər yerində sevgi və yaxşılığın, həqiqət və ədalətin dili birdir. Əlbəttə, mütaliəli bir insan olaraq, Məhəmməd Hadi istər Şərq, istərsə də Qərb müəlliflərinin əsərlərindəki utopiya ilə tanış idi. Lakin bu utopik ideyanı poemasında reallaşdırarkən orijinaldır, kimsəni təkrar etmir.

Bədii mətndə estetik ideal müəllifin dünyagörüşü, kamillik haqqındakı təsəvvür və bilgiləri, şəxsi maraqları və poetik imkanları ilə səsləşir. Maraqlıdır ki, ümumiyyətlə yaradıcılığında "Quran" ayələrinə, dini dünyagörüşə geniş yer verən Hadi bu poemasında yaratdığı ideal cəmiyyətdə dinə yer ayırmır. Bənzətmə olaraq "cənnəti-qüdsiyyət", "cənnəti-hüzuzat", "sureyi-insan oxunur məktəbimizdə" kimi mənşəyi dinlə bağlı ifadələr işlədilsə də, mətn kontekstində bu ifadələrin ideallığı, mükəmməlliyi bildirdiyini görürük.

Poemada "Əmmaməlilər yaxdı çəmənzari-cahanı \ Əmmaməlilər zəhrlədi fikri-cinanı" deyə bəyan edilir, "müxbir" "aləmi-müsavat"da məscid və məbədlərin ləğv olunub, yerində məktəblər açıldığını xəbər verir: "Məbədləri, məscidləri təxrib edərək, həp \ Təmir edilib yerlərinə məktəb, məktəb". Başqa sözlə, bu misralardan dinə alət edilən vasitələrin inkar edildiyi, yerinə elm, maarif və insanlığın qoyulduğu görünür. Çünki bu ideal cəmiyyətdə insanların məzhəbi "insana məhəbbət", ideallığa yetmək uğrunda əsas vasitələri elmə yiyələnməkdir.

Dördüncü məktubda oxuyuruq ki, müxbir-Ruhülqüds bu ideal həyatın hökm sürdüyü şəhəri gəzərkən gördüyü cah-cəlaldan gözü qamaşır, insanların mövcud imkanlara necə sahib olduğuna təəccüb edir. Lakin ardınca gördükləri onun çaşqınlığını dəf edir:

Hər xitvə başında gözə çarpardı məkatib,

Bildim ki, budur baisi-ehrazi-məratib.

Məktəbləri gör, seyr elə həmduşi-səhaib,

Bu məktəb edib bunları ülviyyətə sahib.

M.Hadi insanın elmi, ağlı, əməyi və məqsədyönlü fəaliyyəti nəticəsində dünyanı dəyişmək gücündə olduğuna, həqiqətin zəfər çaldığı azad, ədalətli bir cəmiyyət qura biləcəyinə inanırdı.

M.Hadinin "Aləmi-müsavatdan məktublar" poemasında romantizmin poetikasına uyğun olaraq, xəyal edilən gerçəkliyin yoxdan var olması deyil, var olanın yenilənməsi, mükəmməlliyi ideyasını; şəxsiyyət konsepsiyasında təbiətin bir parçası olan insanın - lirik qəhrəmanın öz şüurunun ənginliklərinə baş vura bilən müstəsnalığını; hər toplumun kökündən gələn özünəxas adət və ənənələri yaşadan xalqçılığı və s. bu kimi xüsusiyyətləri izləyə bilirik.

Yeri gəldikcə, xüsusən, hər məktubun sonunda nəsrlə növbələşən məsnəvi formasında yazılmış poemada sonuncu məktub da nəsrlə yekunlaşır. Gördüklərinin davamını yazmağa zamanı yetmədiyindən qalanını növbəti məktubda yazacağını qeyd edən müxbir-Ruhülqüdsün sözlərilə əsər bitir.

Zamanla sənətin forma və məzmunu dəyişsə də, onun insan şüuruna təsiri danılmaz olaraq qalır, bədii ədəbiyyatda sənətkarın bədii düşüncəsi vasitəsilə büruzə verən estetik ideal anlayışı hər zaman insana və insanlığa xidmət edir. Hadi nə istəyirdi? Bütün yaradıcılığı boyunca insanlar arasında zülm və ədalətsizliyin aradan qaldırılıb, yerini sülh və barışığa, bərabərliyə, qardaşca mehribanlığa verməsini; insanların nəyin yaxşı, nəyin pis olduğunu dərk edə bilməsi üçün cəhalətdən qurtulub elm əldə etməsini, maariflənməni; dini alət edənlərə uymaması; pul və vəzifə hərisliyi üzündən bir-birinin haqqının tapdanmamasını; insanların bir-birinə sayqı və sevgi ilə yanaşmasını təbliğ etdi. Təxəllüsünün ifadə etdiyi kimi, doğru yolu göstərib insanları hidayətə, haqq-ədalətə dəvət etdi. Yaradıcılığının əsas məramına çevrilən bu estetik idealını ən çox "Aləmi-müsavatdan məktublar" poemasında "gerçəkləşdirə" bildi: insanlıq tarixi boyunca, yəqin ki, heç zaman gerçək olmayacaq bir xəyalın ardınca düşməyi bacardı. İnsanları bu xəyalın reallaşması üçün bircə yol olduğuna inandırmağa çalışdı, həqiqət, ədalət və sevgiyə səslədi.

Mətanət Vahid

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 30 noyabr. S. 14-15.