Şeir necə mədəniyyət yaradır

Fərəhlər həbs olunmuş, hüznlər azad şəklində,

Müsibətlər, bəlalar, qüssələr abad şəklində...

Məhəmməd Hadi

***

Ey dadi-bidad danəndə dəhan dərviş d..

Azərbaycan şeiri başlanğıcdan günümüzə elə doğru deyəcəyimiz bir istiqamət götürmüş ki, bu hərəkət trayektoriyası öz ilahi qaynaqlı poetikasını millətin ah-naləsindən sevincinə qədər içinə çəkməli, mənimsəməli olmuşdur. Bu millətin dərd-səri, başından keçən əfqanlar, fəryadlar dışarıda qalmamış, belə demək mümkünsə. Bu tale haləsi bütün ədəbi tale hiyləsiylə, ərkanıyla içəriyə alınmış, öz taxtında oturdula bilmişdir. Bu şeirsəl törə rahiyəsini yayan da, törə coşqunluğunu ram edən də məhz şeirimiz olmuşdur. Necə? Baxın, Nizaminin, Nəsiminin, Xaqaninin, Füzulinin və Xətainin, Nigarinin fərdin yaradılış qismətindəki ehtişamı, bu fanilikdə şəxsi yaşam tutumunu Xaliqin siqlətindən uman şeirimizin şərafəti, öz yaşam sürəcini fərddən ictimailiyə, vətən təravətinə ancaq Hadi və onun kimi məfkurədaşıyıcıları vasitəsilə keçiş edə bilir. Bir sözlə, Nizami, Nəsimi, Füzuli poetik üqbasında insanın kamillik konsepsiyası tale həllini, fanilik ehtiyacını Hadinin və məfkurədaşlarının poetik taktikasındakı kamillikdə tapır. Bu zaman fərd harda olduğunu dərk edir. Hadiyə kimi "mən kiməm", deyə verilən sual, Hadidə "mən bu kimliyimlə hardayam"la əvəz olunmur, sadəcə olaraq, öz yerini dəyişdirir. Çünki artıq bu planetdə bu dilin əfqanında külünü dağıdıb bütün fəryadını aləmə sovurmaq istəyən poetik kimlik də öz üzərindəki libasını, qövmün ruhaniyyət varlığını göstərmək zorundaydı. Yoxsa Nizaminin, Nəsiminin, Füzulinin ədəbiyyatda qalsa da, ədəbiyyatdan mədəniyyətə keçiş sürəcindəki şeirsəl səlahiyyətimizdən heç bir əsər-əlamət qalmazdı. O dahilərin mədəni zehniyyətimizdəki ali ləyaqət taqətimizin millət tərəfindən həzm edilməsi mümkün olmazdı. Çünki şeirin ideologiyaya, daha doğrusu, məfkurəyə özünü yetişdirib milli varlığımızın özgürlüyü, Şəhadətimiz mütləq qaçınılmaz şəkildə öz zəmanətini tarixə sübut etməliydi. Bunun, göyləri qabağına qatıb gətirən adı isə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti oldu. Bir daha belə demək mümkünsə, Azərbaycan şeiri öz doğru-düzgün batini-zahiri təzəliyi ilə tarixin fərqli aşamalarında taktiki dönüşümsəlliyini təfəkkürümüzə ötürərək dövlət qurdu. Dövlət anlayışı mədəniyyət hidayəti yarlığına rəğmən, kamil insan kimliyində ən üst məqam hesab edildiyi bilinməmiş deyildi. Bilinməmiş olmasına rəğmən, əsrlərdir yolunu gözlədiyimiz bu can parası, bu nəfəs sızıltısındakı tale deyəcəyimiz eşq öz dünyəvi adını millətimizin səadətindən ala bildi. Artıq əsrlərdir göylərin sonsuzluğundan enməyən o eşq şəfaəti indi Hadinin şeirlərində Vətənləşən, Yurdlaşan, Varlığımızda Özgürlük gurlayan atəşfəşanlığını sinəmizə sindirdi, ruhumuza daldırdı. Millətin təlatümə salan, lərzəyə gətirən kəraməti beləsinə bir var, mülk görməmişdi əsla. Bizim Dövlətimizi şeirin necə yetişdirdiyini M.Ə.Rəsulzadənin Nizami Gəncəvi yaradıcılığı üzərinə yazdığı o müdhiş kitabdan da anlamaq mümkün.

***

Məhəmməd Hadi Əfəndini oxuduqca zaman-zaman bir həqiqəti də anladım. Hadinin şeir dili millətimizin qeyb dilidir. Bu, kəsinliklə beləydi. O dil qeyb dili olanda, arı-duru dediyimiz dil isə dünyəvi milli dil statusunu və kimliyini qoruyur. Ümumiyyətlə, hər millətin poetik yollarla oluşan qayibanə və dünyəviləşən milli dili vardır. O qayibanə dili şair şeirlə bulur, o dil şəkillənir və zamanla formalaşır. Mütləq yerli dilin əhatəsində olan dillərin söz, ifadə və ibarələrini boşluğuna salıb, kamına çəkib o dili poetik müstəvidə qayıblaşdırar. "Dilin boşluğu müəyyən ictimai-siyasi dönəmlərdə, tarixi aşamalarda yaranar", deyən E.Hoffer bu yerdə olduqca haqlıdır. Bəhs etdiyim proses gecikmədən şairin ilham cəsarəti sayəsində hərəkətə keçər. Bunu niyə yazıram? Yəqin ki, M.Hadini oxuyan sıravi oxucu onu həzm etməkdə çətinlik çəkdiyindən dolayı əsəbləşərək dilinə yüklənəsi olur. Hadi şeiri, şeirin dilini, Şərq şeirinin dildəki iriliyini yazdıqlarından anlaşır ki, daha çox və incəliyinə kimi bilirdi. Ona bu iradı (şeirindəki ərəb-fars tərkibli ibarələrin çoxluğunu - X.T.) tutmaq heç şairə də yaraşmaz. Çünki min illik Şərq poeziyasını dərindən mənimsəmiş və məfkurə təfəkkürünü poetik zehniyyətə simsar qılmış şair üçün bu coğrafiyada və o zamankı tarixin sürəcində Hadinin şeirdə kullandığı ən doğru-düzgün olan dil deyil, şeir dilidir, şeirin dili. O, əsla bağ(ı)r yarmaq, fəlakət qoparmaq fikrində deyil. Vətən, var olma, milli kimliyin ideoloji təsdiqinə Nizamini də, Füzulini də qatmaq istəyirdi. Bu dilin işidi. Bu dillə olurdu və olur ancaq. Bu işi şeirmizdə tam şəklində görən, tamamlayan Məhəmməd Hadi əfəndi olmuşdu, qafil.

Əgər dil məsələsini milli planda həll etmiş olsaydı, indi Hadi Azərbaycan şeirində ən patriot şair kimi populyarlığı sayəsində vətən duyğulu ovqatımızın yorğunluğunu tez-tez çıxaracaqdı. Biz hələ də ümumi dilçiliyin fövqündə milli dil məsələmizi həll edə bilməmişik. Biz hələ də dildə qalmışıq. Biz yaddaş və varidatımızı dilə verib onun saxlamasını və indi geri almaq kimi çabamızla iddialı bir insiyativ işə salan naləpərəst tərsliyimizi qoruyanlarıq. Biz dil məsələmizi hələ də həll etməmişik. Biz bir az da şüuraltı olaraq, dilə arxayınlaşmış, dilə güvənmiş, dildən mədət uman poetik şair sinfinin mənsublarıyıq. Hadidən danışarkən nədən bu ritorikaya üstünlük vermə səbəbimi anlamağa çalışacaqsınız. Hadi Əfəndi bu poetik, şeirsəl dillə gələcəkdə böyük, bütöv görmək istəyəcəyi bir millətin və onun türkcəsinin nəfəskəsən özgürlük zəminini hazırlayırdı. Hadinin şeirlərində ərəb-fars sözləri, tərkibləri türkcənin caynağında pambığa, didilmiş yuna dönür. Belə bir dil vasitəsilə qarmağına keçirdiyin məna aləmi yarın yeni nəsillərin qulaqlarını nal səslərinə açan kimliyində əridilərək daha öz və milli varlıq təşkil edən dilin miqyasını oluşduracağına inanıram.

***

Hadidə böyük iman gücünün olduğu şəksizdir. O insan, şairi milli torpaqda Şərqanə böyütməkdən qorxmur. İnsan kimliyini milli zəminə oturtduqdan sonra yenidən insanı "Quran"a, aləmin nizamına bağlanmağa dəvət edər. Məhəmməd Hadi və onun kimi şairlər sarsılmayan inancının köməyi ilə Azərbaycanın varlıq bütövlüyünü düşünər və son nəfəsinə kimi savaşar. Bu düşüncə də onun məfkurəvi ərazisində poetik həqiqətə dönüşər.

Bura qədər yazdıqlarım öz yerində. Ancaq təəssüf ki, M.Hadi kimi bir şair bir həqiqəti də ox kimi bağrımızın başına saplamaqdan çəkinməmişdir:

Mən ölmədən əvvəl vətənim oldu məzarım

Ərbabi-zəka düşmənidir indi diyarım...

Bu sözləri mən yazmamışam. Bu sözlər yeni yazılmamışdır. Bu yazının kağız üzərində uzağı 100 yaşı olsa da, verdiyimiz qurbanlar, başımıza açılan zülmlər, dözdüyümüz istibdadlar müstəvisində dünya qədər yaşı bilinməz. Biz həm də o bilinməyən yaşımızdan, ölmədən əvvəl məzarımız olan o vətəndən, diyarımızın ərbabi-zəka düşmənçiliyindən də müstəqilliyimizi, hürriyyətimizi, Cümhuriyyətimizi qazanmışdıq. Bu yurdda M.Hadi kimi bir şairin məzarının olmaması da, bu gün bizlərə çox şeylər deyir. Başını iki ovucun arasına alıb hönkür-hönkür ağlamaqdan güclə saxlayırsan özünü. O səfalət, o yoxsulluq, o aclıq, imkansızlıq, evsizlik, eşiksizlik o boyda sevginin önündə nədən məğlub olmadı? Nədən o müdhiş səfalət bu boyda yurd sevgisinin önündə əsir-yesir qalmadı? Bu boyda məmləkəti içində sevə-sevə, bətnində övladı kimi böyüdə-böyüdə, o böyüklük içində heç izi-tozu da tapılmadı? Mən indi anladım ki, M.Hadi əfəndi niyə evlənməmiş, övlad-uşaq, ev-eşik sahibi olmamışdır? Məncə, o, ürəyini, ruhunu verdiyi bir yurdla evlənmiş, nikaha girmiş, əhdi-peyman bağlamışdı...

Xanəmir Telmanoğlu

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 30 noyabr. S. 15.