Bir əfsanə
adam - Əhməd Cəfəroğlu
"Siz Azərbaycan kökənlisinizmi?".
"Bəli!".
Gözlərindən
güldü.
Canlı və işıqlı təbəssümü
gözlərindən dalğa-dalğa yanaqlarına doğru
yayıldı. Zərif, baxımlı, isti
əlləriylə sağ əlimi alıb özünə tərəf
çəkdi.
"Ah, siz mənim müəllimimin
həmyerlisisiniz!".
Maraqla nurlu üzünə
baxdım.
"Müəlliminiz kimdir ki?".
"Prof. Əhməd Cəfəroğlu!".
Əhməd Cəfəroğlu
adını, əlbəttə, bilirdim. Hətta məktəbdə
ikicildlik "Türk dili tarixi" kitabıyla "Qopuz"
adlı bir məqaləsini maraqla oxumuşdum.
Əlimi əllərinin içində
tutan Ülkü xanım məni yan tərəfdə oturan eynəkli
bəy əfəndiyə göstərdi:
"Birol, bu bəy Əhməd
Cəfəroğlunun həmyerlisidir".
Onlarla Kaz dağlarının ətəyində
Ege dənizinə baxan bir oteldə tanış
olmuşduq. Yemək yeyərkən, kofe içərkən
yaxınımızda oturan, zərif hərəkətləri,
hörmətli oturuşları, qüsursuz türkcələriylə
bu cütlük daha ilk gündən diqqətimizi çəkmişdi.
Onlarla tanış olmaq üçün
yoldaşımla birlikdə bəhanələr
axtarırdıq. Ancaq bir həftə sonra cəsarət edərək
oturduqları masaya yaxınlaşıb tanış
olduq. Baxışlarından, gülümsəməsindən,
siqareti tutmasından əsalət "fışqıran"
səksənlik dəliqanlı ünlü bir professor imiş,
xəbərimiz yoxmuş. Əlimi
uzatdığımda gənc bir dəliqanlı kimi çevik
hərəkətlərlə ayağa qalxıb
özünü təqdim etdi və oturmağım
üçün öz yerini göstərdi.
Mənim üçün
ayağa qalxmasından narahat oldum. Mənim həyat
yoldaşım oturana qədərsə o oturmadı. Allahım, nəsli tükənməyə doğru
gedən bu insanların əsaləti və tərbiyəsi niyə
yox olur?!
"Mən - Birol, məmnun oldum",
deyib gülümsəyərək üzümə baxdı.
Sonra dənizin sərin
rüzgarı və dalğalarının qulaq oxşayan nəğmələri
altında uzun bir söhbətə daldıq. Daha
doğrusu, biz gözlərimizi nurlu üzlərə dikərək
qulaqlarımızı açdıq. Birol hocanın
dilindən axıb qulaqlarımıza çatanda bir
türkünün qıvraqlığına dönüşən
sözlərlə bəzən qırx il,
bəzən də altmış il öncəsinin dostluq, ədəbiyyat
və elm dolu süfrəsinə biz də qoşulduq. Arada bir Əhməd Cəfəroğlunun tələbəsi
olmuş Ülkü xanımın zarafatları, şirin
gülüşləri ilə sevindik, güldük.
Birol Emil Hoca 1938-ci ildə
dünyaya gəlib. Amma zərafəti, duruşu,
danışarkən ona xas üslubu, hətta siqaretdən nifrətimə
rəğmən onun siqaret tutuşu belə gəncliyinin ən
gözəl örnəyini sərgiləyirdi. Özü
türk dili üzərinə yazdığı kitabları və
məqalələriylə birlikdə ünlü romanist Rəşad Nuri Güntəkin üzrə
də tanınmış bir mütəxəssisdir. Ayrıca
Paris, Varşava universitetlərində türkologiyadan dərslər
vermiş, Türkiyədə isə İstanbul, Mərmərə,
Van universitetlərində müəllimlik, dekanlıq edərək
yüzlərlə tələbə yetişdirmişdi. Buna rəğmən
tək kəlmə özündən bəhs etmir, prof. Əhməd
Cəfəroğlu, prof. Məhməd Kaplan, Əhməd Hamdi
Tanpınar kimi müəllimlərindən söz
açır, sanki bizi onların dünyasına
götürürdü. Xanımı
Ülkü xanım da universitetə əvvəlcə Türk
dili və ədəbiyyatı fakültəsiylə
başlamış, prof. Əhməd Cəfəroğlunun tələbəsi
olmuşdu. O, artıq çox nadir görünən əski
İstanbul xanım əfəndilərinə xas söhbəti,
mimikaları və xüsusilə də gülüşləriylə
könlümüzdəki bütün qayğı, stres və
sıxıntıları yox edirdi. Ülkü
xanım bizimlə ədəbiyyatdan daha çox ən
böyük eşqi üzərinə danışmaq istəyir,
bütün söhbətlərin sonunu gətirib Birol hocaya
bağlayırdı. Onu əsəbiləşdirmək,
onunla bağlı bir zarafat etmək üçün
bütün sənətkarlıq perfomansını sərgiləyir,
bizi qəhqəhələrə boğurdu. Sonra da bəhs etdiyi məsələylə
unudammadığı hocası Əhməd Cəfəroğlu
arasında bir bağlantı qurur, ondan bir xatirə
danışırdı.
Ülkü xanım da Birol
hoca ilə tanışlığından əvvəl prof. Cəfəroğlunun
tələbəsi imiş. Onunla birlikdə Qara dənizə,
o bölgənin ləhcələrini araşdırmağa
getmişdilər.
"Ah, hocam Cəfəroğlu sadəcə
bir hoca deyil, eyni zamanda bir ata idi", - deyə
danışmağa başladı. "Bərabər
Qara dənizə getdik. Mənimlə həmyaşıd
olan qızı da bizimləydi. Bəzən
gəmidə və ya getdiyimiz yerlərdə oğlanların
mənimlə danışdığını görəndə
hirslə barmağını sallar, məni yanına
çağırardı. "Heç kimlə
danışmayacaqsan", deyə bağırardı.
"Amma hocam, bir baxın, qızınız da
danışır onlarla", - deyə etiraz etdiyimdə daha da
əsəbiləşərdi. "O mənim
qızımdır, amma sən əmanətsən!" deyərdi.
Əmanətin, insan dəyərinin nə
olduğunu hərəkətləriylə bizə öyrədərdi.
Bütün tələbələrini qoruyar,
gözünün önündən ayırmazdı".
Ülkü xanım Cəfəroğlundan
bəhs edərkən qərib bir hiss ürəyimi
qabardır, sanki məni tərifləyir kimi bir duyğuya
qapılırdım. Ülkü xanım
danışdıqca görmədiyim, səsini
duymadığım və daha iyirmi yaşında ölkəsindən
qoparılan bu gəncəli həmşəhərlimi gözlərimin
önündə canlandırsın istəyirdim. Ona görə həyəcanla üzünə
baxır, ağzından çıxan hər kəlməni
beynimə yazmağa cəhd göstərirdim.
"Əsəbi bir
insandı, amma çox mərhəmətli idi. Hirsi bir anda
sönər və peşman olurdu. Universitetdə borc vermədiyi
adam yox idi. Kim dara
düşsə, ona gedər, ondan pul istəyərdi. Hər kəsə kömək edərdi. Amma
hirsləndiyində də: "O köpəyoğluna mən
borc vermişdim", - deyib şikayət edərdi. Di gəl, bu söyüşü elə xoş bir
üslubla edərdi ki, hər eşidən gülməkdən
ölərdi. Ölkəsindən
ayrılalı qırx ildən çox olmuşdu, amma ana
dilini unutmamışdı. Dərs deyərkən
belə, Azərbaycan türkcəsində danışardı.
"Gəlirəm, gedirəm" deyərdi.
Arada bir söyüş də söyərdi.
Onun kiçik söyüşlərinə kimsə
əhəmiyyət verməzdi. Hətta
söyüşlərini biz tərif kimi alqılar, sevinərdik.
Dərslərində çox disiplinli idi. Çalışqan tələbəni sevərdi.
Azərbaycandan bəhs edərkən
özündən keçərdi. Hələ
üç yaşındaykən atasını itirdiyini deyərdi.
Bəlkə də buna görə
hamımızın atası kimi idi. Müəllimlər
onu çox sevər, sayardı. O, vəfat etdiyində
prof. Məhməd Kaplan hocamız: "Universitetimiz nəşəsini
itirdi", deyib ağlamışdı. Axmaq
sözünü çox işlədirdi. Mən
Birol ilə evlənmək fikrini əvvəlcə ona
açdım. Gözlərini bərəldərək
gözlərimin içinə baxıb: "O axmaq Birolla evlənəcəksən?!", - deyib çığırdı
üstümə. Qorxdum. "Bəli!"
deyərək kəkələdim. Halbuki,
"axmaq" dediyi Birolun mənə fransız dilindən dərs
verməsini özü istəmişdi. Sonra
razılaşıb, hətta nikah şahidimiz də oldu".
Ülkü xanım
danışdıqca o əsəbi, ürəyi həsrət
dolu böyük elm adamı, dilçimiz Əhməd Cəfəroğlunu
gözlərimin önündə canlandırmağa
çalışırdım. Məşhur şərqşünas
Fuad Köprülü 1946-cı ildə siyasətə
başlayanda onun kürsüsündə mərhum Cəfəroğlu
oturmuşdu. O yeri ancaq Cəfəroğlu kimisi doldura bilərdi.
Alman, fransız, rus dillərində ana dili kimi danışan
bu böyük alim üçün İslam
Ensiklopediyasının "Əhməd Cəfəroğlu"
maddəsində: "Hər sonrakı nəslə müəllimlik
edərək doqquz nəsil yetişdirən insan" olaraq yazılırdı.
Ülkü xanım eynilə
mənim kimi müəllimini gözlərinin önünə
gətirir, onu hər şeyi ilə təsvir etməyə
çalışırdı.
"Bəlkə də
çox acılar çəkdiyindən başqasında olan xəstəliyi
çox şişirdirdi. Birinin barmağı
azca qızarsa, "qanqren olacaq, barmağı kəsiləcək",
deyərdi. Amma özü xəstə
olunca xəstəliyini önəmsəməzdi. İnfarkt keçirmiş, bir neçə qapalı
damarı dəyişdirilmişdi. Yanına
getdik. Bizi görüncə qalxıb
oturmaq istədi. "Aman, hocam, lütfən, tərpənməyin!",
- deyə yalvardıq. Hirsləndi,
çığırdı. "Bu köpəyoğlu
həkimlər şişirdir hər şeyi, heç bir
şeyim yoxdur, bir damarın yarısı tıxanmış, nə
olmuş sanki?!" - dedi. Yalvar-yaxar zorla
yatağına uzandırdıq. Bir tək
qızı vardı, onu da çox sevərdi. Qızı fəlsəfə oxumuşdu. O, ailə
qurduğunda hoca bir neçə aylığına Parisə
getdi. Qızıyla kürəkəninə geri
qayıdana qədər bir məzar yeri tapmalarını tənbeh
edibmiş. Böyük şərtlərlə
həm də. Məzar yeri təpəlikdə
olacaq, havadar və mənzərə görüntülü, ətrafında
başqa qəbirlər olmayacaq və üzərində bir
çinar ağacı kölgə salacaqdı. Uzun axtarışdan sonra hocanın o tərifinə
uyğun məzar yeri tapmışdılar. O, Parisdən
gəldiyində onu da götürüb məzar yerinə
baxmağa getmişlər. Nə görsələr
yaxşıdı? O məzar yerində bir başqası
dəfn edilibmiş. Hoca bağırıb qiyaməti
qoparmışdı. Qızı
ölü sahiblərini tapıb onlara vəziyyəti başa
saldı. Adamlar da eyni şərtlərdə
məzar yerini tapıb onlara təhvil verdilər. Çox təəssüf ki, məzar yeri tapılan
kimi hoca da haqq dünyasına qovuşdu. Soyuq
bir yanvar günü onu Zincirlikuyu məzarlığında
ağlayaraq torpağa tapşırdıq".
Ülkü xanım
hocasının vəfatından danışarkən o gözəl
təbəssümü yanaqlarında dondu, gözlərini bizdən
qaçıraraq arxadakı Kaz dağlarına baxdı. Hamımız
kövrəldik, susduq. Birol hoca siqaretini
damağına tutuşdurub tüstülətdi.
Çaxmağının səsi bir hıçqırıq kimi
qulaqlarımızı cırmaqladı sanki... Səssizcə
başımızı aşağı əydik. Bəlkə
də hocanın ruhu başımızın üstündəydi...
Prof. Əhməd Cəfəroğlunu
tanımayan gənc oxucular üçün Əhməd Cəfəroğlu
haqqında qısa bilgi vermək istərdim.
Prof. Əhməd Cəfəroğlu
1899-cu il aprelin 17-də Gəncə şəhərində
doğuldu. Üç yaşındaykən
atası İsmayıl bəyin ölümündən sonra
anası Gülər xanım onu böyütdü. Orta təhsilini Səmərqənddə (1908), lisey təhsilini
Gəncə şəhərində tamamladı (1909-1916); eyni
ildə Kiyev Yüksək Ticarət Məktəbinə yazdırıldı.
Bu məktəbdə ancaq üç semestr
(1916, sentyabr - 1918, yanvar) oxudu. Rusiyadakı
siyasi səbəblər üzündən Gəncəyə
geri döndü. Burada Azərbaycanın
istiqlalı üçün çalışdı. 1918-ci ildə Azərbaycana gələn İslam
Ordusuna könüllü olaraq yazıldı və müharibələrdə
iştirak etdi.
Cəfəroğlu 1919-cu ildə
Bakı Universiteti Şərqşünaslıq fakültəsində
bir semestr oxudu.
1920-ci ildə Sovet ordusu Azərbaycanı
işğal etdiyində Türkiyəyə getdi,
Darülfünun Ədəbiyyat fakültəsinə
yazıldı. 1924-cü ildə buradan məzun
olan Cəfəroğlu İlahiyyat fakültəsinin
kitabxanasına məmur, daha sonra da Türkiyyat İnstitutunda
assistent oldu. 1925-ci ilin sonuna doğru Almaniya Xarici
İşlər Nazirliyinin verdiyi burs ilə Almaniyaya getdi. Bir
semestr Berlin Universitetində Bang Kaup, von Le Coq, Vasmer və
Westermannın tələbəsi, beş semestr də Breslau
Universitetində Gise, Brockelmann, Diels, Koschmieder və Schaederin tələbəsi
olaraq türkologiya üzrə təhsil aldı. 1929-cu ilin
mayın on beşində Breslau Universitetində Giesenin
başçılığı altında "75 Azarbaidanische
Lieder "Bajaty"in der Mundart von Ganga nebst einer sprachlichen
Erklarung" adlı tezlə doktorluğunu müdafiə etdi.
Yarım əsrə yaxınlaşan müəllimlik həyatının
qırx dörd ilini elmə həsr edən Əhməd Cəfəroğlu
1975-ci il yanvarın 6-da İstanbulda vəfat
etdi və Zincirlikuyu məzarlığında dəfn edildi.
Əhməd Cəfəroğlunun
iyirmi beşdən çox kitabı, hər biri öz sahəsində
orijinal dəyər daşıyan 380-dən çox tədqiqat
işi vardır. Türkologiyanın çeşidli sahələrində
daim örnək işlər görmüş, Türkiyədə
yeni elm sahələrini tanıtmış və
yayılmasında əməyi keçmişdir.
Orxan
Aras
Ədəbiyyat
qəzeti.- 2019.- 12 oktyabr. S. 12-13.