Poza xəstəliyi

Frans Kafkaya ithaf olunur

"Amma bundan sonra getdikcə hər şeydən daha çox əndişə duymağa başladı. Qıza cavab verərkən sözünü yarımçıq kəsirdi, çünki söyləmək istədiyinin mənasızlığını dərk edirdi. Qız tədirgin, əndişəli halda var-gəl edirdi, özü üçün məşğuliyyət tapır, arabir gülümsəyirdi. Bir müddət valları çevirməklə məşğul oldu. Sonra ayağa qalxdı, yatağa uzandı. Blok qızın yanında oturdu. Bu gün işə gedib-getməyəcəyini soruşdu qız".

2019-cu ilin ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatçısı Peter Handkenin "Qapıçının penalti qorxusu" romanı belə monoton, sıxıcı səhnələrlə semiotik illüziyalara parçalanır. Handkenin dil oyunları inadkarlıqla yaşamağa, çoxalmağa can atan insan nəslinin absurd, yeknəsəq mövcud olmaq ritualına həsr edilib. "Qapıçının penalti qorxusu" romanını oxuduğum gün insanlığın ən ciddi çatışmazlığının poza xəstəliyi olduğu qənaətinə gəldim. Poza xəstəliyinin ədəbi proyeksiyası Vitold Qombroviçin "Ferdidurka" romanında da var. Ancaq "Ferdidurka"da hər ey çılpaqdır. Handke isə, Yozef Blokun əndişələri ilə vecsizliyi arasında var olmağın bədii profilini yaradır.

Blok işdən çıxarılır. Yenə də heç nə dəyişmir. Handke demək istəyir ki, insanlar penalti zərbəsini dəf etmək pozasında duran qapıçının keçirdiyi həyəcan və qorxunu yaşayır. Yozef K.-nı yada salmamaq olmur. Kafkanın "Məhkəmə" romanında Yozef K. küçədə səhənglə su daşıyan gözəl bir qız görür. Qəlbində qıza qarşı maraq, hətta bir sevgi baş qaldırır. Kafka bir daha o qız barədə heç nə danışmır. Özü də səhnə Tolstoyun, Floberin, Balzakın yaratdığı epik lövhələrdən geri qalmır. Bircə anlıq... bircə anlıq Kafkadan XIX əsrin yazı tərzinə pəncərə açılır və bir daha açılmayacaq şəkildə də bağlanır. Bəs bu səhnə nə üçün var? Çünki Kafka Tolstoydan Rüşdiyə qədər olan estetik dəyərlərin və çevrilmələrin mərkəzində dayanır. Handke "Qapıçının penalti qorxusu" ilə Kafkanı təsdiqləyir, çarəsizliyə linqvistik çarə axtarır. Tapırmı? Sənətin tapmaq kimi bir çabası yoxdur ki. Təqdim edir. Yozef Blok heç nə haqda qəti qərar verə bilmir. Narahatdır. Sıxıntısı keçmir. Handke həyatın bir illüziyadan, illüziya duyğusundan ibarət olduğunu Blokun evdə, yataqda, avtobusda, restoranda insanlarla qorxu və ehtiyatkarlıqla davranması fonunda izləyir. Müşahidə edir. Və yanılmır. Hərə özünə bir görkəm verərək öz həqiqi kimliyini, təcrübəsini yaşamır axı.

Yozef Blok və Yozef K.-nın həyatı kəsişir. Kafkanın "Məhkəmə"sində tacir Blokla Yozef Blok yer dəyişib. Tacir Blok da əndişə və qorxu içindədir. Yozef Blok da. Çünki hər ikisi pozasını itirməkdən qorxur. Mövqeyi itirmək qorxusu deyil bu. Hər kəs özünə bir poza verib. Elə həqiqi çevrilmə də bu deyilmi? Biri alimlik, biri dürüstlük, biri müasirlik, başqası kiminsə kölgəsində yaşamaq, bir başqası iri yanbızlı "mədəniyyət xala-bibilərinin" məşuqu, başqası isə, iricüssəli incəsənət qocalarının məşuqəsi olmaq pozasını seçib. Hələ dünyada ədalət və sülhü bərqərar edən siyasət və diplomatiyanın mediatik pozasını demirəm. Və sairə.

Nəhayətdə Nobelin səbəbi: "for an influential work that with linguistic ingenuity has explored the periphery and the specificity of human experience". Dil sahəsində dahiyanə bacarıqları ilə insan təcrübəsinin ("təcrübəsinin" yerinə "zəkasının" daha obrazlı və dərin olardı, onda Handkenin ironiyası mənasızlaşar deyə "təcrübə" kimi tərcümə etməyə qərar verdim, axı standartlardan kənara çıxmamaqla Kafka və Handkenin ədəbi təcrübəsini təsdiqləyirəm - Ü.B.) kamilliyini və spesifikliyini özündə təcəssüm edən nüfuzlu bir əsər üçün...

Ən nəhayətdə Yozef Blok restoranda yemək yeyərkən içəri polis daxil olur. Polis Yozefə yaxınlaşaraq sənəd istəyir. Blok isə qorxusundan üzr istəyir. Yozefin üzr istəməyinə məhəl qoymayan polis ona çox ökələr gəzdiyini deyərək sənədi geri qaytarır. Kafkaist bir yumor var bu səhnədə. İllüziyalarla yaşayırıq. Və elə də düşünürük. Özümüz kimi ola bilmirik. İtirmək, itirmək, itirmək əndişəsi yaşamağa icazə vermir. Belə olduqda isə, səmimi yaşaya bilmir insan. Poza və görkəm xəstəliyi ölənəcən davam edir. Əsas olan pozadır. Pozanızı qoruyun. Bir fərd kimi, özünüz kimi...

Ülvi BABASOY

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 12 oktyabr. S. 32.