Nəsr: nəzəriyyə və
yaradıcılıq texnologiyaları
Qeyd: Bu məruzə roman, povest, hekayə
daxil olmaqla təxminən 100-dən çox nəsr əsərinin
təhlili əsasında yazılıb. 2018-ci ildə çap
olunmuş nəsr əsərlərinin sayı bundan
çoxdur ki, az deyil. Məruzənin məqsədi
bu mətnlər əsasında nəzəriyyənin
baxışından ötən ilin bədii nəsrinin şərhini
verməkdir və təqdim olunan bu qısa versiyada konkret nəzəri mülahizələr
öz əksini tapıb. Məruzənin kitab çap variantında mətnlərin
açıq təhlili yolu ilə müddəalar daha əhatəli
şəkildə əsaslandırılmışdır.
Nəzəri
təhlil üçün vacib olan amillərdən biri nəsr
əsərinin bədii nəsr mətni ola
bilmə potensialıdır. Hər əsər bədii mətn
ola bilmir, çünki mətn işarəvi
struktur tələb edir, aktivdir, davamedicidir, müxtəlif
istiqamətli şərhlərə açıqdır. İstənilən mətn oxunduğu zaman var olur və
öz oxucu sayı qədər potensial oxuma enerjisinə
malikdir. Ötən ilin nəsrinə mətn-nəzəriyyə
meyarı ilə
yanaşdığımızda, məlum oldu ki, çap
olunmuş əsərlərin böyük əksəriyyəti
mətn ola bilmir, müəllif kitabı və ya əsəri
kimi qalır. Nəsrin mətn ola bilməsi
üçün nasirin təhkiyəçi statusu müəllif
statusundan üstün olmalıdır. Hər bir
mətn (söhbət mükəmməl bədii mətndən
gedir) adresatdan adresata ünvanlanan kodlaşmış
yazıdır. Müəllif nəsr mətninin
sərhədindən içəri daxil olduğu anda təhkiyəçiyə
çevrilməlidir. Mətnin
konstruksiyası olmalıdır, mətn müəllif tərəfindən
quraşdırılan bir sxemdir və təhkiyəçi bu
sxem-inşanın, sxem zaman və məkanın mühəndisidir.
İlin nəsrinin bütün təhkiyəçiləri
müəllifdir, amma hər müəllif təhkiyəçi
deyil.
Özündə yeni tendensiyaları ehtiva edən,
çağın dəyişən ruhunu sezən, paradiqma dəyişikliyini
qavrayan nəsr mətnlərinin qısa həcminə
münasibətdə, mətnləşməyən nəsr əsərlərinin
həcminin böyüklüyü o qədər də ziddiyyətli
görünmür. Ənənəvi,
birölçülü güzgü effekti müasir oxucunu
artıq cəlb etmir. Nəzəri
hazırlıqlı oxucu, mütaliəni zövq almaq səviyyəsindən
daha fərqli bir akt kimi dərk edir, onun fantaziyasını, təxəyyülünü,
yaddaşını və intellektual səviyyəsini oxuma prosesinə
daxil edən mətnləri oxumaq istəyir. Nasirlərimizin
əksəriyyətinin öz mövzularının gerçək
həyat hadisələri olmasına ifrat aludəçiliyi,
(bunun iki başlıca amili var: birinci, yeni yazanlar inanır ki,
uzun müddət yazıçılar gerçəkliyi
göstərə bilməyib və buna indi imkan yaranıb;
ikinci amil isə yaradıcılıq məsuliyyətininin zəifliyi,
qeyri-peşəkarlıqdır) mətndən kənardakı
reallığı mətnin
reallığında əks etdirə bilməməsi və
dağınıqlıq yaranması, nəql olunan hadisənin
narrativ və diskurs səviyyələrinin olmaması, hadisənin
zaman və məkan koordinatlarının lüzumsuz dəqiqliyi,
obrazlı düşüncənin yoxsulluğu, personaj heyəti
arasında dialoq bolluğu və s. nəsr əsərini mətn
olmaqdan uzaqlaşdıran faktlardır, nəticədə bu tip
əsərlər kütləviləşir, bədii məzmun
qazana bilmir, təsir effektini itirməklə bərabər elmi
təhlilə də dözümsüz olur; qırılıb
tökülür... Hadisənin
çözülməsi mətnin çözülməsindən
asan prosesdir və bəsitdir, müəllifin təhkiyəçiyə
çevrilə bilmədiyi əsərlərdə struktur və
ifadə texnologiyası formalaşa bilmir. Kütləvi
ədəbiyyatın ən çox satılanlar, ən
çox oxunanlar siyahısına öndərlik etməsi, təkcə
müasir ədəbi prosesimizin problemi deyil, bu, oxucu kütləsinin
sosial-mənəvi özünüdərk məsələsindən
də qaynaqlanır.
İstənilən mövzunun mətnyaratma potensialı var,
bu potensialı görmək isə müəllifin
yaradıcı erudisiyası, adi düşüncənin sərhədlərini
aşan poetik təfəkkürünü ifadəetmə
qabiliyyəti və innovativ-texnoloji yanaşması ilə
ölçülür. Müasir elmi-nəzəri təhlil modelinə
uyğun gəlməyən ikinci qisim əsərlər isə
kütləvi ədəbiyyat anlayışı ilə
adlandırıla bilməyən nəsr əsərləridir.
Bu tip əsərlərdə müəlliflərin ədəbiyyatın
imkanlarını sovet düşüncəsi səviyyəsində
dərkindən qaynaqlanır, ədəbiyyatı gerçəkliyin
inikası kimi görmək (gerçəklik imitasiyası
yaratmaq) və yaradıcılığı bu sərhədlər
daxilində məhdudlaşdırmaq əsərin həcmindən
başlayaraq ən xırda detalına kimi təsir edir. Mətn strukturu, təhkiyə texnologiyası
çox zəif olan bu tip əsərlərdə
mövzuların təqdimatı söhbət səviyyəsini
aşa bilmir, müəllif mövqeyinin hadisələrin
olduğu kimi çatdırılmasına göstərdiyi həssaslıq
bədii nəqlin natamam və qüsurlu olmasına şərait
yaradır. Təsadüfi imzaların bol
olduğu bu əsərlərdə yaşanmış həyat,
keçmişində iz buraxmış, amma şəxsi lokal
çevrəni aşa bilməyən, dünyaya bəsit və
uydurma suallar verib cavab axtarmayan mövzular, kiçicik problemlər
bəzən 300-500 səhifəlik həcmdə təqdim
olunur.
Tarixin ədəbiyyata
gəlişi və ya tarixi mənbədəki məlumatın
bədii mətnin informasiyasına çevrilməsi ilin nəsrində
tarixi romanlar vasitəsilə gerçəkləşdi: konkret
bir tarixi şəxsiyyətin həyatından bəhs edən əsərlər
tarixi mərhələ və tarixi epizodla bağlı
mövzuları üstələdi. Təhlil
olunan romanlar göstərdi ki, tarixi informasiyanı tam
olduğu kimi çatdırmaq marağı hermenevtik şərhə,
narratoloji xəttin davam etməsinə imkan vermir, əsər
öz praqmatik və didaktik mövqeyini qorumaqla kifayətlənir.
Nəsrdə bu tip qüsurların yaranmasına səbəb
olan amillərin başında dərs vermək, öyrətmək
iddiasının (maarifçiliyin bu üsulu hazırkı
dövrdə son dərəcə köhnəlib və məlumatlı
oxucu üçün çox yorucu və bəsitdir) estetik
şərh etmək, toxumaq, yaratmaq, qurmaq kimi maraqlardan daha
üstün tutulmasıdır. 2018-ci il Azərbaycan
Cümhuriyyətinin yaranmasının 100 illiyi münasibətilə
bir çox əsərlər yazılıb. Bu nəsr əsərlərində
hadisələrin nəqli daha qabarıqdır, əsərlərdə
fabulanın süjetə dönüşməsi var, lakin bu əsərlərdə
müəllif oxucunun tarixi bilgisi ilə dialoq qurmaqla kifayətlənir,
oxucunun bildiyi hadisələrin motiv və simvollarının,
kodlarının izinə düşüb oxucunun təhtəlşüur
qatına qədər gedib çıxa bilmir, mətnin
dinamikliyini, diriliyini təmin edən texnologiyalardan
faydalanmır, daha doğrusu, onlardan istifadə etməyə
gücü çatmır. Hadisələrin
ardıcıl və qeyri-ardıcıl düzümü təhkiyənin
struktur kimi bütövlüyünü göstərmir,
çünki oxucu hadisələrin
ardıcıllığını müəyyən etmək
istəmir, o mətn təhkiyəsində şaquli və
üfüqi əlaqələri bərpa etməyə can
atır. Bir cərgədən başqa bir
cərgəyə keçiddə müəllif vasitələrini
kəşf etmək və heyrətlənmək,
özünün görmədiklərini müəllifin
göstərdikləri ilə görmək istəyir. Ədəbiyyatda konfliktsizliyi və konflikti yetərincə
tədqiq etmiş nəzəriyyə indi verballığın
konfliktini çözməyə yönəlib. Mətnin
dərinliklərində, müəllif iradəsindən
yayınıb düşmüş (müəllifin sənətkarlığı
həm də həmin yayındırma effektlərini qura bilməsindən
asılıdır) təhtəlşüur elementlərin izi
ilə getməyə can atır. Nəzəriyyə
mətndə müəllifin modelləşdirdiyi sxemi sökmək
və yenidən yığmaq istər, əgər o modelləşməni
tapa bilsə. Hal-hazırda bizim məqsədimiz tarixi mətnə
daşıyaraq informasiya vermək deyil, mövcud
informasiyanı sorğulamaq, mühakimə etmək, əlaqələndirmək,
bəzən dağıtmaq, yenidən bərpa etmək olan mətnlərə
ehtiyacımız var. Bu tip mətnlərdə tarixi hadisənin
təhkiyəyə dönüşməsi prosesi özünəməxsus
ifadə texnologiyası ilə gerçəkləşir ki,
ötən ilin nəsrində bu hal müşahidə
olunmadı. Tarixlə müasir düşüncənin
təması ilin nəsrində müəllif hadisəsi kimi
baş tutdu (müəllifdə də bitib qaldı), mətndə
öz təsdiqini tapa bilmədi.
İlin nəsrinin fəlsəfi və psixoloji konteksti zəif
təsir bağışlayır, ədəbi
düşüncə lokal koordinatlarda gəzişərək,
nəsrin universal dəyərlərlə
düşündürmə qabiliyyətindən
lazımınca istifadə edə bilmir. Yaşı
otuzdan aşağı olan nasirlərimiz əsərlərində
nəinki mövzuların, personaj və hadisələrin
identifikasiyasında universallıq, milli və lokal sərhədləri
aşmaq cəhdləri özünü göstərir. Ədəbiyyatımıza gənc "Çarlz
Bukovskilər" axını var, dünyanı cəhənnəm
bilib, bu cəhənnəmdə yanan insanların ədəbiyyatını
yaratmaq tendensiyası özünə yer etməkdədir.
İdeyaları, fikirləri maraqlıdır,
amma onlar hələ cəmiyyətdədirlər, ədəbiyyata
gələ bilmirlər. Ədəbiyyata gəlmək
üçün məhz mətnin "cəhənnəmə
dönməsi" şərtdir.
Gələk
ilin yaxşılarına... Ötən ilin bədii mətn ola bilən nəsr əsərlərində
xoşagələn bir məqamla başlayaq: əvvəlki illərə
nisbətdə intellektini nümayiş etdirməyə meyilli
müəllif-təhkiyəçi tipinin yerini oxucunun reseptiv və
hermenevtik şərh bacarıqlarına inanan müəllif-təhkiyəçi
tipinə verməsi. Mətn təhkiyəsində
kodlara, açar-sözlərə, şifrələrə,
simvollara, metaforik deyimlərə tələsik müəllif
izahatının verilmədən oxucu tərəfindən
açılmasına şərait yaratmaq müsbət
haldır. Bədii nəsr mətnlərini
adi nəsr əsərlərindən fərqləndirən digər
ciddi məsələ çağın səsinin mətndə
informativləşməsinin mürəkkəb formalarına
müraciətdir. Müəllif və
oxucunun paylaşdığı ortaq mühitin
özünün metatəhkiyəsini hər iki tərəfin
dinləyib anlaması, duyub hiss etməsi və cavab verməsi
sadə və mürəkkəb formada baş verə bilər.
Adi nəsr əsərləri hamının
bildiyi məsələlərdən, gerçəklik hadisələrindən,
metatəhkiyənin içərisindəkı xırda
fabulalardan yararlanır, yaxşı nəsr mətnləri isə
zamanın və təcrübənin diskurslarına müraciət
edir. (Şərif Ağayar "Ağ göl", Qurban
Yaquboğlu "Mən yoxam", Zahid Sarıtorpaq
"Quşların intiharına ağlamayın", Xanəmir
Telmanoğlu "Naməlum ailə", Azad Qaradərəli
"Morq çiçəkləri", Azər Qismət
"Çuğullar", Mübariz Cəfərli "Səmadakı
quyu", "Yer altındakı gümüşü
yarpaq" və s.).
Mətnin
yazılması və oxunmasının bir-biri ilə
bağlı dərin proses olduğu düşüncəsindən
doğan bu mətnlər yaşama və həmişə canlı
olma imkanı qazanırlar. İstedadlı müəlliflər
mətnlərini oxucunun təkcə estetik zövqünə və
praqmatik dəyərlərinə hesablayaraq yazmırlar,
hermenevtik, reseptiv, semantik, psixoanalitik bacarıqlarını
aça biləcək bir akta dönüşdürməyi
seçirlər. İntellektual təcrübəli,
intuitiv və koqnitiv formullarla düşünə bilən,
mütaliəsi çox olmaqla yanaşı, metaforik qavrama
qabiliyyətli oxucu modeli tələb edən nəsr mətnlərinə
nəzəri yanaşma göstərir ki, bu mətnlərin
qüsurları da məhz mətn gerçəkliyi ilə
bağlıdır. Oxucu qeyri-ixtiyari mətndən
kənardakı hadisələrin nizamını deyil, mətndəki
struktur vahidləri arasındakı nizamı sorğulayır.
Mətnin əvvəli və sonu arasında ziqzaqlar yaşayan,
təxəyyül, fantaziya, intellektinə və
yaddaşına müraciət edən dinamik oxucunu hadisələrin
konflikti həyəcanlandıra bilməz, bu oxucunu mətnin
strukturunda yazılanlarla yanaşı, yazılmayanların
izini sürmək, bilərəkdən buraxılmış
boşluqları, sükutu doldurmaq, mətndən törəyən
mətnləri kontekstə bağlamaq, semantik izahat, simvolik
şərh, metaforik yanaşma bacarıqlarını aktivləşdirmək
həyəcanlandırır. Ədəbiyyat
işarəvi mahiyyətə malikdir, işarə isə
öz referentinə çatana qədər
diferensiallaşır, başqa səthlərə toxunur. Ötən ilin nəsrində buna imkan yaradan mətnlərin
olması ədəbiyyatımız üçün çox əhəmiyyətlidir.
Nümunələrin təhlilində nəsr mətnlərinin
strukturu və onun ifadə texnologiyası arasındakı əlaqənin
müxtəlif tipləri özünü göstərdi. Belə ki,
müəllifin qurduğu strukturu ifadə etmək və ya nəql
etmək üçün seçimini müəyyənləşdirən
məqamlar var. Psixoloji, simvolik, fəlsəfi, metaforik, semantik
və s. əlaqə tiplərindən törəyən təhkiyənin
verballığı bu məqamda mətnin modelinin
tamamlanmasını təmin edir, ən üzdə qalan qat təsiri
oyadan verballıq ciddi əhəmiyyətə malikdir. Bəzi mətn təhkiyələrində rast gəldiyimiz
verbal əyrintilər mətnin tamlığına xələl
gətirir, mətni təhkiyəçinin heç nəzərdə
tutmadığı başqa bir kontekstə müncər edir.
Bəzən tək bir söz, tək bir
yanlış ifadə mətn gerçəkliyinin
pozulmasına səbəb olur. İlin nəsrində, nəsrin
bütün janrlarında maraq doğuran müəllif
texnologiyaları arasında təhkiyədə
assonanslığın tətbiqi, bütöv mətnin tək
bir cümlə strukturunda təqdimi, cümlənin sintaktik
normalarının pozulması ilə təhkiyəçi
perspektivi arasındakı bağlılıq, mətn törədən
detallar arasındakı bağın tipoloji müxtəlifliyi,
təhkiyəçi mövqeyinin və baxış
bucağının ikiləşməsi, təhkiyədə
üslubi layların müxtəlifliyi, verbal fərqlilik və
ya verbal monotonluq və s. saymaq olar.
Təxminən
2000-ci illərdən başlayaraq nəsrlə bağlı
mühitdə, sanki bir partlayış gözləmək
ovqatı var. Doğum tarixi 2018-ci il olan nəsr
əsərlərinin Azərbaycan nəsrinin inkişafında
kardinal dəyişiklik yaratdığını, yeni
tendensiyalara yol açdığını, çoxdan gözlənilən
nəsr hadisəsinə imza atdığını deyə bilmərik.
Lakin kütləvi xarakterli nəsr əsərlərinin
çoxluğuna, təsadüfi imzaların nasirlik
iddialarının israrlığına baxmayaraq, işıq
hiss olunur. Nəsrin inkişafı düşüncənin,
idrakın, mühakimənin mahiyyətindən
asılıdır, yaxşı nəsr, fəlsəfi, estetik,
mənəvi, psixoloji, ictimai, tarixi amillərin birliyi ilə, dəyişən
dünyaya çevik münasibətlə, mühakiməetmə
qabiliyyəti, sözün işarəvi təbiətinə
hakimlik, dilin imkanlarına bələdlilik, zəngin təcrübə,
çoxlu mütaliə və s. ilə formalaşa bilər. Bütün bunlar isə yalnız istedadın
gücü, ciddi hazırlıq və müəllif
orijinallığı ilə gerçəkləşə bilər.
Maral Yaqubova
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 7 sentyabr.- S.10-11.