Povest - çağdaş bədii
düşüncənin
axtarışlarında
Ədəbiyyatda, adətən, müəyyən mərhələlər
bir-birini əvəz etdikdə, cəmiyyətdə
köklü dəyişikliklər baş verdikdə ədəbi
sferada bədii söz sənətinin inkişafına yönəlmiş
yeniliklərlə bərabər, bəzən özündən
əvvəlkinə kəskin inkarçı yanaşmalar da
meydana çıxmış, məntiqə o qədər də
uyğun olmayan fərziyyələr irəli
sürülmüşdür. Belə bir proses Müstəqillik
dövrü Azərbaycan ədəbi mühitində də
yaşanmışdır. Mövzudan kənara
çıxmadan qeyd edək ki, araşdırma predmetimiz olan
povest janrı üçün bu zaman kəsiminin müəyyən
dövrü o qədər də ürəkaçan
olmamışdır. Lakin zaman bir daha təsdiqlədi
ki, hər şeyin öz axarına düşməsini təmin
edən, doğruları fakt kimi qarşıya qoyan, nəyin
lazımlı, nəyin lazımsız olmasını müəyyənləşdirən
yenə də əlahəzrət Zamanın özüdür.
Əgər bir neçə il öncə Azərbaycan ədəbi
cameəsində "povest" janrının adı və
özü müzakirə obyekti idisə, hətta bu janra bəzən
inkarçı mövqedən yanaşılırdısa, bu
gün artıq belə bir hal, demək olar ki, müşahidə
olunmur. Görünür, sınaqdan
çıxmış, inkişafa və uğura imza
atmış, ənənəyə çevrilmiş nəsnələrin
üstündən xətt çəkib yox etmək o qədər
də asan deyil. Məhz bu səbəbdən də Azərbaycan
ədəbiyyatında əsası görkəmli mütəfəkkir-yazar
Mirzə Fətəli Axundzadənin "Aldanmış kəvakib"
əsəri ilə qoyulan, müxtəlif ədəbi nəsillərin
nümayəndələrinin yaradıcılığında
inkişaf etdirilən, içərisində
yaşadığımız zamanın xarakterinə və tələblərinə
uyğun olaraq oxucu üçün sərfəli həcmdə
olub yazıçıya öz sözünü yorucu təfərrüatlara
varmadan konkret şəkildə deməyə kifayət qədər
meydan verən povest janrına müraciət bu gün də
müasir yazarlar tərəfindən davam etdirilməkdədir.
O ki qaldı ənənənin hansı şəkildə təqdim
edilməsinə, bəli, bu haqda müzakirə açmağa
dəyər.
Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra ölkədə
bərqərar olan insan azadlığı onun sovet hakimiyyəti
zamanında mövcud olmuş yazmaq və çap olunmaq məhdudiyyətini
də aradan qaldırmış, bu isə, təəssüf
ki, bir sıra hallarda arzuolunmaz mənzərəyə gətirib
çıxarmışdır. Həm də təkcə
ədəbiyyatda yox, bir sıra sahələrdə. Bəs problemə çevrilməkdə olan bu məsələnin
qarşısını necə almaq olar? Mövzumuz
ədəbiyyatla bağlı olduğundan, deyə bilərik
ki, fikrimizcə, sözügedən sahədəki bu və ya
digər arzuolunmaz halların qarşısını almaq
müvafiq elmi və ədəbi qurumlar, ədəbi tənqid,
qəzet və dərgilər, nəşriyyatlar, televiziya və
saytların məsələyə kompleks yanaşması ilə
mümkündür.
2017-2018-ci illərdə povest adı ilə təqdim
olunan kifayət qədər çap materialı qeydə
alınmışdır. Təkcə 2018-ci ildə bu rəqəm,
təxminən, 40-a yaxındır. Burada
"çap materialı" ifadəsini işlətməyimiz
təsadüfi deyil. Çünki nəşr
olunmuş bütün mətnlərin hamısını
heç də ədəbiyyat faktı kimi qəbul edə bilmərik.
Ədəbiyyat faktı olmayan və ədəbi dövriyyəyə
daxil ola bilməyən mətnlər isə
yalnız və yalnız yazı və çap materialı ola
bilər. Dövriyyəyə süni şəkildə
daxile dilmə halları da vardır ki, belə hallar, əsasən,
incəsənətin digər sahələri vasitəsilə əlaqəli
şəkildə həyata keçirilir. Lakin
sənətə aidiyyəti olmadığı
üçün bunlar, təbii ki, yaddaqalan və
uzunömürlü olmur. Nəsr əsəri
üçün isə belə monipulyasiyalar keçərli
deyil. O, ya mətn olaraq əsər kimi var, ya da yoxdur! Təəssüf
ki, bir sıra hallarda "ədəbi tənqid"in
özü də bədii söz yaradıcılığına
aidiyyəti olmayan mətnlərin və müəlliflərinin
reklamı ilə məşğul olur, qəzet və
jurnallardan boy verən məqsədli və sifarişli xaltura
yazılarla onları ədəbiyyata sırımağa cəhd
edir və nə yazıq ki, bəzən buna, süni şəkildə
də olsa, nail ola bilir. İstənilən halda,
tənqidçinin peşəkarlığı, biliyi, analitik
təfəkkürü, təhlil və tədqiq
bacarığı ilə yanaşı, şəffaf
mövqeyi, vicdan və məsuliyyət hissi olmalıdır.
Məhz bu mövqedən yanaşaraq, burada yalnız ədəbiyyat
faktı olan və ədəbiyyat adına
nələrisə müşahidə edə biləcəyimiz
povestlərin adlarını çəkməyi, haqqında
yığcam şəkildə fikir bildirməyi məqsədəuyğun
hesab edirik.
2017-2018-ci illər üçün povest janrının
ümumi mənzərəsində mövzu, məzmun, üslub
və təmayül müxtəlifliyi, süjetin
çoxqatlı təqdimatı əsas məqam kimi
müşahidə olundu. Bunların içərisində
magik-realist üslubda yazılmış əsərlər bir
sıra diqqəti çəkən məqamları ilə daha
çox görünən oldu. Belə əsərlərdən
biri yaradıcılığında magik-realist üslubun
aparıcı olduğu istedadlı yazar Zahid Sarıtorpağın
"Qarğa marşrutu" povestidir. Onu
da deyək ki, bu, yazıçının povest janrında qələmə
aldığı ilk əsəridir. Zahid
Sarıtorpaq içərisində yaşadığı
dövrün problematikasından yazmağa daha çox
üstünlük verən və onu hazır qavranılan məhsul
kimi deyil, düşündürən,
düşündürüb də nəticə
çıxarmağa sövq edən şəkildə təqdim
edən yazıçıdır. Mübhəmlik,
mistik örtük, simvolizm, arxetiplərə müraciət,
gerçəkliyin gizlinlərdə əksi, ümumiləşdirmə...
onun digər əsərləri kimi, "Qarğa
marşrutu"nda da diqqəti çəkir. Müəllif, bəlkə də ən adi həqiqətləri
belə, metafizik düşüncə örtüyündə
təqdim edir, əsəri anlamaq üçün isə
örtüyün o üzündəki həqiqəti görmək
gərəkdir.
"Qarğa marşrutu"nda vampirsayağı obraz
kimi təsvir edilən Nihat ümumilikdə ədəbiyyatımız
üçün, demək olar ki, yenidir. Kiçik
yaşlarından atasını itirən,
atalığının kobud və vecsiz rəftarından təngə
gələn, sevgidən, hətta ana nəvazişi və
qayğısından məhrum böyüyən Nihata
bütün bunlar, təbii ki, ruhi-psixoloji təsirsiz
ötüşməmişdir. Baş
götürüb evdən qaçan və bibisigildə
yaşayan Nihat bir müddət sonra xaçapuri satıb
çörəkpulu qazanmaq üçün Bakıya - Binə
bazarına üz tutur. Nihat obrazı
mürəkkəb və ümumiləşmiş obrazdır.
Həyatın amansızlığı, ədalətsizliyi
qarşısında nə edəcəyini hələ
aydınlaşdıra bilməyən, yaşamaq uğrunda mübarizədə
gah zəif, gah da güclü görünməyə
çalışan obraz. Əsərdəki obrazların əksəriyyəti
də məhz bu tip insanlardır - yaşamaq uğrunda həyatın
dibində çabalayan Nihatlar, Əzizağalar, Dilsuzlar,
Şamillər..., onların yaşam tərzi,
ağrı-acıları, daxili-psixoloji
yaşantıları... Povestdə ümumiləşdirmə
və simvolizm məkan və obrazların timsalında
gerçəkləşmişdir. Bazar,
mahiyyət etibarilə, burada təsvir olunan dövrün, cəmiyyətin
xarakterini, mövcud mənfilikləri, bəzi insanların qəlbinə
hakim kəsilən şeytani hərisliyi ifadə edərək
simvolik məzmun daşıyır. Əslində,
geniş və fəlsəfi anlamda yanaşsaq, dünya
özü də böyük bir bazar deyilmi?! - İnsan
bazarı!
Yüksək sənətkarlıqla yazılmış,
poetik təfəkkürlə prozaik təfəkkürün
birgə təzahür etdiyi "Qarğa marşrutu"nu
2017-2018-ci illər povest janrının uğurlu nümunəsi
hesab etmək olar.
Mübariz
Cəfərlinin magik-realist üslubda yazılmış
"Şəklin arxasında", "Səmadakı
quyu" və "Yerin altındakı
gümüşüyarpaq ağac" əsərləri
müəllifin irreal aləm və hadisələrlə
bağlı düşüncələrini əks etdirir.
"Şəklin arxasında" povestində ruhlar, yuxu,
qeyri-adi hadisələr haqqında araşdırma aparan tədqiqatçının
bu məqsədlə getdiyi qeyri-adi hadisələrin
yaşandığı söylənilən evdə baş verənlər
və bunların fonunda keçən əsrin, təxminən,
səksəninci illərin sonları-doxsanıncı illərin
əvvəllərində cəmiyyətdə mövcud olan
xaos və nəticə etibarilə onun yaratdığı
cinayətlər diqqətə çatdırılır. Bu evdə
baş verənlər ev sahibinin söylədiyi
kimi, doğrudanmı ruhlarla, daha dəqiq desək, rəsmi həmin
evin divarından asılmış gənc və gözəl
qadının ruhu ilə bağlı idi, yoxsa üstü
ört-basdır edilmiş cinayətlər idi? Axı,
həqiqət heç də təkcə gözlə
görünənlərdə deyil, bəlkə də, daha
çox gizlinlərdə - "Şəklin arxasında"
olur. Deməli, əsas diqqət şəklə
deyil, onun arxasındakı gizlinlərə yönəlməli,
həqiqət də orada axtarılmalıdır.
"Ya dirisən, ya ölü. Üçüncü yol yoxdur"
hind atalar məsəlinin əksinə olaraq "Yollar
çoxdur" deyən müəllif, əslində,
"yol" dedikdə, insanın cisimsəl, yaxud ruhsal anlamda
"gedib" də bərqərar ola biləcəyi məkanı
nəzərdə tutur. Taleyindən gileyli olanlar, bəlkə,
metafizik düşüncəyə görə, bizə naməlum
uzaqlıqlarda yerləşən mövcudluqlarda özlərini
tapa bilərlər?.. Tapa bilərlərmi?
Həmin məkanlar bəyəm onlar
üçün labirint olmayacaqmı? Hər halda belə
mövcudiyyət var və Mübariz Cəfərlinin daha
çox irreal aləmdə baş verən hadisələri və
bu kontekstdə qəhrəmanının ruhi-psixoloji
yaşantılarını, təbəddülatlarını əks
etdirən "Səmadakı quyu" povesti də müəllifin
neçəncisə mövcudiyyətin varlığına
inam hissini ortaya qoyur. "Yerin altındakı
gümüşüyarpaq ağac" əsərində yuxu
süjetyaradıcı komponent kimi alınır, irreal aləmlə
bağlı "görüntülər"in təsvirini
gerçəkləşdirir. Demək olar
ki, qeyri-adi, mistik hadisələrdən ibarət olan yuxu üzərində
qurulmuş əsər süjet boyu hadisələrin qəhrəmanı
ilə birlikdə oxucunu da düşündürür, baş
verənlərin nə ilə sonuclanacağını təhmin
etməyə can atır, həm də məhz sözügedən
irreal kontekstdə. Müəllifin yuxu
haqqında sual və düşüncələri ilə
başlayan əsər sonda oxucunun özünü də bu
sual və düşüncələrlə baş-başa
qoyur. Yazıçı təqdim etdiyi
çoxqatlı yuxu ilə oxucunu daha da çətinə
salır. Yuxu ilə bağlı suallar isə
hələ də bəşəriyyət üçün
cavabsız qalır. Həm də bu təkcə
sirrin açılma məqamının yetişməməsi
ilə deyil, bəlkə də və yəqin ki, sirrin içərisində
cismən var olduğumuz maddi aləm üçün heç
vaxt açılmayacağı ilə bağlıdır.
"Niyə məni qoydun öləm, baba?!" - Mübariz
Örənin postmodernist təmayüldə yazdığı
"Ağ buludlar" povesti üçün seçdiyi bu
epiqraf süjet boyu, sanki bədbəxtliyə məhkum
olunmuşların qəlbindən qopan ah kimi səslənir.
Əsərdə baş verən günahlar onu
edənlərə özünəqəsddən başqa yol
qoymur, insest əlaqədə olan ata ayaqlarını dəzgahın
altında qoyub özünü əlilliyə məhkum edir,
qardaş isə özünü çaya atıb
öldürür. "Niyə məni
qoydun öləm, baba?!" - bu, həmin
övladların səsləridir. Ailəsini
atanların başqa millətdən olan müxtəlif
qadınlardan törəmiş bir-bindən xəbərsiz
övladları bu günaha öz valideynləri, burada, konkret
olaraq ataları tərəfindən məhkum edilmişlər.
Məhz "O" da belələrindəndir.
Əsərin kulminasiya nöqtəsi bir-birindən
ayrı yaşayıb böyüyən doğma
bacı-qardaşın arasında olan insest əlaqənin bəllənməsidir.
Bu acı gerçəyi bildikdə isə bir vaxtlar ailəsini
axtaran "O" qaçır, bacısından da,
"kamaz"ın arxasınca qarın-buzun üstündə
ayaqyalın-başıaçıq, ağ saçları
üzünə tökülmüş qaçan - illərdi
oğlunun həsrətindən havalanmış - anasından
da qaçır. Əslində, o, öz günahından
qaçırdı - öz ölümünə sarı!
Povestdə yuxu mənayaradıcı komponent kimi
çıxış edir, sirli aləm kimi olacaqlar haqqında
sahibinə müəyyən şifrələrlə konkret
mesajlar ötürür. Yuxuların yozumu süjetin gəlişməsi
boyunca "O"nun başına gələcəklərə
işarə kimi hesablanır.
Povestdə
Antik yunan ədəbiyyatına aid Tebai kralı Ediplə
bağlı uyğun motivdən dekonstruktiv şəkildə
istifadə olunmuşdur. Əsas diqqəti
çəkən isə süjetyaradıcı komponent kimi
alınaraq dekonstruktiv şəkildə istifadə edilən
"Qurani-Kərim"də sözügedən Lut Peyğəmbərin
qövmü - mənəvi-əxlaqi heçliyə
uğramış qövmün Allahın qəzəbinə gələrək
fiziki cəhətdən də məhv olunması ilə əlaqəli
əhvalatdır.
Qorxmaz Şıxalıoğlunun əsas obrazın dilindən
səmimi, içdən gələn duyğularla
yazdığı "Bürkü" povesti bir yeniyetmənin
daxili psixoloji yaşantılarını əks etdirir. Xəstə anasına şəfa
olacaq çiçəklərdən yığmaq
üçün tək və gizli meşəyə gedən
Eldarın qorxunu dəf etmək üçün daxilində
öz-özüylə mübarizəsi və qorxunu yenməsi,
başına gələn hadisələrin təsadüf,
qarabasma, yaxud Tanrının iradəsilə baş verən
gerçəklik olmasını yaşına uyğun şəkildə
dərk etməyə çalışması psixoloji aspektdə
o qədər inandırıcı şəkildə təsvir
edilir ki, oxucu bu hissləri obrazla birgə yaşayır. Sadiq Zamanın "Ötən illərin yuxusu"
povestində də əsas obraz yeniyetmə oğlandır,
lakin "Bürkü" povestindən fərqli olaraq burada
daha çox şəhər mühiti məzmuna uyğun
çərçivədə təsvir edilir. Ötən illərin gələcəkdə
gerçəkləşən ağrılı yuxusundan
görünür ki, gələcək insan üçün
önəmli olan mənəvi-əxlaqi baxımdan o qədər
də yaxşı nələrsə vəd etmir. Demək ki, keçmişin həqiqi sevgi və
dostluqdan uzaq gələcəyində insan yavaş-yavaş mənən
insanlığından uzaqlaşmağa doğru gedəcək,
mənəvi-əxlaqi aşınmalar, təyin edilmiş
çərçivədən çıxmaq isə onu məhvə
sürükləyəcək. Çünki
Yer kürə şəklində olub öz orbiti ətrafında
fırlandığı kimi, insanların yaşam tərzində
də bir nizam olmalıdır.
2017-2018-ci
illərdə çap olunmuş Məmməd Orucun
"Veteran", Kənan Hacının "Fironun dəftəri",
Mustafa Çəmənlinin "Səhnə fədaisi",
Vaqif Bəhmənlinin "Cabbar qalası", Qələndər
Xaçınçaylının "Güllə
işığında", Mənzər Niyarlının
"Vətəndən-vətənə", Qafar Cəfərlinin
"Namus yarası", "Xəyanət" və
"Xoşbəxt" əsirlər", Ələmdar
Cabbarlının "Qızıl", M.Firanın "Ötən
günlərdən qorxma" povestləri də müxtəlif
mövzulara həsr olunmuş əsərlər kimi maraq
doğurur. Əli bəy Azərinin tərtibatında
nəşr olunmuş "Seçilmiş povestlər"
kitabında da bəzi povestlər müəyyən məqamları
ilə diqqəti çəkir. Bunların içərisində
sənədli povest, portret-povest, detektiv-povest və s. də
vardır.
Yeri gəlmişkən, bir məsələyə
münasibət bildirmək istərdik. Ədəbi
cameədə zaman-zaman "detektiv janrdımı",
"detektiv mətnə bədii əsər demək
olarmı" kimi müzakirələr olub. Əvvəla onu deyək ki, detektiv janr deyil,
öz-özlüyündə bir istilah kimi mətnin mövzu və
məzmununun hansı səpkidə olduğunu ifadə edən
janrlardaxili bölgüdür. Digər tərəfdən,
detektivə janr kimi yanaşmaq adi məntiqlə də uyğun
gəlmir. Əgər "detektiv
roman", "detektiv povest" deyiriksə və nəzərə
alsaq ki, həm roman, həm də povest özləri janr
göstəricisidirlərsə, o zaman iki janr göstəricisinin
yanaşı işlənməsi nə dərəcədə
doğrudur? Bildiyimiz kimi, detektiv əsərlər
daha çox hüquq-mühafizə orqanlarında
çalışmış əməkdaşlar tərəfindən,
adətən, şahidi və iştirakçısı
olduğu gerçək hadisələrin qələmə
alınması ilə meydana çıxır. Bu hadisə-əhvalatlar o zaman əsərə
çevrilir ki, gerçəkliklə bədiiliyin sintezi
yaransın, hadisələr bədii təfəkkür süzgəcindən
keçirilib bütöv süjet şəklində təqdim
olunsun. Əslində, bu, ümumiyyətlə,
mətni bədii əsər kimi xarakterizə edən
başlıca amildir. Bundan əlavə,
detektiv əsər hadisələrin gəlişmə mərhələləri,
kriminallıq dərəcəsi, əsas obrazları və
başqa bu kimi xüsusiyyətlərlə səciyyələnir.
Sözügedən xüsusiyyətləri
özündə ehtiva etməyən, yalnız müxtəlif
hadisə-əhvalatların sıralanmasından ibarət olub
bütöv süjetə çevrilməyən, bədiilikdən
kənar mətnlər isə detektiv əsər sayıla bilməz.
Bir məqam da maraqlıdır ki, detektiv əsər
müəllifləri yaradıcılıqlarını əsas
etibarilə bu xətt üzrə qurur, digər istiqamətlərə
o qədər də meyil göstərmirlər.
Gördüyümüz kimi, 2017-2018-ci illərdə
povest janrı həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət
etibarilə ədəbi mənzərədə kifayət qədər
görünən janr oldu. Janrın poetik
strukturunda müəyyən yeniliklər, fərqli eksperimentlər
diqqəti çəkdi. Ənənəvi
üslubda yazılmış əsərlərlə
yanaşı, mağik-realist üslubda, postmodern təmayüldə
qələmə alınmış maraqlı əsərlər
ortaya çıxdı. Dekonstruktiv üsula
postmodern əsərin əsas əlamət-göstəricilərindən
biri kimi müraciət olundu. Ən əsası
isə, Yuxu motivi süjetyaradıcı və mənayaradıcı
komponent kimi, xüsusilə, diqqəti çəkdi.
Bununla belə, bəzi əsərlərdə epataj
yaratmaq məqsədilə müxtəlif söz və ifadələrin
işlədilməsi, yaxud açıq-saçıq səhnələrin
təsviri, fikrimizcə, o qədər də arzuolunan deyil. Bəzən
bu sözlərin işlədilməsi, ümumiyyətlə,
lüzumsuz görünür. Açıq-saçıq
səhnələr isə estetik şəkildə və müəyyən
çərçivədə təqdim edilsə, daha
düzgün olar. Ədəbi dilimizdə
işlənməyən, ümumişlək olmayan, mənası
yalnız mətn içərisində anlaşılan sözlərin
yer alması da o qədər uyarlı görünmür.
Çağdaş
ədəbi proses qazanılan ədəbi-tarixi təcrübədən
kənarda, təcrid olunmuş şəkildə deyil, onunla əlaqəli
və müqayisəli şəkildə davam və inkişaf
etdirilməli, milli-mənəvi və bəşəri dəyərlər,
idraka can atma, varlıq və yaşamla bağlı insanı
düşündürən amillər və s. mənəvi-əxlaqi
çərçivədə çağdaş bədii təfəkkürlə
təqdim olunmalıdır.
Gördüyümüz kimi, son illərin, o cümlədən
2017-2018-ci illərin povest janrı ümumilikdə Müstəqillik
dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı üçün
xarakterik olan çağdaş bədii düşüncənin
axtarışları və fərqli eksperimentləri istiqamətində
hərəkətdədir. Bu axtarışlar onun
bir xətli deyil, müxtəlif üslub, təmayül və
cərəyanlar üzrə ortaya çıxmasına,
bütövlükdə dünya ədəbiyyatında
mövcud prosesləri milli bədii təfəkkür əsasında
yaşamasına imkan yaradır. Deməli,
akademik İsa Həbibbəylinin də qeyd etdiyi kimi,
"Müstəqillik epoxasının ədəbiyyatı Azərbaycanda
bərqərar olmuş demokratik ədəbi mühitin
çoxmetodlu və çoxsəsli ədəbiyyatıdır".
Bu isə çağdaş ədəbiyyatın
və bədii düşüncənin gəlişməsi,
özünü çeşidli yönümlərdə təsdiqləməsi
üçün önəmli amildir.
Aynur XƏLİLOVA
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 7 sentyabr.- S.12-13.