2018-ci ilin hekayə
palitrası
Zaman-zaman
günümüzün hadisələrindən, bəzən da
yaddaşımızda ilişib qalan xatirələrdən yol alan hekayələr müasir ədəbiyyatımızın
ən öndə gedən janrlarından hesab edilir. 2018-ci ilin hekayə palitrasında hər rəngə
təsadüf edilir, həyatı bəmbəyaz, ümidverici çəhrayı,
qan qırmızısı, duyğusuz boz və kəskin qara
boyalarla təsvir edən mətnlər üslub müxtəlifliyi
ilə də bir-birindən seçilməkdədir.
Hekayə
elə bir janrdır ki, onun üçün mövzu məhdudiyyəti
yoxdur, tariximizin, eləcə də müasir həyatımızın
ən mühüm hadisələrindən tutmuş, önəmsiz
saydığımız, adidən də adi hesab etdiyimiz məqamlarına
qədər hər an gözəl bir hekayənin
ana xəttini təşkil edə bilər. Yetər
ki, o, təxəyyül gücündən istifadə edilərək,
modern hekayə prinsiplərinə əsaslanaraq bədii
nümunəyə çevrilsin. H.Xortazarın
dediyi kimi, hekayə adi hadisələri böyük, sonsuz bir
reallıqla analiz edib sadə və qısa dillə
anlatmaqdır. Fikrimizcə, məhz bunlar -
tutarlı mövzu, inandırıcı süjet, sadə təhkiyə,
anlaşıqlı dil yaxşı hekayənin ərsəyə
gəlməsinə kifayət edir.
Kamran Nəzirlinin
"Babalar nağıl danışmır", Yaşar
Bünyadın "Miqrant", Meyxoş Abdullahın "Gecəyarısı
qapısı döyülən adam", Alpay Azərin
"Yazıçı və arvadı", Ceylan Mumoğlunun
"Qurbağa öpüşü", Salidə Şərifovanın
"Dionisin qələbəsi", Ələmdar
Cabbarlının "Qızıl" kitabları ideya-məzmun
xüsusiyyətləri, gerçəkliyin bədii-estetik təfəkkürlə
təqdimi baxımından bir-birindən seçilən hekayə
toplularıdır. "Azərbaycan" jurnalında,
"Ulduz"da, "Ədəbiyyat qəzeti"ndə,
"525-ci qəzet"də, artkaspi.az, sənət.az,
sim-sim.az, yarpaq.az elektron portallarında mütəmadi olaraq
çap edilən hekayələr janrın ideya məzmun
qatını açmaq, poetik xüsusiyyətlərini ifadə
etmək üçün kifayət qədər material verən,
müasir ədəbi həyatımızın əsas
halqasını təşkil edən mətnlərdir. Müasir hekayələrimiz problematika cəhətdən
rəgarəng və çoxçalarlıdır ki, bu da
janrı monotonluqdan uzaqlaşdırır. Son dönəm
hekayələrində mövzunun təqdimində şüur
axını texnikasından istifadə (P.Seyidli
"Şüşə heykəl", Y.Bünyad
"Qapı"), kamera effekti (O.Fikrətoğlu "Dəccal",
A.Qismət "Qrammofon", Ş.Nəzərlinin
"Qonaq"), elmi-fantastik və simvolik çalarlar (V.Nuru
"Qapılar quduranda", "İlda"), satirik təhkiyə
(A.İmanlı "Gerçəkləşən istəklərim
və...", V.Məhərrəmov "Köhnə
televizor", S.Şərifova "Psixiatrın gündəliyi")
diqqətçəkən cəhətlərdəndir.
Elçinin
"Bu da bir cür həyatdır", O.Fikrətoğlunun
"Dəccal", T.Vahidin "Göy üzü
qanamışdı", S.Aruzun "Bir payız günündə",
M.Abdullahın "Dəli Bəybəla",
G.Şamilqızının "Qəhrəman", Varisin
"Sonuncu mogikan", Y.Bünyadın "Atamın
ayaqları", Ü.Nəccarinin "Bir cüt çəhrayı
rəngi", M.Orucun "Çəkiliş" hekayələrində
mənəvi-psixoloji problemlərin çözümünə
çalışan müəlliflər qəhrəmanlarını
və onların ətrafında baş verənləri sadəcə
canlandırmaqla kifayətlənmir, obrazların mənəvi
durumunu müəyyənləşdirməyə, hərəkətlərinin
arxasında dayanan, onların taleyini dəyişən hadisələrin
mahiyyətinə varmağa çalışırlar.
Ötən
il yazdığı hekayələri ilə
ədəbi prosesdə canlanma yaradan müəlliflərdən
biri Orxan Fikrətoğludur. 2018-ci ildə oxuculara təqdim
etdiyi "Üçüncü günün adamı",
"Qorxu", "Sinqapur şarı", "Külək
adam", "Dəccal" kimi çoxsaylı hekayələri
mənəvi aşınmanın eşiyində olan cəmiyyətimizin
bəlalarının ifşasına yönəlmişdir. Günah motivi üzrərində qurulan "Dəccal"
hekayəsi 2018-ci ildə diqqət cəlb edən, oxucu təfəkküründə
izlər buraxan hekayələrdəndir. Alışdığımız
qısa hekayələrdən fərqli olaraq geniş həcmi
ilə fərqlənən mətndə hər bir detal o qədər
diqqətlə işlənilmişdir ki, oxuduğumuz zaman,
sanki o səhnələr göz önündə canlanır,
film təəssüratı yaradır. Son
dövrlərin çox işlənmiş, çox
qabardılmış mövzusunda olsa da, təhkiyəsinin sərrastlığı,
təsvirlərin canlılığı, obrazların fərdiliyi,
xarakterlərin ifadəsindəki ziddiyyətlər ilə
"Dəccal"ı son dönəmin ən yaxşı
nümunələrindən biri saya bilərik. Hekayə mənəviyyatı pozulmağa doğru
gedən cəmiyyətimizə atılan bir daşdır,
oyanmağa, düşünməyə vadar edən daş.
Sanki bu həyatda atılan hər bir
addımın sonradan, unutduğun zaman Molla Qafarın
çiyninə dəyən daş kimi gəlib səni
tutacağına inandırır. Oldu-bitdiylə
hesablaşmamağı, zamanı gəldiyində hər bir hərəkətin
cəzası olacağına işarələr edir.
Qeyri-adiliklərə
qaçmadan, sıradan həyat hadisələrini simvolik
çalarlarla zənginləşdirən Təranə Vahid
ötən ildə "Qərib gül",
"Vağzaldakı qarı", "Göy üzü
qanamışdı" hekayələri ilə oxucularla görüşdü.
Süjet və kompozisiya xüsusiyyətlərinə,
ideya-məzmun keyfiyyətinə görə müasir hekayə
sferasında seçilən mətnlər hadisə hekayələri
deyil, bu nümunələrdə əhvalatlar insan
düşüncəsinin təqdimi üçün vasitə
rolunu oynayır. Təranə Vahidin hekayələrinin
bədii məziyyəti, əsərlərindəki rəngarənglik
təkcə ədəbiyyatşünasların deyil, teatr
xadimlərinin də diqqətini cəlb etməkdədir.
Belə ki, 2018-ci ildə müəllifin "Quş dili" və
"Qorxu çiçəkləri" əsasında
"Yuğ" Teatrında maraqla qarşılanan "Quş
dili" adlı tamaşa hazırlanmışdır.
"Portret",
"Atamın ayaqları", "Hələ ki təyyarələr
uçur" hekayələrinin müəllifi Yaşar
Bünyad müasir nəsrimizdə sadə təhkiyə
elementlərinə sadiq qalan, uzun-uzadı təsvirlərlə
oxucu darıxdırmayan yazarlarındandır. Duyğu
yüklü, ölüm ayağında olan insanın
düşüncələri əsasında yazılan
"Qapı" hekayəsində qapı bu dünya ilə o
dünya arasındakı, iki həyatı ayıran və birləşdirən
məqam kimi təsvir edilir. Simvolik çalarlarla zəngin
hekayədə insan xislətinin bir çox duyğuları -
qorxu, kədər, yalnızlıq, ümid bir-birinə
qarışmış şəkildə təqdim olunur,
qarışıq duyğular içində keçmişə
boylanan Mərdan kişi ilə birlikdə, sanki bizim də
içimizdə ağ kəpənəklə gələn
ümid işığı közərməyə
başlayır.
Azərbaycanda
roman müəllifi kimi daha çox tanınsa da, hazırda həm
roman, həm də hekayə yazarı kimi dünyanın əksər
festivallarında, ədəbi müsabiqələrində yer
tutan Varisin "Sonuncu mogikan" hekayəsinin qəhrəmanı
bu dünyanın, ziddiyyətli, sabaha ümidi olmayan,
özündən başqasına önəm verməyən cəmiyyətin
tükənməkdə olan üzvlərindəndir. Qəhrəmanımız hekayə boyu
rastlaşdığı hər hadisəni içdən
yaşayaraq qəbul edir, ətrafındakı hər kəsin
halına yanan, başqasının dərdini özünkü
hesab edən, ətrafdakılarını özündən
daha üstün tutan nəslin sonuncu nümayəndələrindəndir.
Böyük sosial ziddiyyətlər üzərində
qurulan hekayədə müəllif qəhrəmanını
hadisədən-hadisəyə keçirməklə onun
xarakterini açmağa, qəlbindəki gizlinlərin təqdiminə
çalışır. Əslində,
Varisin qəhrəmanı çox güclüdür. Çoxqatlı təhkiyə prinsiplərilə
yazılan hekayədə, gah monoloqlar, gah dialoqlar
ağırlıq təşkil edir, ideyanın təqdimində
aparıcı olur. Oxuduğu
qırmızıüzlü kitabla qəhrəmanı
arasında assosiasiya yaradan müəllif onun haqqında demək
istədiklərini elə kitabdan oxutdurmaqla obrazın təqdimində
orijinal üsuldan istifadə etmiş olur.
Müasir
cəmiyyətimizi narahat edən məsələlərin
başında gələn televiziya verilişlərinə və
onların hazırlanma məsələsinə toxunulan
"Çəkiliş", əslində, realist hekayə
olsa da oxuduqca dodaq qaçıran, mövcud situasiyaya
gülüş doğuran məqamlar da kifayət qədərdir...
Qarşılaşdığımız sosial
problemlərin, öz yurdundan uzaq düşən insanların,
boş qalan kəndlərin, tənha yaşayan anaların,
pozulan ailə dəyərlərinin hekayə içində
quru sözlərlə yox, mətnin içində əridilərək,
ayrı-ayrı situasiyalarda verilməsi əsərin bədii dəyərini
artırır. Hekayənin dili axıcı və sadə
olmaqla yanaşı, təsvirlər
inandırıcıdır, obrazın - Nübar xalanın təqdimində
reallığı gözləyən M.Oruc onun təbiiliyini
bütünlükdə - geyimi, davranışı və
sözləri ilə paralel təqdim etməsi hekayənin
canlılığını artırır, sünilikdən
uzaq, bəzək-düzəksiz həyatın
üstünlüklərini gözlər önünə sərir.
İnsanın
içindəki boşluğu doldura biləcək bir
qaçış nöqtəsinin olmasının
labüdlüyünün vurğulandığı, milli-mənəvi
dəyərlərimizi qorumağa hesablanmış "Dəli
gülüş" (M.Abdullah), "Əlimərdanın mərdliyi"
(V.Nəsib), ailənin müqəddəsliyi ideyasını
aşınmalara doğru gedən cəmiyyətimizlə
qarşılaşdırıldığı
"Sınmış kart" (Q.Mehdi), müasir ədəbi
axınlara olan meyillərdən, senzuradan bəhs edilən, bədii
təfəkkürün buxovlanmasını, söz
azadlığından, düşüncə
azadlığından məhrum edilmənin fəsadlarını
ortaya qoyan "Burulma və ya çağırış"
(A.Quliyev), müxtəlif təhkiyə elementlərini
qovuşuğu şəklində yazılmış "Bir
payız günündə" (S.Aruz), mistik hekayələr
silsiləsindən "Şəhid qızının istəyi"
(A.Nəbi), "İki it, dörd adam" (H.Piriyev),
"Sadıq Elcanlının "Tənha zirvə təbəssümü",
nəsrimizdə yeni molla obrazı yaradıldığı
"Balıncın altındakı pullar" (A.Azər),
elmi-fantastik üslubda yazılmış "İlda",
"Qapılar quduranda"(V.Nuru), günümüzün hadisələrindən
bəhs edən "Xanım taksi" (A.Qismət), mifik təfəkkürün
interpretasiyasından istifadə edilərək xalq arasında
mövcud inancların təhkiyə müstəvisinə gətirildiyi
"Şanapipik" (V.Məmmədli) hekayəsi 2018-ci ildə
mənəviyyatı pozulmağa doğru gedən cəmiyyətimizdə,
prozaik gerçəkliklərin təsvir edildiyi bədii
nümunələrdir.
Təbii ki, qeyri-real hadisələrin təsvirilə,
insana ümid verən, ruhunu oxşayan hekayələrlə bahəm
mövzu, struktur bəsitliyi ilə fərqlənən
nümunələr də yox deyil (A.Kəngərli
"Darıxan adamlar", E.Tanrıgil "Günəşin
batması"). Sosial mesajlar verməklə missiyasını bitirən
A.Müzəffərlinin "Qorxaqlığa
çağırış", A.Kəngərlinin
"Gecikmiş məhəbbət", Sadıq
Elcanlının "Hamilə", M.Atalayın "Kitabxana əsiri"
hekayəsi isə təqdim etdiyi mövzunun fonunda sönük
qalan mətnlərdəndir. Deqradasiyaya
uğrayan cəmiyyətimizdən, pozulan ailə dəyərlərimizdən,
gündəlik qayğılardan bəhs edən bu əsərlərdə
publisistik təsvir bədiiliyi üstələyir.
Hər
birimizi düşündürən mövcud problemlərin
satirik boyalarla təqdim edildiyi, satiradan bir vasitə kimi istafadə
edildiyi "Ağrı", "Divardakı portret"
(A.Babayev), "Xallı qurbağa" (N.Ədiloğlu),
"Bazar gününün qonaqlığı",
"Gerçəkləşən istəklərim və..."(A.İmanlı),
"Köhnə televizor" (V.Məhərrəmov) hekayələri
güldürməsə də, düşündürür, həqiqəti
üzümüzə çırpmaqdan ehtiyat etmir....
2018-ci ildə müxtəlif strukturlarda keçirilən
hekayə müsabiqələri janrı mövzu və forma
baxımından daha da zənginləşdirdi. Bütün türk
dünyasını əhatə edən Beynəlxalq Mahmud
Qaşqarlı hekayə müsabiqəsi, XX əsr Azərbaycan
nəsrində öz çəkisi ilə fərqlənən
Mir Cəlal Paşayevin xatirəsinə həsr olunan hekayə
müsabiqəsi ədəbi mənzərəni kifayət qədər
canlandırdı. Ötüb keçdiyimiz ildə
yazarlarımızın, xüsusən də gənclərin
diqqətini cəlb edən "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
ili" hekayə müsabiqəsi maraqlı seçimlər ilə
başa çatdı. Daha çox gənclərin
iştirak etdiyi müsabiqədə tarixi hadisələrin təsvirini
respublikanın qurulmasında, maddi-mənəvi dəyərlərinin
qorunmasında xidmətləri olan tarixi şəxsiyyətlərin
həyatları ilə iç-içə təqdim edildiyi,
tarixi mənzərəni formalaşdırmağa,
dövrün ruhunu çatdırmağa nail olan nümunələr
qalibiyyət qazandı.
Keçdiyimiz
ildə, əsasən, realizm prinsipləri ilə yazılan, əhvalat
təhkiyəsi üzərində qurulan mətnlərin nisbətən
çoxluq təşkil etməsi, müasir həyatımızın
təsvirində ənənəvi təhkiyə poetikasına əsaslanması
ilə xarakterizə olunsa da, müəlliflərin maraqlı
eksperimentləri, müxtəlif təhkiyə tonlarının
bir müstəvidə cəmləşdirmələri, modern
hekayə ağırlıqlı mətnlər ortaya
qoymaları da janrın ümidverici inkişafının, hekayə
janrının hələ uzun müddət ədəbiyyatımızın
əsas janrı olacağının sübutudur...
Nərmin CAHANGİROVA
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 7 sentyabr.- S.14.