Zərif sərhədlərdə
seçim apararkən...
Ötən
ilin mətbu nəşrlərində dərc olunmuş
publisist məqalələri mövzu-problematikasına görə
bir neçə qrupa bölmək mümkündür:
Tədqiq-təhlil səciyyəli ədəbi-tənqidi
məqalələr. Bu tip yazılar müəyyən problemlə
bağlı axtarışların nəticəsi, yəni elmi
məqalələrdir, lakin mətbuat vasitəsilə daha
geniş oxucu kütləsinə təqdim edildiyindən
publisist çalarlardan da xali deyil. Misal üçün, Esmira
Fuadın "İnamın gəlişi" qəzetinin
ötənilki saylarında hissə-hissə dərc etdirdiyi
"Bu dünyanın qara daşı göyərməz"
adlı silsilə yazısında həm tədqiqatçılıq,
həm də publisist yaradıcılığı
bacarığından yararlandığını
görürük. Məqalə istedadlı
şair Sabir Arazlı Özgün və onun "Bizdən
salam olsun Musa Yaquba" kitabı haqqında düşüncələrdən
ibarətdir. Lakin Sabir Arazlı poemasında olduğu
kimi, Esmira Fuad resenziyasında da "Musa Yaqub - yurd",
"Musa Yaqub - təbiət" bağlılığına
xüsusi önəm verilir və bu meyil sənətin konkret məkan
və zamanla əlaqələrini "düşüncələr"in
əsas təhlil hədəflərindən birinə
çevirir. Yaxud N.Cəfərovun Anar
yaradıcılığından bəhs edən "Anarın
əbədi gəncliyi... Və əbədi gəncliyin
Anarı" ("Ulduz", ¹3), ""Bir gəncin
manifesti"ndən "Bir səfirin manifesti"nə"
("Azərbaycan", ¹4) adlı məqalələrinin
mayasını ayrı-ayrı sənətkarların
yaradıcılıq fəaliyyətini dəyərləndirmə
ilə yanaşı, insan və zaman ətrafında təhlil
və düşüncələr təşkil edir.
Tədqiq-təhlil
səciyyəli məqalələrin araya-ərsəyə
çıxarılmasında N.Şəmsizadə,
T.Salamoğlu, A.Turan, Ə.Cahangir, X.Telmanoğlu, V.Nəsib,
N.Həşimzadə və b. tədqiqatçılarımızla
yanaşı, AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat
İnstitutunun əməkdaşları (İ.Həbibbəyli,
V.Yusifli, A.Bayramoğlu, E.Akimova, B.Əhmədli,
T.Əlişanoğlu, S.Şərifova, N.Cabbarlı,
Q.Paşayev, C.Yusifli, M.Tağısoy, İ.Qəribli,
Y.Qasımbəyli, R.Ulusel, B.Babayev, G.Babayeva və b.) əsas
yaradıcı arsenal qismində görünür.
Ədəbi-tarixi yaddaşa müraciət edən məqalələr. Bu tip yazılar milli-mənəvi
mədəniyyətimizlə bağlı, uzaq zaman məsafəsindən
"dumanlı" görünən məsələlərə
aydınlıq gətirmək və tarixi yaddaşı təzələmək
baxımından əhəmiyyətlidir və bu meyil, əksinə,
publisist axtarışları çərçivəsini
genişləndirib elmi tədqiqata yaxınlaşdırır.
Bu nöqteyi-nəzərdən İ.Fəhminin "Ədəbiyyat
qəzeti"ndəki "Şərq arxetipləri" silsiləsi,
R.Kamalın həmin qəzetdə dərc etdirdiyi "Mir Cəfərin
qara maşını" (28 aprel), "Əbdürrəhim bəy
və pasport" (23 iyun), "Şeytanbazar: itirilmiş
yaddaş yeri" (22 sentyabr), "Yusif Vəzirin rəsmləri:
qrafikadan mistikaya" (1 dekabr) və s. kimi yazıları
xarakterikdir. Habelə D.Əhmədin "Hüseyn Baykara
Əhməd Cavadla bir məhbəsdə" ("Ustad",
¹3), M.Adcının "Avropa buradan başlanırdı"
("Ustad", ¹3), V.Quliyevin "Parisə əzablı
yol" ("Azərbaycan", ¹5), S.Babullaoğlunun "Elə
ailələr, elə sülalələr var ki..."
("Ədəbiyyat qəzeti", 13 oktyabr), Ə.Şamilin
"Nafiə Abidin Amerikadakı və Türkiyədəki nəvələri"
("525-ci qəzet", 31 oktyabr) və s. kimi yazılar
publisist mühakimələri ilə yanaşı, ədəbi-tarixi
araşdırmaları ilə də maraqlı və
oxunaqlıdır.
Sənət və sənətkarlar, ədəbiyyatşünas-alimlər
haqqında məqalələr. V.Yusiflinin "Ədəbiyyat qəzeti"ndə
ilboyu davam etdirdiyi "Köhnə kişilər" silsiləsi
və "Azərbaycan" jurnalında çap olunan
yubiley münasibətli yazıları, M.Əliyevin professor
Mirzağa Quluzadəyə (Xatirələrdə yaşayan
insan. "Ədəbiyyat qəzeti", 20
yanvar), M.Orucun yazıçı Mübariz Cəfərliyə
(Yazıçı ömrü. - "Azərbaycan",
¹4), A.Turanın caz musiqiçisi Vaqif Mustafazadəyə həsr
etdiyi (Caz, sadəcə, musiqi deyildir... "Ədəbiyyat qəzeti",
23 iyun), A.Qoşqarın "Mənim tanıdığım
Əlabbas" ("Ədəbiyyat qəzeti", 23 iyun), C.Qədirin
görkəmli bəstəkar Asəf Zeynallıya (Son əsərini
xəstəxana divarına yazan dahi: Asəf Zeynallı. "525-ci qəzet", 27 oktyabr) həsr etdiyi
yazılarda qəhrəmanın həyat və fəaliyyəti
ilə yanaşı, şəxsiyyətinin portret cizgiləri
verilir, onun milli-mənəvi kimliyinin obrazını
yaratmağa cəhd göstərilir.
Sosial-ictimai mövzularda məqalələr. S.Elcanlının
"Dağlar dünyasının əbədi xoşbəxti"
("Ədəbiyyat qəzeti", 20 oktyabr),
H.Hüseynovanın "Bütün yolların
başlanğıcı - təhsil" ("Ədəbiyyat qəzeti",
23 iyun), S.Şahmursoyun "Oxucu ədəbiyyata nə
verir?" ("Ustad", ¹5) və s. kimi məqalələr
cəmiyyətdə gedən ictimai-siyasi, sosial-mədəni
proseslərə publisist diqqətinin təzahürüdür.
Bu tip məqalələrdə toxunulan mövzu ətrafında
informasiya verilməklə yanaşı, təqdir, tənqid, təklif,
tələb arqumentləri də nəzərə
çarpır ki, bu da müəlliflərin həyati proseslərə
intellektual müdaxiləsi kimi dəyərləndirilməlidir.
Resenziya tipli yazılar. Belə məqalələrdə
bir qayda olaraq təzəcə çapdan
çıxmış kitablardan, incəsənətin digər
sahələrində diqqəti çəkən yeniliklərdən
söz açılır. E.Akimova, Ə.Cahangir,
Ş.Müşfiq, S.Elcanlı, S.Sultanova, Ə.Hüseynov,
N.Abbasova, N.Hüseynov və başqa peşəkarların qələmində
yaradıcı prosesə operativ münasibət, ilkin təhlil
və dəyərləndirmə nəinki cari ədəbi
prosesin öyrənilməsi, ümumiyyətlə elmi-mədəni
həyatımızın nəbzinin "yoxlanması"
baxımından xüsusi əhəmiyyət
daşıyır.
Müraciət
etdiyimiz ədəbi nəşrlər il ərzində
oxuculara bir sıra maraqlı müsahibələr, zarisovkalar,
söhbətlər, səfər təəssüratları da
təqdim etmişlər. Bu çoxsaylı
yazılar ədəbiyyat, mədəniyyət, incəsənət
sahələrindəki real vəziyyət haqqında təsəvvür
yaratmaq, yaradıcılıq vəzifələrini həyata
keçirmək üçün arzu və istəklərin
ifadəsi, habelə ədəbi-mədəni əlaqələr
baxımından əhəmiyyətlidir. Eləcə
də ""Ədəbiyyat qəzeti"nin müzakirə
saatı" layihəsi üzrə aktual mövzularda
aparılan söhbətlər müəyyən problemin
müzakirəsi, müxtəlif fikir və mülahizələrin
bölüşdürülməsi, polemikaya meydan açmaq
nöqteyi-nəzərindən maraq doğurmaya bilmir.
Lakin təsnifatda
xatırlatdığımız yazılarda publisistika ilə bədiiliyin
şəffaf sərhədlərində birinci tərəfə
meyil özünü daha çox hiss etdirdiyindən, onlar, təbii
ki, bədii publisistika nümunəsi hesab oluna bilməz. Bədii publisistikada toxunulan mövzu-problemlə
bağlı düşüncə və mühakimələr
obrazlı, ehtiraslı, bədii bir dildə
çatdırılmalı, emosiyanı artırmalı, bu isə,
öz növbəsində, daha geniş kütlələrin
marağına səbəb olub daha miqyaslı polemika
doğurmalıdır. Bir neçə
xarakterik nümunəyə diqqət yetirək.
Keçən
il üç alpinistin Şahdağda itkin
düşməsi hadisəsi geniş ictimaiyyəti intizar
içərisində saxlamış, mətbuatda
çoxsaylı, əsasən də informatik xarakterli
yazılar dərc olunmuşdur. Tanınmış
yazıçı-publisist Rafiq Səməndərin
"Şahdağım, burax uşaqları" adlı
yazısı ("Ədəbiyyat qəzeti", 3 fevral)
Şahdağın ətəklərində yerləşən
Xınalıq kəndində, "ağbirçək gəlin"
Şahbikə xalanın evində yazılmışdır.
O məqamlarda ki, göydə vertolyotlar uçuşaraq itmiş
alpinistləri axtarır, yerdəkilər -
xınalıqlılar isə ümidlə gözləyərək
peçin üstündə isti süd saxlayırlar ki,
tapılan kimi onlara içirtsinlər... Hər yan qar-buzdur,
dağ-dərə "gəlin kimi ağappaq geyinib",
sırsıradan bər-bəzək taxıb, adamlar isə
nigarançılıq içindədilər... Şahbikə
xala da narahatdır, verilən suallardan arabir yayınaraq
yamşanıb baxdığı dağlarla
danışır... səssiz danışır... Amma
ağbirçək ananın bu inam-etiqadı müəllifi
sadəcə arxaik əlamət kimi yox, həm də
milli-genetik yaddaşın möhkəmliyi baxımından
düşündürür, onun yayın qızmarında belə,
ağ "çalmasını" başında saxlayan
Şahdağa müraciətini əsərin ideyasına
çevirir, yazının sərlövhəsinə
çıxarır, ümumilikdə, təsvir və
düşüncələrdəki paradoksallıq bədii
kontrasta çevrilib məqalənin emosional təsir
gücünü qüvvətləndirir.
Vaqif Nəsibin
"Vaqif Səmədoğlu ilə üzü Muğana"
yazısı ("Ədəbiyyat qəzeti", 9 iyun) Səməd
Vurğunun 70 illiyi ərəfəsində Salyan-Neftçala
bölgəsinə səfər təəssüratından
ibarətdir. H.Arif, V.Səmədoğlu, R.Zəka
və V.Nəsib həmin unudulmaz səfərin
iştirakçılarıdır. Peşəkar
yazıçı qələmindən çıxmış
bu kiçik yazıda zaman hüdudları ustalıqla ram
edilir, S.Vurğunun bir vaxtlar Muğanda keçirdiyi unudulmaz
günlərlə 70 ildən sonra Muğanda keçirilən
S.Vurğunu anma günləri bir araya gətirilir, mənalandırılır,
fikir, mətləb ideya məqsədinə yönəldilir.
Mişkinaz
Cavid "Cavid haqqında xatirimdə qalanlar"
yazısından bir parçanı "Bu da bir cərəyandı,
keçib-gedəcək..." adı altında mətbuatda dərc
etdirmişdir ("Ədəbiyyat qəzeti", 27 oktyabr). Bu yazı repressiya və müharibə dövrü
ağrılarını günbəgün, saatbasaat
yaşamış bir qadının ürək titrədən
hekayətidir.
Biz Əlabbasın bədii əsərlərində
gördüyümüz dil-üslub, təhkiyə, təsvir
özünəməxsusluğunu tənqidçi-ədəbiyyatşünas
Sabir Bəşirovun qəfil ölümünə həsr etdiyi
"Baş tutmayan görüş" ("525-ci qəzet",
27 oktyabr) adlı məqaləsində də hiss edirik. Yazıçı
qələmindən çıxmış bu əsər
Yardımlıda yaşayıb-yaratmış,
ömrünü ədəbiyyata xidmətdə
keçirmiş Sabirin həyat və fəaliyyəti ilə
bağlı xarakterik faktlar üzərində qurulsa da, bədii
məziyyətləri ilə bir növ hekayə-rekviyem təsiri
bağışlayır.
Eləcə
də, illər, məkanlar, qəhrəmanlar, məqamlar, xatirələr
zəminində qələmə alınan: S.Elcanlının
yaradıcı ziyalımız Nahid Hacızadə
("İşıqlı adamın dastanı". "Ədəbiyyat qəzeti", 24 fevral),
Anarın SSRİ xalq rəssamı Tahir Salahov ("Tahir
Salahovla söhbət". "Ədəbiyyat qəzeti",
8 dekabr) şəxsiyyəti və
yaradıcılığından bəhs edən, habelə
İ.Vahabzadənin "Armud qoxulu, sarı rəngli
yuxular" ("Ədəbiyyat qəzeti", 10 fevral),
S.Rüstəmxanlının "Tanıdığımız
və tanımadığımız Dağıstan"
("Ədəbiyyat qəzeti", 13 oktyabr), M.İsmayılın
"Bir qorxunc oyunda ortaya çıxar şeir"
("Ədəbiyyat qəzeti", 13 oktyabr) və s. kimi
yazılar dil-üslub pəngarəngliyi, faktların bədii
təfəkkür süzgəcindən keçirilib mənalandırılması
və dəyərləndirilməsi, İ.Fəhminin "Milli
ənənələr, kütləvi mərasimlər"
adlı yazısı ("Ədəbiyyat qəzeti", 3
noyabr) Novruz şənliklərini daha rəngarəng etmək
təklifləri, "Dəmir əjdaha və şeyda
bülbül" ("Ədəbiyyat qəzeti", 17 noyabr)
yazısı bəstəkar Firəngiz Əlizadə sənəti
və ümumiyyətlə, musiqi sənəti haqqında,
B.Vüsalın "Ənəlhəqq deyən kişi..."
essesi xalq yazıçısı İ.Hüseynovun bədii-fəlsəfi
baxışları barədə orijinal düşüncələri
ilə maraq doğurur.
Anarın
"Türkün sözü" essesində ("Azərbaycan",
¹7-8) , Kamal Abdullanın "Ədəbiyyat
qəzeti"nin bir sıra saylarında dərc etdirdiyi "Əvvəl-axır
yazılanlar" başlıqlı esselərində olduğu
kimi. "Türkün sözü" essesinin əvvəlində
müəllif danışıq zamanı işlətdiyimiz
"türkün sözü", "türkün məsəli"
ifadələrinin məna və mahiyyətinə
varılır. Sonra müəllif düşüncələrini
türk xalqları şeirinin incələmələri ilə
genişləndirir, bu şeirlərdəki söz, fikir dərinliklərini,
sənətkarlıq xüsusiyyətlərini
araşdıra-araşdıra qəti qənaətə gəlir:
"Min illər boyu türkü yaşadan Türkün
sözü olub. Bu ifadəni heç vaxt, bir
növ üzrxahlıq edərək işlətməməliyik.
Əksinə, böyük qürur hissiylə,
iftixarla tələffüz etməliyik. Fəxr
edərək deməliyik ki, tarixin, əsrlərin bütün
keşməkeşlərindən, məşəqqətlərindən
keçən Türkün sözü Türkün
varlığıdır, ən böyük nemətdir,
alınmaz qalasıdır". (Anar. Türkün sözü. "Azərbaycan",
¹7-8, s. 45). "Əvvəl-axır
yazılanlar" isə yığcam ədəbi esselər
silsiləsidir.
B.Vüsalın
eşq və ilahi eşq mövzusunda bədii-fəlsəfi
düşüncələrini əks etdirən "Xətadı
qeyri-eşq..." ("Kredo"
qəzeti, 18 aprel), T.Turanın kənd xatirələri əsasında
yazdığı "Uşaqlığımızın rəngli
kişiləri" ("525-ci qəzet", 22 sentyabr)
esselerində də zamanın axarı, həyat tərzinin dəyişməsi,
dəyərlərə münasibətdə itkilərimiz,
qazanclarımız kimi düşündürücü problemlər
qələmə alınır. G.Natiqin
"Sevgi və xəyanət" ("Azərbaycan", ¹1),
G.Eyvazlının "Alnımda göynəyən güllə
yeri" ("Ədəbiyyat qəzeti", 27 oktyabr),
A.Abdullanın İrana səfər təəssüratı əsasında
yazdığı "Sandıq" ("Azərbaycan",
¹9), Q.İsabəylinin "Axır ki öldüm, ay bala!"
("Ədəbiyyat qəzeti", 17 noyabr) və s. kimi
çoxsaylı esselər bu janrda yaradıcılıq təsərrüfatının
mövzu-problem və məzmun rəngarəngliyini göstərir.
G.Nargisin "Gilənar rənginə boyanan ovuclar"
("Ustad", ¹2), M.Quluzadənin "Sərhədsiz
quşlar" ("Ədəbiyyat qəzeti", 3 mart)
yazıları dil, təsvir baxımından oxunaqlıdır,
janr etibarilə isə birinci hekayəni, ikinci isə daha
çox mənsur şeiri xatırladır.
Beləliklə,
ötən ilin ümumi mənzərəsi belə deməyə
əsas verir ki, publisistika bu gün də həyat hadisələrinə
münasibətdə öz çeviklik və mütəhərriklik
keyfiyyətlərini qoruyub saxlaya bilir...
Elçin MEHRƏLİYEV
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.-7 sentyabr.- S.24.