Ruhun Qayıdışı

Təxminən bir əsrin üçdəbiri qədər olan işğal tariximizdə ədəbiyyatımız üzərinə düşən hansı rolu oynaya bildi və ya oynaya bildimi?!

Heç nə yox, İkinci Dünya müharibəsi ərəfəsində, istərsə ondan sonra sovet ədəbiyyatının yaratdığı müharibə qəhrəmanlığı haqqında uzun-uzadı danışmağa ehtiyac görmürəm. Sadəcə, bunu demək istəyirəm ki, cəmiyyətdə ədəbiyyatın rolunu yaradanlar da elə bizim millətin nümayəndələri idisə, müstəqil dövrümüzdə, daha doğma Qarabağ müharibəsində eyni rolu niyə oynaya bilmir?

Bütün səbəbi yazarlarımızın üzərinə yükləyərək qınamaq da istəmirəm. Eyni zamanda mətni başdan-ayağa bədbin notlara yükləmək də. Xüsusi bir nüansa diqqət çəkərdim. Məğlub müharibələrdə məğlub tərəf böyük ədəbiyyat yarada bilmir. Kiçik istisnalar hər zaman ola bilər.

Adi bir nümunə: Aprel hadisələrindən sonra ədəbiyyatımızda həm bədii mətnin keyfiyyət baxımından, həm də pafosdan uzaq ciddi şeirlər, nəsr nümunələri ortaya çıxmağa başladı. Elə Şərif Ağayarın "Komandir" əsəri, digər gənc yazarların Aprel hadisələri barədə hekayə, şeirləri kifayət qədər uğurlu alındı. Bizə sadə görünsə də, bu tip bədii ədəbiyyat nümunələri cəmiyyətin şüurunda, düşüncə tərzində önəmli rol oynayır. Burdan o nəticəni çıxara bilərik ki, ədəbiyyatımızda Qarabağda yaşananları, faciələri üzə çıxarmaq üçün "aprel"lər lazımmış. Çünki məğlubluq həmin sahə üzrə həvəssizlik, təhtəlşüur yarada bilməyəcəyi xofunu yaradır.

Ədəbiyyatımızda müharibə ruhunun geri qayıtdığını söyləyə bilərik.

Yenə də müharibə ədəbiyyatı mövzusunda böyük problemlər qalmaqdadır. Yerli və xarici publika qarşısında ya başdan-ayağa ağlaşma, mərsiyə xarakterli, ya da pafoslu, boğazdan yuxarı şeirlər... Bunlar mətnin də keyfiyyət baxımından biabırçılığını nümayiş etdirir, həmçinin həqiqətə söykənmir - fikrini yaradır.

İşğal tarixi ədəbiyyatımızda yalnız Qarabağda iki-üç mərtəbəli imarətləri, kabab tüstülərini, kabab tüstüsü üstündən içilən bulaq sularını xatırlayacaqsa, vay halımıza... Çünki bunlar mənəvi deyil, mədə xarakterli, nəfs xarakterlidir. Mədə tarixi ilə çox uzağa getmək mümkün deyil.

Çıxış etdiyi tribunanı vətən sayan, tribunanı öz pafosuna çevirən şair ədəbiyyatımızda xaricə publika üçün ciddi nəsə nümayiş etdirə bilməz. Çünki belələri əlinə düşmüş şansdan istifadə edərək çıxış etdiyi tribunanı "vətənə-vətəgəyə" çevirir.

Müharibə, faciə ədəbiyyatı ölkələr üçün, adətən, ikili publika rolunu oynayır. Dünya publikası üçün keyfiyyətlə işlənmiş, qırğına məruz qalmış ədəbiyyat, yerli publika üçünsə milli ruhu qaldırmaq, müharibə həvəsini endirməmək üçün qəhrəmanlıq salnamələri.

Adi "Cəsur ürək" filminə diqqət yetirək. Filmdə həm ingilis işğalçılarının törətdiyi işğallar, ilk nikah gecəsi hüququ xüsusi, incə metodlarla canlandırılır. Diqqətlə izləsək, çoxluğun düşündüyünün əksinə olaraq, qəhrəmanlıqdan daha çox, içğalçının, faciənin dərinliyinə diqqət yetirilir. Qəhrəmanlıqsa, sadəcə, işğalçıya cavab kimi göstərilib.

Eyni zamanda yəhudilər və b. millətlərin də film, əsərlərindən geniş bəhs etmək olar.

Bizə yerli oxucular üçün pafosdan uzaq, həqiqətlərə söykənmiş qəhrəmanlıq salnamələri (cəmi üç il öncənin Aprel qəhrəmanları bu mövzu üçün qidadır), xarici publika üçünsə faciə (Xocalı və s. üçün filmlər, nəsr nümunələri), işğal ədəbiyyatını yaratmaq lazımdır. İdeoloji görünə bilər, bu gün dünya ədəbiyyatından seçmələr kimi qəbul etdiyimiz hansı əsərlər hər hansı bir ideologiyaya xidmət etmir? Keyfiyyətli mətn özüylə birgə həmin ideologiyanın da kütlələr arasında qəbul olunmasına səbəb olur.

Emin PİRİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 14 sentyabr. S. 9.