Elçin: "Azərbaycan ədəbiyyatı
bu gün parlaq dövrünü yaşamır"
Xalq
yazıçısı Elçinin APA-ya müsahibəsi
- Adətən,
bu sualı müsahibənin ortasında və ya sonunda verirlər.
Amma mən ənənəni pozub soruşmaq istəyirəm:
Hazırda hansı əsər üzərində işləyirsiniz?
Yəqin vəzifədən gedəndən sonra yazmağa daha
çox vaxtınız qalır...
- Məsələ
belədir ki, mən hardasa 40-50 ildir, eyni vaxtda yazıram. Hər
səhər saat beşdən doqquzun yarısına qədər
yalnız yazıçı Elçinə məxsus olan
vaxtdır. Ondan sonra isə işə gedirəm, kitab oxuyuram,
mətbuatı vərəqləyirəm. Cavan vaxtlarımdan
ictimai işdə olmuşam, işləmişəm. Amma indi
boş vaxtım çox olur, o da oxumağa, dostlarla
görüşməyə, gəzməyə, teatra, konsertə
getməyə daha çox imkan verir. Əlbəttə, bəzən
gündüzlər də işləyirəm. Bir sözlə,
yaradıcılıqla məşğul olmaq üçün
indi mənim vaxtım daha artıqdır. Bilirsən, mənim ən
böyük problemim həmişə vaxtla bağlı olub.
İndi isə o vaxt var.
- Belə
başa düşdüm ki, vəzifədən getməyinizə
sevinirsiniz.
- Sevinmək
yəqin o söz deyil, amma daxili bir rahatlıq var ki, artıq
vaxt qazanmışam. Amma bu cavanlıq vaxtlarımda olsaydı,
daha gözəl olardı. Ona görə mən həmişə
demişəm, yenə təkrar edirəm, yazıçı
harada işləməsindən asılı olmayaraq, ilk
növbədə, yazıçı olmalıdır. Rəhmətlik
İlyas Əfəndiyevin ən böyük kabineti evindəki
yazı otağı, ən böyük masası isə evindəki
yazı mizi idi. Vəssalam, bundan başqa heç bir vəzifəsi
yox idi. Amma mənim taleyim belə gətirdi ki, həmişə
ictimai işlərdə, dövlət işlərində
oldum.
- Bu
baxımdan atanızı qısqanmısınız?
-
Qısqanmaq deməzdim, sadəcə, o mənim
üçün belə bir nümunə olub ki,
yazıçı gərək bu cür yaşasın. Ancaq
dünyada mənim kimi daim işləyib və yazan
yazıçılar da çox olub. Müharibədən
sonrakı dövr fransız ədəbiyyatına baxın:
Andre Morua, Moriak kimi yazıçılar, başqaları nazir
olublar, De Qolla əməkdaşlıq ediblər və s. Ədəbiyyat
tarixinə nəzər salsanız, çox nümunələrlə
rastlaşmaq olar.
-
Elçin müəllim, bəs hazırda nə
yazırsınız?
- Bitmiş əsərlərdən söhbət gedirsə, “Stalin” adlı pyes yazdım. Bunun haqqında gərək bir qədər ətraflı danışım. Ömrümün böyük bir hissəsi Sovet İttifaqında keçib. Sovet İttifaqı yaxşısı, pisi ilə birlikdə unikal ölkə olub. Bu ölkənin yaranması və sonra da şərəfsizcəsinə süqutu tarixi hadisə idi. Mənə maraqlıdır görüm, o vaxt mən hansı ölkədə yaşamışam, bu, nə cür ölkə olub? Biz kimlərin rəhbərliyi altında yaşamışıq? Bu baxımdan son illərdə oxuduğum kitablar arasında da bədii əsərlər azdır, əsas etibarı ilə memuarlar, o dövrdəki rəhbərlərin - Leninin, Stalinin, Trotskinin, Yaqodanın, Yejovun, Beriyanın, Xruşşovun, Bağırovun, Jdanovun, başqalarının haqqındakı yazılar, onların öz xatirələri, Politbüronun iclaslarının stenoqramları, xarici sovetşünasların yazdıqları, repressiya sənədləri və s.-dir. Bu düşüncələrin nəticəsi olaraq özüm üçün də gözlənilmədən Stalin haqında pyes yazdım. Pyesi Rus Dram Teatrı qəbul edib. Tamaşaya hazırlayırlar, yəqin bu ilin sonuna qədər səhnəyə qoyular. Ondan başqa, bir pyes də yazmışam. Bəlkə onu da teatra təqdim etdim. Ümumiyyətlə, mənim bir sıra pyesim var ki, teatrlara verməmişəm. Elə pyesim var ki, 15-20 ildir, yazmışam, amma üzə çıxarmamışam.
- Səbəb nədir?
- Belə hesab edirəm ki, vaxtı yetişməyib. Elə bilirəm ki, yazıçının var-dövləti onun yazı masasının yeşiyindəki çap olunmamış əsərlərdir. Mənim də bu cür yazılarım var. Bəzilərini dostlara vermişəm oxuyublar, amma ictimaiyyətə təqdim etməmişəm. Mənim bir ailə haqqında romanım var. Böyük romandır. Neçə illərdir yazılıb, demək olar ki, hazırdır.
- Vaxtilə demişdiniz ki, tarixçəsi bütöv bir əsri əhatə edən ailə romanı yazmaq niyyətindəsiniz. Bu həmin romandır?
- Demişəm? Yadımda deyil. Bəli, həmin romandır.
- Bəs niyə çap etmirsiniz?
- Əvvəla, həcm etibarı ilə çox böyükdür, həm də düşünürəm ki, bəlkə nə vaxtsa yenidən ona qayıtdım. Böyük bir esse üzərində işi bitirirəm, bəlkə mətbuata verdim, bəlkə vermədim, hələ bilmirəm, “Azərbaycan xalq mahnılarında erotika” adlanır. Təzə hekayələr var. Lap bu günlərdə Qaldoninin “Hiyləgər dul qadın” komediyasını tərcümə etmişəm, Banin haqqında bir yazı yazmışam. Bax, müxtəsəri, bu cür.
- Ədəbiyyatın müxtəlif janrlarında əsər yazmısınız: roman, hekayə, pyes, esse... Deyə bilərsinizmi, Sizdə ən çox hansı alınıb? Özünüzü romançı, hekayəçi, dramaturq, yoxsa esseist hesab edirsiniz?
- Roman yazanda özümü romançı kimi, hekayə yazanda hekayəçi kimi, tənqidi məqalə yazanda tənqidçi kimi hiss edirəm. Başqa cür necə ola bilər? Bilirsən, mən ilk növbədə yazıçıyam. Bunu dedim, bir hadisə yadıma düşdü. O vaxt “525-ci qəzet"də müsahibəm çıxmışdı. Müsahibənin içində belə bir cümlə var idi ki, harada işləməyimdən asılı olmayaraq mən ilk növbədə yazıçıyam. Qəzet də bunu manşetə çıxarmışdı. Rəhmətlik Heydər Əliyev məqalə çıxan günün səhəri bir sıra məsələlərlə əlaqədar zəng eləmişdi. Söhbət əsnasında dedi ki, müsahibəni oxudum, xoşuma gəldi, bir nəfər gəlmişdi, qəzeti stolun üstünə qoyub dedi ki, cənab Prezident, baxın, Elçin bu cür məsul vəzifədədir, amma deyir mən ilk növbədə yazıçıyam. Heydər Əliyev o bir nəfərin adını çəkmədi, amma mən təxminən bildim kimi deyib, çünki mən bütün ətrafı tanıyıram, kim kimdir, kim nə deyər, nə deməz. Heydər Əliyev ona cavab verib ki, Elçin nə desin, desin mən ilk növbədə yazıçı deyiləm? Bax belə bir söhbət olmuşdu, indi sən deyəndə yadıma düşdü. Ümumiyyətlə, sənə bir şey deyim: 60-cılar nəslinin özlərini bir yazıçı kimi təsdiq etməsində Heydər Əliyevin müstəsna rolu olub. Bu həqiqətdir. 60-cıların ən çox çap olunduğu, nüfuz qazandığı illər 70-ci illər, 80-ci illərin əvvəlidir. O dövr ki, Heydər Əliyev respublikaya rəhbərlik edirdi. Onun bizə olan münasibətini hiss edirdik, yalnız biz yox, bizi istəməyənlər də, qısqananlar da bunu hiss edirdilər. Mən bilirdim ki, nə yazıramsa, Heydər Əliyev oxuyacaq, çətinə düşəndə sözünü deyəcək, eyni şeyi Anar da, Əkrəm də, başqaları da bilirdilər. Sadəcə, kimsə bunu deyir, kimsə də unutqanlıq edir. Unutqanlıq isə yaxşı şey deyil.
- Sizin AYB-yə katib gəlməyinizin maraqlı tarixçəsi var. İmran Qasımov Sizi katib gətirmək istəyib, yaşlı yazıçılar imkan verməyiblər. Heydər Əliyevsə deyib ki, AYB yenilənməli, gəncləşməlidir. Sizcə AYB-nin yenidən gəncləşməsinə ehtiyac yoxdurmu? Mən sədr səviyyəsində deyirəm.
- Nəinki mənim, Əkrəm Əylislinin də “Azərbaycan” jurnalına baş redaktor gəlməsində Heydər Əliyevin rolu olub. İndi Əkrəm hər yerdə deyir ki, jurnalda onu elə elədim, bunu belə elədim. Əkrəm bunu təkbaşına edə bilməzdi. Heydər Əliyevin, Yazıçılar İttifaqının müdafiəsi olmasaydı, bu işləri görə bilməzdi.
- Yeri gəlmişkən, bir zamanlar bu üçlüyün adı bir çəkilərdi: Anar, Elçin, Əkrəm Əylisli. Anarla Əkrəm Əylislinin münasibətləri məlumdur. Bəs, Sizin onlarla münasibətiniz necədir?
- Bizim Anarla da, Əkrəm Əylisli ilə də münasibətlərimizin 55 illik tarixi var. Anarla dostluğumuz 55 il əvvəl necə idisə, elə o cür də davam edir. Ola bilsin, 30-40 il əvvəlki kimi tez-tez görüşüb-danışmırıq, ancaq həmən münasibət qalır. Hərdən zəngləşirik, görüşüb ikilikdə nahar da edirik. Yəni münasibətlərimizdə heç bir problem yoxdur, övladlarımız da dostluq edirlər. Əkrəm Əyisli ilə isə çox təəssüflər olsun ki, bu münasibət çox soyuyub. Mən axırıncı dəfə Əkrəmlə nə vaxt görüşmüşəm, yadıma gəlmir.
- Səbəb nə olub?
- Bu barədə yəqin Əkrəmin öz mülahizələri var. Mənim fikrimcə isə səbəb Əkrəmin xasiyyətindədir. Əkrəmlə Anarın münasibətlərinin gərginləşməsini Anar ictimailəşdirmədi, Əkrəm yazdı, danışdı, Anar da ona cavab verdi. Mənim aləmimdə Əkrəmin xasiyyəti çox təzadlıdır. Onun xoşuma gələn və gəlməyən cəhətləri çoxdur. Ədəbiyyatla bağlı Əkrəmin yaxşı zövqü var. Əkrəm heç vaxt pis əsərə yaxşı deməyib, deməz də. Onun mənəvi diqtəsi imkan vermir ki, pis əsərə yaxşı desin. Amma Əkrəm eyni zamanda yaxşı əsərə yaxşı deməyə də çətinlik çəkir. Bilirsən, dostluq nədir? Elə bil, sən piramidanın bu üzündəsən, o da o biri üzündə, illər sizi get-gedə tükənən yuxarıya doğru qaldırır, gəlib çıxırsan o yerə ki, orada qırmızı xətt var. O xətti keçmək olmaz. O xətti keçdinsə, artıq dostluq keçmişin xatirəsinə çevrilir. Mənə elə gəlir ki, Əkrəm Anarla münasibətdə o qırmızı xətti keçdi. Mən buna çox təəssüf edirəm. Çünki Anar hansı məhəbbətlə Əkrəmə münasibət bəsləyirdi, ona ərkyana “Əkibala” deyirdi, Əkrəm də hansı məhəbbətlə Anara münasibət bəsləyirdi, ona ərkyana “Anari” deyirdi, bunlar mənim yaxşı yadımdadır. Çox təəssüf.
- Əkrəm Əylisli Anarı şəxsi münasibətlərə görə yox, sırf Yazıçılar Birliyinə görə tənqid edib və son müsahibəsində də deyir ki, yaradıcı birliyə 32 il rəhbər olmaq düzgün deyil. Mən istəyirəm Siz deyəsiniz, yaradıcı birliyə 32 il rəhbər olmaq doğrudur?
- Heç bir nizamnamədə yaşla bağlı məhdudiyyət yoxdur. Elədir?
- Bəli.
- Mən bu yaxında mətbuatdan oxudum ki, üç gənc yazıçı Yazıçılar Birliyinin sədrliyinə namizədliyini vermək istəyir. Bu məni çox sevindirir. Mən o cavanları şəxsən tanımıram. Amma xoşuma gəlir. Cavan adamlardır, özlərini təsdiq etmək istəyirlər. Bunlara elə gəlir ki, sədr ola bilərlər. Niyə də olmasınlar? Yaxud da lap sədr olmayacaqlarını bilsələr də, protest əlaməti olaraq öz namizədliklərini irəli sürürlər. Burda heç bir pis iş görmürəm. Ancaq o biri tərəfdən Anarın da öz namizədliyini yenidən vermək hüququ var. Elə deyil? Əgər o, bu işi davam etdirmək istəyirsə, öz namizədliyini verirsə, burda da heç bir qəbahət yoxdur.
- Bəs yazıçı Elçin dostu Anar
haqqında nə düşünür? Bir dost kimi onun 32 il sədr
olmağına necə baxır?
- Mənim
üçün vacib cəhət Anarın öz istəyidir.
Sən Mirmehdi əgər bir nəfərlə 55 il dostluq edirsənsə,
o bir nəfər öz namizədliyini verirsə, o bir nəfər
fikirləşirsə ki, öz işlərini davam etdirməlidir,
onda bu istək varsa, öz enerjisinə güvənirsə, sən
ona səs verərsən, yoxsa verməzsən?
- Siz bu
cür düşünürsünüz ki, səs verərsiniz,
amma Əkrəm Əylisli başqa cür
düşünür. Deyir ki, Anarın rəhbərliyi
dövründə AYB inkişaf etmək yerinə geri getdi. Bu
cür təzad var.
- Dostumuz Əkrəm
Yazıçılar Birliyində katib idi, mübarizə edib
irəli aparaydı də, niyə gedirdi? Əgər Anar AYB sədrliyini
davam etdirmək istəyirsə, mən bunu o mənada başa
düşürəm ki, öz planlarını həyata
keçirmək, davam etdirmək istəyir. O zaman Anar nə
üçün namizədliyini verməsin? Həm də Anar
axı o kürsünü zəbt etməyib. Namizədliyi
verilib, qurultayda seçilib.
- Siz 32 il
AYB-yə sədr olardınız?
- Mən
bilmirəm, sədr olardım, ya olmazdım. Mən
başqayam, Anar başqadır. Hər bir insanın öz
daxili dünyası, öz xarakteri var. Sən niyə qəbul
etmirsən ki, mənim dediyimdə də həqiqət var? Əgər
onun istəyi varsa, daxilində potensiya hiss edirsə, hansısa
planları həyata tətbiq etmək istəyirsə, qoy namizədliyini
versin. Niyə verməsin? Eyni zamanda başqa
yazıçılar da qurultayda öz namizədliklərini
versinlər, altenativlər olsun. Arxada gedib danışmaqdansa,
dedi-qodu ilə məşğul olmaqdan, qeybət etməkdənsə,
sözlərini, rəhmətlik Əli Vəliyev demişkən,
“düzünəqulu” desinlər.
- Belə
başa düşdüm ki, Anar növbəti qurultayda namizədliyini
irəli sürsə, Siz ona səs verəcəksiniz.
- Mirmehdi,
mən sənə sual verirəm. Mənə ya “hə”, ya da
“yox” cavabı ver. 55 illik dostluq elədiyin adam namizədliyini
versə, sən ona səs verərsən, yoxsa verməzsən?
- Yox, vermərəm.
- Sən
Mirmehdi belə fikirləşirsən, ancaq Elçin də
fikirləşir ki, səs verər.
- Mən
bayaq Heydər Əliyev məsələsini nahaq yada
salmadım. AYB-nin o vaxt gəncləşməyə
ehtiyacı vardı və Heydər Əliyevin təkidi ilə
bu baş verdi. Siz katib gəldiniz, özü də səhv
etmirəmsə, 30 yaşlarında.
- Bəli.
31 yaşım var idi. Bütün dövrlərdə və
bütün təşkilatlarda gəncləşməyə
ehtiyac var. Gəncləşməyə ehtiyac olmasa, həyat
durar. Amma bu gənc olmayanlara nifrətin hesabına baş verməməlidir.
Onda bu mənəviyyatın pozulmasına gətirib
çıxarar. Bizim ədəbi mühitdə mədəniyyət
çox axsayır. Çox ciddi şəkildə hörmətsizlik
baş alıb gedir. Mən mətbuata baxıram. Ajiotaj
yaradırlar ki, AYB-da sədr kim olacaq? Ümumiyyətlə, Azərbaycandakı
vəzifə ajiotajına heç yerdə rast gəlməmişəm.
Kimi çıxarırlar, kimi qoyurlar!.. Eləcə də
AYB-də. Heç kim demir ki, Yazıçılar Birliyi ədəbi
prosesə daha yaxından müdaxilə eləsin, daha artıq
dərəcədə ədəbi disputlar keçirsin, ədəbiyyatın
problemləri ilə daha intensiv məşğul olsun. Heç
kimin iddiasında ədəbiyyat təəssübkeşliyi
hiss olunmur. Hamı yapışıb ki, Anar sədr olsun, ya
olmasın...
-
Yazıçılar Birliyinin fəaliyyəti Sizi qane edirmi?
- Mən
sənə istəyimi deyə bilərəm. Mən istəyərəm
ki, Yazıçılar Birliyi ədəbiyyatın problemləri
ilə daha aktiv surətdə məşğul olsun. Mən
demirəm ki, Yazıçılar Birliyinin heç bir
qüsuru yoxdur. Mən bu fikirləri Anara da deyirəm. Bu dəqiqə
bədii əsər adına maklatura baş alıb gedir.
Maklatura özü səviyyəsində “tənqidin”
heyranlığı ilə ədəbi prosesə daxil olur.
Aydın məsələdir ki, Yazıçılar Birliyində
ədəbiyyat yaranmır. Amma Yazıçılar Birliyinin ədəbiyyatının
təəssübünü daha aktiv surətdə çəkməsinə
ehtiyac var. Mənim arzum da, istəyim də budur, həmişə
də bu barədə yazmışam.
-
Elçin müəllim, AYB polemikasının davamı kimi
soruşuram, Azərbaycan ədəbiyyatı niyə
dünyaya çıxa bilmir? Mən Sizi və Sizin nəsildaşlarınızı
nəzərdə tutmuram. Gənc nəsildən bəhs edirəm,
30-40 yaş arası yazıçıları deyirəm.
Dünya ədəbiyyatı müstəvisinə
çıxacaq əsərlər yazılmır, ya xaricdə
nəşr olunmaq üçün mexanizmimiz yoxdur?
- Bunu
Yazıçılar Birliyindən ummağın mənası
və əhəmiyyəti yoxdur. Bu, onun işi deyil. Məgər
Sovet dövründə Yazıçılar İttifaqı
bizim əsərləri çap etdirirdi? Belə şey
olmayıb. Xariclə əlaqələr yaratmaq başqa məsələdir,
kiminsə əsərini xaricdə çap etdirmək isə
tamam başqa məsələdir. Yazıçılar Birliyi
İngiltərədə, ya Fransada hansı nəşriyyata təzyiq
edə bilər ki, filankəsin əsərini çap et? Burda
birinci istedad rol oynayır. İkinci dil məsələsidir. Mənim
xaricdə xeyli kitabım çap olunub. Onların 95 faizi rus
dilindən tərcümə edilib, Azərbaycan dilindən yox.
Xaricdəkilər rus dilindən götürüb çeviriblər.
Mənim heç bir kitabımın çapında nə əvvəl,
nə də indi Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin
iştirakı, vasitəçiliyi olub. Güman edirəm ki, o
biri yazıçılarla da elədir. Dil məsələsi
çox vacibdir. Çox aktual tərcümə problemimiz var.
Düzdür, İslandiya kimi kiçik bir ölkənin də
dili geniş yayılmayıb, amma bax, onların Laksness kimi
yazıçıları var. Mən onu XX əsər dünya
ədəbiyyatının qüdrətli simalarından biri
hesab edirəm. Azərbaycanda yaşayıb dünya ədəbiyyatına
çıxmağın çox ciddi problemləri var. Bu mənada
son illərin mühüm hadisələrindən biri Azərbaycan
Dövlət Tərcümə Mərkəzinin
yaranmasıdır. Tərcümə Mərkəzi
yarandığı dövrdən gör nə qədər
iş görüb. Xariclə əlaqələr saxlayır,
kitabları tərcümə etdirir. “Xəzər” kimi şox
lazımlı bir jurnal nəşr edir. Bu dediyim məsələlər
bir-biri ilə çox bağlıdır. Bir şey də var,
o da çox vacibdir. Bu da ədəbi bəxt məsələsidir.
Türkiyənin özündə Orxan Pamuk Nobel mükafatı
aldı. Mən hesab edirəm ki, Pamuk yaxşı
yazıçılardan biridir. Onun “Məsumiyyət muzeyi”
romanı mənim xoşuma gəldi. Düzdür, 500 səhifəlik
romanı sıxıb 100 səhifəlik də etmək
olardı. Mənə elə gəlir ki, o əsərdə
“su” çoxdur, amma fikrin özü, mövzu, stil uğurludur.
Orxan Pamukun Nobel mükafatı almağı yalnız Türkiyə
üçün yox, bizim üçün də yaxşı
hadisə oldu. Mən buna sevindim, onu təbrik etdim. Amma bax, bu həmin
Türkiyədir ki, orda Yaşal Kamal da vardı. Yaşar Kamal
illər boyu Nobelə namizəd olsa da, ala bilmədi. Əziz
Nesinin özü. Əziz Nesin mənim aləmimdə çox
gözəl hekayəçidir, ondan daha da artıq bir
dramaturqdur. Ancaq dramaturq kimi Əziz Nesin Avropada görünmədi.
Yaxud müharibədən sonrakı türk ədəbiyyatında
ən güclü yazıçılardan biri Orxan Kamalı
hesab edirəm. Onun “Suçlu” romanı XX əsr dünya ədəbiyyatında
yaxşı romanlardan biridir. Elə Nazim Hikmət! Bu
yazıçılar hamısı Nobeldən kənardan
qaldılar. Nəyə görə? Burda bir ədəbi bəxt
amili də var. Mən bu barədə 30 il qabaqlar da
yazmışam ki, İsa Hüseynovun “Teleqram” və başqa əsərləri
Çingiz Aytmatovun ilk yazdığı “Cəmilə” və
başqa povestlərindən daha güclü idi. Çingiz
öz yaradıcılığını get-gedə genişləndirdi,
eyni zamanda yaxşı mənada taleyin bəxt quşu da onun
çiyninə qondu. Lui Araqon “Cəmilə” əsərini
oxudu, təriflədi, bundan sonra Çingiz Aytmatov məşhurlaşdı,
35 yaşında Lenin mükafatı aldı. Onun “Gün var əsrə
bərabər” romanı dünya ədəbiyyatında
güclü romanlarından biridir. Düzdür, sonra yazdığı
romanlar o qədər də xoşuma gəlmədi, ancaq
“Gün var əsrə bərabər” böyük ədəbiyyat
nümunəsidir. Amma nooldu? Bəxt quşu birdən-birə
büdrədi, ya başqa yerə uçub getdi deyə,
Çingiz layiq olduğu Nobeli almadı. Mən hiss edirdim ki, o
özü bunun pərtliyini yaşayır. Axırıncı
dəfə Çingiz Aytmatovla Tatarıstanın sabiq prezidenti
Mintemer Şaymiyevin yubileyində görüşdüm. Ziyafətdə
Çingizlə bir stolun arxasında oturmuşduq, Nobeldən
söz düşəndə hiss elədim ki,
küskünlüyü var.
- Son illər
dünya ədəbiyyatını izləyirsiniz? Mən bir
neçə imza deyim: Salman Rüşdü, Culian Barns, Kazuo
İşuquro, Pol Oster...
- Deyim ki,
Salman Rüşdidən heç nə oxumamışam. Amma
Barnsın “Floberin tutuquşusu” əsərini oxumuşam. Bayaq
dediyim kimi, son dörd-beş ildə oxuduqlarımın əsas
hissəsi bədii ədəbiyyat deyil.
- Bir
çoxu “Ölüm hökmü”nü
yaradıcılığınızın zirvəsi hesab edir.
Siz necə düşünürsünüz?
- Sən
nə düşünürsən?
- Mən
düşünürəm ki, Azərbaycan ədəbiyyatının
5 ən yaxşı
romanından biridir.
- O biri
romanlar hansılardır?
-
“İdeal”, “Dəli Kür”, “Qətl günü”... Sonuncu ilə
müqayisə eləsək, mənim üçün
“Ölüm hökmü”...
- Sən
elə də, niyə müqayisədən çəkinirsən,
məndən tələb edirsən, amma özün çəkinirsən.
-
“Ölüm hökmü” “Qətl günü”ndən daha
güclüdür.
-
“Ölüm hökmü” haqqında nə fikirləşə
bilərəm? Mən sənə onun yazı prosesindən
danışa bilərəm. Ümumiyyətlə 60-cılar
Sovet ideologiyasının qanının qaynamadığı
bir nəsil idi. Mən “Ölüm hökmü”
romanını yazanda özüm üçün qəti əmin
oldum ki, bunun Sovet İttifaqında çapı mümkün
olmayacaq. Necə düşünürdüm, o cür də yazdım,
azacıq da olsa, kompromissiz. Bayaq ki, bəxt quşundan
danışırdıq, o quş mənim çiynimə qondu
və “perestroyka” dediyimiz o dövr başladı, mən bu əsəri
bitirdim. Gərək ki, 88-ci ildə çap olundu.
- Siz bunu
yazan zaman “Qətl günü” artıq
çıxmışdı.
- Ola bilər.
Dəqiq yadımda deyil.
- Hər
iki əsərin ad, mövzu oxşarlığı var, təxminən
eyni dövrdə yazılıb. Siz “Qətl günü”
çap olunandan sonra bu mövzuda yazmaq istədiniz, yoxsa əvvəldən
“Ölüm hökmü”nün ideyası var idi?
- Ad
oxşarlığının nə dəxli var? Güman edirəm
ki, onlar tamam başqa-başqa əsərlərdir. Məğzi,
cövhəri tamam başqadır, həm stilistik nöqteyi-nəzərindən,
həm də Firudin bəy Köçərli demişkən,
“təhkeyi-kəlam” etibarı ilə tamam fərqli əsərlərdir.
-
Elçin müəllim, “Baş”da Hüseynqulu xan qəfildən
şeir yazmaq eşqinə düşür. Əksər
romançıların da şeir təcrübəsi var.
Heç şeir yazmısınız?
- Mirmehdi,
bu gələcəyin söhbətidir. Bunu sonra səninlə
ikilikdə danışarıq.
- Bayaq
Pamukun adını çəkdiniz. Pamuk əksər
müsahibələrində, elə son müsahibəsində
də demək olar, yalnız Türkiyənin ictimai-siyasi həyatından
danışır. Bəs Sizi bizim dövlətdə, cəmiyyətdə
narahat edən məsələlər hansılardır?
- Məni
bütün Azərbaycan vətəndaşları kimi narahat
edən ən mühüm problem ərazi
bütövlüyü - Qarabağ məsələsidir. Məni
son dərəcə narahat edən, bəzən aparıb
ümidsizliyə belə çıxaran dünyanı idarə
edən ikili standartlardır. Yazıçı kimi isə məni
narahat edən çox ciddi məsələlərdən biri
bizim ədəbi prosesdəki mədəniyyət
çatışmazlığı, bəzən hətta tərbiyəsizlikdir.
- Bir dəfə
müsahibənizdə demişdiniz ki, indiki dövrdə
60-cı illərdə olduğu kimi sanballı əsərlər
yazılmır. Sizcə səbəbi nədir? Mənim fikrimcə
indiki dövrdə Sizin dövrdə olduğu kimi rahat şərait
yoxdur, nə yaranırsa da, böyük məhrumiyyətlər,
fədakarlıqlar hesabına ərsəyə gəlir.
- Mən
sənin bu fikrini tamamilə yanlış hesab edirəm.
Söhbət tək Sovet dövründən getmir. Ədəbiyyatın
tarixi göstərir ki, böyük ədəbiyyat həmişə
çətinliklər hesabına yaranıb. Bir tərəfdə
Lev Tolstoy olub, Lev Tolsyotun çətinlikləri mənəvi
çətinliklərdir. Amma o biri tərəfdə Balzak
olub, borclu olduğu adamların əlindən qaçıb
gizlənirdi. Bu cür nümunə çoxdur. Ədəbiyyatın
yaranmağı şəraitə baxmır. Şəraitin
çox ciddi rolu var, amma şərait heç zaman
böyük istedadın qabağını kəsə bilməz,
tale kəsə bilər, şərait yox. Ədəbiyyat
canlı orqanizmdir. Ədəbiyyatın xəstələnən
vaxtı da var, sağlam vaxtı da var. Ədəbiyyatın da
okeanlar kimi qabarma, çəkilmə dövrləri olur. Tək
60-cılarla bağlı demirəm, ümumiyyətlə, ədəbiyyatın
xarakteri belədir.
- Sizin təbirinizlə
desək, indi ədəbiyyatımızın xəstə
dövrüdür?
- Gəl
xəstə və ya sağlam ifadələrini işlətməyək,
amma Azərbaycan ədəbiyyatının indiki dövrü hələ
ki, parlaq deyil. Bugünkü Azərbaycan ədəbiyyatı
küll halında parlaq dövrünü yaşamır.
- Bəs ədəbiyyatımızın
gələcəyi barədə nə düşünürsünüz?
- Bu
okeanın çəkilmə vaxtı varsa, qabarma vaxtı da
var.
- Sovet
İttifaqı yazıçılar üçün hər
cür şərait yaratmışdı, bir kitabın
qonorarına maşın ala bilirdiniz, Sizi ezamiyyətə,
kurorta göndərirdilər. Yazmaq üçün hər
cür şəraitiniz vardı, onun üçün Sizin
dediyiniz parlaqlıq da vardı.
- Mən
sənə bunun müqabilində başqa cəhəti deyim. O
şərait Sovet dövrünün böyük ədəbiyyat
generallarını yaratmışdı. Sənin dediyin, Sovet
ideologiyasının yaratdığı şəraitin yetirdiyi
yazıçıların arasında Safronov, Babayevski,
Qribaçov və başqaları var idi. 40-50-ci illərdə
ən böyük dramaturq Korneyçuk hesab olunurdu. Hanı
indi onlar? Əgər o şərait ədəbiyyatı
yaradıbsa, indi o yazıçılar hardadır?
Hamısı unuduldu. Deməyim odur ki, əsərlərin
yazılmasını, istedadın parlamasını ancaq
dövlətin yaratdığı şəraitlə əlaqələndirmək
düzgün deyil.
- Belə
çıxır, yazıçılar gərək problemi
özlərində axtarsınlar?
-
Bütün dövrlərdə yazıçılar gərək
yazı-pozu problemlərini özlərində axtarsınlar. Qəti
hökm vermək düzgün deyil. Hər şey nisbidir.
Dünyada nisbi olmayan heç nə yoxdur.
- Belə
fikir də geniş yayılıb ki, sovet dövrü
yazıçıları şişirdilmiş
yazıçılardır. Bu fikir Sizin haqqınızda da
deyilib.
- XIX əsrdə
Azərbaycan ədəbiyyatının yaranması
üçün şərait vardı?
- Yox.
- Bəs
niyə Axundov yarandı? XX əsrin əvvəllərində
Azərbaycanda ədəbiyyatı üçün şərait
vardı? Yox! Bəs niyə Mirzə Cəlil yarandı, niyə
Sabir yarandı, niyə Hadi yarandı? Mən sənə bayaq
dedim, sovet dövründəki o şəraitdən Şoloxov
da bəhrələndi, Babayevski də. “Sakit Don” mənim aləmimdə
dünya ədəbiyyatının ən güclü
romanlarından biridir. Yazıq Babayevski isə Stalin
mükafatlarını da özü ilə birlikdə
apardı. Sən mənim fikrimlə razısan, yoxsa yox?
- Mən
düşünürəm ki, yazmaq istəyən hər
cür şəraitdə yazacaq. Münbit şəraitin
olması isə prosesi sürətləndirir.
- Əlbəttə,
şəraitin yaxşı olmağını kim istəmir, bu
aydın məsələdir. Mənim haqqımda deyilənlərə
gəldikdə isə, o cür yazılar mənim
üçün həqiqi mənada çox mənasızdır.
Mən öz qiymətimi çox gözəl bilirəm; qiymətimi
də bilirəm, çatışmazlığımı da...
Ona görə də o cür yazılar rastıma
çıxanda gözdən keçirib, təyinatı
üzrə zibil qabına göndərirəm. Biri var, tənqid
edib deyəsən bu yazıçı
şişirdilmişdir, filan əsəri zəifdir, ancaq
yüksək qiymət veriblər. Ancaq bu cür tənqid
yoxdur axı. Əvəzində nə deyirlər: “Elçin
teatrları monopoliyaya götürüb”. Get mənim əsərimi
səhnəyə qoyan teatrların rəhbərlərindən
soruş, birinə Elçin təzyiq edib? Mənim xasiyyətim
elədir ki, bir əsəri on nəfərə oxutmasam,
onların fikrini öyrənməsəm, özüm
üçün qət etməsəm ki, o əsər yaxşıdır,
teatra da, mətbuata da, nəşriyyata da təqdim etmərəm.
- Azərbaycan
reallığında biz bilirik ki, Siz onu istəməsəniz
belə, məmura yanaşma necədir. Heç olmasa bu gərçəyi
qəbul edin.
- Mirmehdi,
indiki kontekstdə sən yanılırsan. Çünki
Brodveydə mənim pyesim tamaşaya qoyulub. Səncə
Brodveydə işləyən yazıçı
üçün Azərbaycandakı hansısa yüksək
rütbəli məmurun əhəmiyyəti var?
- Yox.
- Vəssalam.
Bu tamamilə avam söhbətdir. Mənim xəbərim olmadan
bir ingilis bəstəkarı Londonda “Cəhənnəm sakinləri”
tamaşama baxıb onun əsasında müzikl yazıb. O
müzikl Cənubi Koreyada, məşhur Seul Opera və Balet
Teatrında tamaşaya qoyuldu, vaxt tapıb premyerasına da gedə
bilmədim. Bunun Azərbaycanda yüksək səviyyəli bir
məmur olmağa dəxli var? Yox. Əksinə, onlar eşidəndə
ki, yazıçı dövlət işində işləyir,
xoşlarına gəlmir.
-
Elçin müəllim, Llosaya belə sual verirlər ki,
yüz ildən sonra hansı romanınız qalacaq? O da cavab
verir ki, “Kilsədə söhbət”, eyni suala Pamuk “Qara kitab”
cavabını verir. Bəs 100 il sonra Sizin hansı əsəriniz
qalacaq?
- Nə
bilim, ay Mirmehdi (gülür).
- Daha
çox hansı əsərinizə güvənirsiniz?
- Dörd
romanım var, bilirsən. Güvənməyinə
hamısına güvənirəm. Ancaq yüz ildən sonra
hansı yaşayacaq, olacaq-olmayacaq, mən o barədə nə
deyə bilərəm? İstəyərəm hamısı
olsun. Ancaq bu, mənim istəyimdən asılı deyil.
Heç bilmirəm 100 il sonra mənim əsərim yada
düşəcək, ya düşməyəcək, oxunacaq,
ya oxunmayacaq. O barədə bir şey deyə bilmərəm.
Ümumiyyətlə, 100 ildən sonra ədəbiyyatın
indiki forması qalacaq-qalmayacaq, bu da mənə məlum deyil.
Bu barədə mənim daxilimdə bədbin əhval-ruhiyyə
yaranır. Mənim evimdə kitab əlindən tərpənmək
olmur. O kitabların hamısını bir-bir tanıyıram. Məndə
elə təəssürat var ki, o kitablar da məni
tanıyır. Ancaq indi kitabın klassik forması dəyişir.
Eləcə də ədəbiyyatın özü də dəyişir.
Mən dəyişikliyi başa düşürəm,
labüddür. Amma bu fikirdəyəm, o vaxt ki, ədəbiyyatın
son nöqtəsi qoyulacaq, missiyası bitəcək, onda
artıq bəşəriyyətin də sonu olacaq.
Ədəbiyyat.- 2019.- 21 sentyabr.-
S.16-18.