"Mən" olmağımın tarixçəsi

parçalar

Universitetdə oxuyanda

(1968-1973)

Filfakda mən hələ də yazıçı olmaq iddiasında qalırdım və bu zaman gördüm ki, yaxşı bir süjet tapmaq çox çətindir. Dərnəkdə əsərlə çıxış emək üçün çətinliklə bir "romantik" süjet tapdım: oğlan dostunun bacısını sevir, buna görə əzab çəkir, çünki elə bilir dostuna xəyanət edib. Bu süjetdə mən dostunun bacısı ilə yatmaq suçunu sevgi ilə çaş salmışdım.

Dünyanın işinə bax, 90-cı illərdən sonra mənim bir intellektual muşqulatım süjetlərin "tipoloji anatomiyası" oldu. Halbuki vaxtında Proppdan süjet tipolojisi ilə bağlı ideyanı alsaydım, o qədər süjet ürətərdim ki! İkinci muşqulatım suç, sevgi kimi duyğuları dekonstruksiya edib içlərində gizlənənləri üzə çıxarmaq oldu. Ancaq 1968-ci ildə Azərbaycanda belə nəsnələri heç kim bilməzdi.

"Romantik süjeti" tapandan sonra özümü istedadlı bilib müəllimimiz akademik Məmməd Cəfərə onu danışdım. Gözləyirdim heyran edəcək. O isə qımışdı ki, niyə qəhrəmanın bu qədər əzab çəkir, evlənsin getsin.

İndi təsəvvür edirəm necə ürəyində ah çəkmişdi ki, "bu necə infantil, "indeyski" oğlandır?! Gör nəyi problem edir?!". Yaxşı ki, Məmməd Cəfərlə bu xəlvəti söhbətimi Kamal, Rəhim bilmədi, yoxsa onların dolamasından indi də qurtara bilməzdim?!

Məmməd Cəfərin mənə dediklərinin nəticəsi o oldu ki, bir az pərt olduğumdan bu hekayəni yazmadım. Hərçənd, ona kin də bəsləmədim. Dərsdə bu ağsaqqaldan bizi heyran edən söz eşitməmişdim. Ancaq filfakın havasında onun necə gözəl insan olması, necə böyük alim olması haqqında sözlər gəzirdi. Bu sözlərin ağırlığı hamımızı basdığından onu çox istəyirdik.

Sonralar dərnək üçün bir "ekzistensialist" hekayə yazıb, oxudum. Onun süjeti yadımda deyil, ruhu yadımdadır: bədbin, darıxqan əhvalda olan gənc Sovetskidəki evlərdən birinin damında uzanıb heçnəsizlikdə bulunur və birdən qara pişik damın tini ilə yeriyib, sanki qrafik cızıq cızır. Maraqlıdır ki, bu epizod Kamalın da huşunda qalıb, hərçənd həmin hekayəni yaxınlarda kinayə ilə yada salmışdı.

O çağlar mən pessimist deyildim. Yalnız məktəbin 9-cu sinfində bədbinlik bir anlıq məni sarsıtmışdı. Necə? Dərsləri oxumaqla aram olmasa da və bunun üstündə anam-atam danlamasa da, görünür, içimdə özümdən nəsə narazılıq qalırdı. Nəsə öhdəliyini yerinə yetirməyən adamın narazılığı! Bu halda birdən-birə məni absurdluğun silloqizmi sarsıtdı: onsuz da öləcəm, məni sevindirən, dilxor edən nə varsa, yox olacaq. Həyat mənasızdır, absurddur. O çağlar güman ki, "mənasız"ı demişdim, "absurd" sözünü isə bilməzdim. "Mənasız" sözünü elə-belə deyə bilərdim. Həmin söz indi, Vitgenşteyn fəlsəfəsindən sonra mənə dolğun görünür. Bu quru dildə danışan filosof deyərdi: fəlsəfi deyimlər nə düz, nə yanlışdır. Onlar, sadəcə, mənasızdır! Niyə? Ona görə ki bir nəsnənin mənası onun bildirdiyidir. Fəlsəfi cümlələrin "Tanrı", "materiya", "sonsuzluq", "ruh" kimi anlayışları gerçək dünyada olan heç nəyi bildirmirlər, deməli, mənasızdırlar.

Məktəbdə bunları mən bilə bilməzdim. Bildiyim o idi ki, əgər öləndə mənim üçün hər nəsnə yox olacaqsa, deməli, onların gətirdiyi sevinc və utanış da yox olacaq. Onun üçün dünyanı vecinə alma! Bu ateistik sillorgizm ağlıma gələndə necə asudə olduğum, nələrinsə qayğısını çəkməkdən qurtulmaqdan duyduğum rahatlıq yadımdadır. Ancaq yaranmış vecsizlik yaşamımı dibindən dəyişdirən çat olmadı. Sabahısı yenə necə vardımsa, elə qaldım.

Gəlin, bu məqamı qabardım. Biz anamın maaşına dolanırdıq, ancaq mən, Elçin, bacım Arzu yoxsulluğun əzabını çəkməzdik. Pulsuzluğa görə utandığım da, fikir çəkdiyim də yadımda deyil. Bakı mühitində dostlar arasında "pulum yoxdur" demək heç bir mənəvi əzab yaratmırdı. Bəs elədirsə, yəni mən varlığın yükünü bilmirdimsə, nədən ölümlə bağlı hər şeyin yox olacağını tapanda asudə nəfəs almışdım ki, bu yükü dərd eləmə?! "Quran"da Allah-taala deyir: hər şey məhv olacaq, mənim üzümdən başqa. Mən artıq "Quran"a inanmırdım və Allahın üzünün məhv olmayacağı mənə təskinlik verə bilməzdi. Bəs nədən hər şeyin məhv olmasından vecsizlik "fəlsəfəsini" çıxarmışdım? Çıxaran kimi də unutmuşdum?!

Deməli, universitetdə dərnək üçün yazdığım "ekzistensialist" hekayədə absurd və pessimizm mənim əhvalımdan gəlmirdi. Bu, mənim ucundan-qulağından xəbər tutduğum dekadent əhvalını yamsılamam idi, yəni modernizm bədbinliyini dəb kimi təkrar etməyim idi. Sonralar anladım ki, marksist ideologiya çağdaş ədəbiyyata pessimizmi yasaq etmişdi. Ona görə pessimizm hekayə ruhu kimi mənə maraqlı gəlmişdi. Mən indi gerçəkdən, ürəkdən pessimist ola bilərəm - tez-tez oluram da və dini imanım heç də həmişə dadıma çatmır. O vaxt isə hekayəmin əsasında yalançı pessimizm dururdu - yalançı idi, ancaq mənə məni dünyanın dərdini çəkən adam kimi göstərirdi (lap Füzulinin "qəm karvanı" yadıma düşdü).

Bu yerdə Anarın etgisindən də danışmalıyam. Məni Musiqili Komediyadakı komediyalar güldürməzdi. Axırda belə inam yaranmışdı ki, Azərbaycan ədəbiyyatı mənim kimi şəhərli gəncləri güldürmək gücündə deyil. Bax, belə bir ümidsizlik halında "Molla Nəsrəddin-66" məni mutlu etdi - bizdə də modern bilincli gənci güldürən əsər olarmış! Əslində, əsərin adında ilin belə göstərilməsi, yəni "Molla Nəsrəddin - 66" yazılması avanardist jest idi, lirik şeirə "karvalol" sözünü gətirməyə oxşar jest. Sonralar "Təhminə və Zauru" oxudum, bu romandan indi də ürəyimdə nəsə kədər, pessimizm qalıb - sosialist realizminin yasaqladığı kədər. Bax, bu halımda Anar mənə Tanrının Azərbaycana göndərdiyi ərmağan kimi gəldi (onun adı "Həsən", "Hüseyn" olsaydı, gələrdimi?!). O çağlar mən Anara gerçəklikdə rast gəlməmişdim. Başımda cızdığım şəkildə isə o, ruscanı əla bilsə də azərbaycanca danışan, Bitlzı bilsə də, milli musiqini sevən, bir sözlə, çağdaş dünyada hamı üçün Azərbaycanı ilginc göstərən intellektual idi.

Yunanların "paradiqma" sözü örnək anlamını verir. Elmdə isə paradiqma başqalarının yamsıladığı, başqalarına düşüncə-davranış tərzlərini verən örnəkdir. Bu anlamda Anar mənim üçün paradiqmatik yazar oldu. Onun yaratdığı Təhminə də paradiqmatik idi və yaxınlarda yazdığım "Umay və Altay" romanında bir də gördüm ki, Umay Təhminə paradiqmasından törəmədir.

İndi aydın oldu nədən yeni nəsil yazarlarından olan "qiyamçıların" dedi-qoduları başımda olan Anar paradiqmasını sındıra bilmir?! 60-70-ci illərdə Sovet Azərbaycanının mənəvi darıxqanlığında Anar bizim üçün (dostum Zeynal Məmmədlini də özümə qatıram) işıq kimi parlamışdı və biz bunu heç vaxt unutmuruq.

***

İndi filologiya elmləri üzrə doktor olan Rəhim spekulyativ ağlı ilə məni mat qoymuşdu. Hegelin anlatdığı "spekulyasiya" termini onu bildirir ki, adam düşüncədən-düşəncə çıxararaq gözlə görünən dünyadan uzaqlarda süzür və birdən... birdən qartal kimi şığıyıb nəyisə caynağına keçirir. Düzdür, Rəhimdə qartal şığıması yox idi, ancaq spekulyativ "gap" o çağkı başqa uşaqların yazılarına baxanda xeyli fəlsəfi qırımda idi. O, marksizmi bir az oxuyandan sonra etgilənib toplum haqqında bir dəftərlik yarı materialist konsepsiya hazırlamışdı - oxudum onun spekulyasiyaları heyran etdi, hərçənd məndən nə ekspert ki, bu heyranlığımın Rəhim üçün dəyəri olaydı. İndi məzmunu yadımda deyil, yadımda oxudan aldığım ləzzətdir - bəlkə bu ləzzət də sonralar məni fəlsəfə yapmalarında spekulyativliyə itələyib?

Eldar və İkram bizim üçlüyümüzə başqa ilişgilərlə bağlanmışdılar. Eldar "Cəfər Cabbarlı" kinoteatrının yanında Kamalın məhlə qonşusu idi - orada çoxlu dağlılar yaşayırdı, onlardan biri də Eldargilin ailəsi idi. Rəhim isə Ramanadan idi, İkramla birlikdə həm bizimlə olurdu, həm də onların ayrıca ünsiyyəti vardı. Rəhim İkramın atasını, qardaşlarını tanıyırdı, Gədəbəyə onlara gedirdi.

Yaşlananda içkiyə tövbə etmiş Eldar tələbəlikdə bir çox sosis-araq məclislərimizin ilhamçısı idi. Bizim oxuduğumuz filfak Baksovetin yanında idi. Kamal heç vaxt elə içən olmamşdı, Rəhim də çox içməzdi. Eldar isə elə mənim kimi küpünə girərdi. O çağlar İçərişəhərdə Məmmədəli kababxanası ad çıxarmışdı, hamı ora gedərdi. Biz də Eldarın, Rəhimin təşəbbüsü ilə hərdən ora gedərdik. Ancaq, deyəsən, pulsuzluq üzündən az gedərdik, daha çox sosis və araqla yetərlənərdik. Nədən söhbət edərdik yadımda deyil. Ancaq yadımdadır ki, qızlardan və elmdən az danışardıq.

***

Universitetdə mən "ruçka" deməyi tərgitdim, çünki müəllimlərimiz onu işlətməyib "qələm" deyərdilər. Deyəsən, bütün Azərbaycanda təkcə filologiya fakültəsinin müəllimləri "ruçka" demirdi. Hərçənd onların işlətdiyi "qələm" sözü də bizimki deyildi. Sonradan bildim ki, Bizansdan ərəblərə, türklərə keçmişdi.

"Ruçka"nın yerinə "qələm" işlədilməsində bərkdən səsləndirilməyən bir millətçi prinsip vardı, nə söz olur-olsun, rusunkı olmasın. Bu prinsip yavaş-yavaş mənim də danışığıma keçdi, yoxsa "prosto" yerinə "sadəcə", "voobşe" yerinə "ümumiyyətlə" deməyin dil purizminə, yəni dili yad sözlərdən arındırmağa nə dəxli vardı?! Hətta "prosto" "sadəcə"dən daha asan deyilən söz idi. Ancaq sonradan mən anladım ki, ruslaşdırma siyasətinin və eyləmlərinin acığına Doğunu və İslam mədəniyyətini ucaltmaq bizdə ideoloji taktika imiş. Bundan sonrakı taktika türkçülük və Türkiyəyə sevgi oldu.

***

Məni həmişə belə bir nəsnə düşündürür. "Kimlər və hansı ideyalar Azərbaycanı dəyişdirib?" sorusunu qoyanda hansı faktlar ortaya çıxır? Yaxınlarda bunu tapdım. Bizim milli özünütanımamızda (özünübilməmizdə) birinci dönəm "müsəlman" idi. Ortaçağda müsəlman özünüdərkində heç bir əskiklik kompleksi yox idi. Kafir/müsəlman qarşıdurumunda bütün müsəlmanlar əski yunanların barbarlara verdikləri əlamətlərin oxşartılarını kafirlərdə görürdülər. Sözsüz, istisnalar da vardı. Dədə Qorqud oğuzları sayırdılar ki, rum övrətinin "götü tatlı olur". Beyrək dustaqlıqda kafir qızı ilə sevişmişdi. Şeyx Sənan sevgisi üstündə kafirin donuzunu otarmışdı, Çələbi kimi səyyahlar yabançı dünyanın qəribəliklərindən, möcüzələrindən ləzzətlə danışırdı. Ancaq "Əsli və Kərəm"də Qara Keşişin adından da görünür ki, kafir tam əclafdır. Müsəlman mədəniyyətinin elitar qatı belə faktlar və "əhli-kitab" ideyası ilə kafirlər (Allahla bağlı küfr edənlər, təhqiramiz nəsnələr söyləyənlər) ideyasını biranlamlılıqdan çıxarırdılar. Ancaq mədəniyyətin aşağı qatlarında kafir elə kafir idi. Bu ierarxiyada "türk"ün də pis damğası vardı. Sözsüz, Ortaçağ poeziyasında bəzən "türk" gözəlliyin metaforası olurdu - bəlkə də qıyıqgöz özbək, uyğur, qıpçaq gözəllərinin sayəsində. Sözsüz, Teymurun, Baburun yaratdığı dünyada "türk/tacik" qarşıdurumunda birinci igidliyin, ərdəmin daşıyıcısı idi. Ancaq "türkəçarə", "türkün sözü" kimi deyimlərdən göründüyü kimi, Anadoluda və bizdə türk kobudluqla, mədəniyyətsizliklə anışırdı - necə ki, indi bəzi uluslarda kürd elə metaforaya çevrilib.

Davamı gələn sayımızda

Niyazi MEHDİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 21 sentyabr.- S.28.