Fars şeiri və Azərbaycan gözəli

İstanbulda olanlar bilər, Haliçin ən uc nöqtəsi Əyyub təpəsində Pyer Loti kafeləri var. İstanbulu və Haliçi bir başqa baxışla görmək istəyən sevgililər əl-ələ tutaraq, təpəyə doğru yorulmadan qalxarlar, orada içdikləri çayla bərabər bir-birinə gözəl sözlər sıralar, deyər, gülər, sevgilərini təzələrlər.

Yeni nəsil bilməsə də, İstanbul Pyer Lotini tanımış və onun ismini həm bir təpəyə, həm də bir küçəyə vermişdir.

Bir fransız dəniz zabiti olan Pyer Loti (1850-1923) 1876-cı ildə İstanbula ilk gəlişində həm türklərə, həm də İstanbula aşiq olmuşdur. Bəzi əfsanələrə görə isə o, hal-hazırda onun adını daşıyan Əyyub təpəsində ailəli bir qadına - Aziyadəyə aşiq olmuş, 3 il sonra, yəni 1879-cu ildə "Aziyadə" isimli romanını yazmışdır. Romanda gerçəkdən də bir Osmanlı xanımına yönəlik ümidsiz bir eşqdən bəhs edilməkdə, onun ölümüylə kədərə boğulan roman qəhrəmanının axtarışları axıcı bir üslubla dilə gətirilməkdədir.

Pyer Loti sevgilisinə qovuşmasa da, İstanbul və türklərə olan sevgisinin mükafatını görmüş, 1913-cü ildə təkrar İstanbula gəlincə, Sultan Rəşad tərəfindən saraya dəvət edilmiş, İstanbul mətbuatında "Türk dostu fransız" olaraq salamlanmışdır. Hətta Fransanı günahlandıran və Türkiyə müstəqillik savaşının tərəfdarı olan yazılarına görə 04.10.1921-ci il tarixində Türkiyə Böyük Millət Məclisi millət vəkilləri ona bir məktub göndərərək təşəkkür etmişdilər.

Eşq bu qürurlu fransız zabitini elə yandırıb-yaxmış ki, Parisdəki evini belə, türk üslubunda döşəmiş, İstanbuldan apardığı bir məscid minbərini evinin baş köşəsinə qoymuş, eynilə İstanbulda kafelərdə gördüyü şəkildə nargilə içməyə başlamışdır. Dedi-qodulara qulaq assaq, sevgilisinin tabutunu da Parisdəki evinə götürdüyünə inanmağımız lazım olacaq.

Fransada Pyer Loti kimi türklər, ərəblər, farslar mövzusunda araşdırmalar edən çox tanınmış mütəxəssislər yetişmişdir. İkinci Dünya müharibəsi sonrası yetişən alimlər içində Louis Massignon ərəblər üzərinə, Henri Masse farslar üzərinə, Albert Qabriel də osmanlılar üzərinə çox əhəmiyyətli işlərə imza atmışlar.

Henri Masse (1886-1969) Parisdə Şərq Dilləri Universitetində türkcə, farsca, ərəbcə, sanskritcə öyrənmiş, sonra Misirə gedərək 1911-1914-cü illərdə ərəbcəsini inkişaf etdirərək İslamiyyət üzərinə bilgilər toplamışdır. Amma sonradan Fransaya geri dönərək doktorluq dissertasiyasını Şeyx Sədi Şirazi üzərinə müdafiə etmiş, arxasınca Nizami, Sədi, Cami, Firdovsi, hətta Mövlana Cəlaləddin Rumi haqqında məqalələr yazmışdır. Qədim farscanı da öyrənən Henri Masse bütün ömrünü İran və fars şairləri üzərindəki tədqiqat işləriylə tamamlamışdır.

Pyer Lotinin İstanbul gözəli Aziyadə ilə başlayan türk və Türkiyə sevgisi Henri Massedə də eyni şəkildə olmuş və bir Azərbaycan gözəlinə duyduğu eşqlə də İrana maraq duymağa başlamışdır.

Son Osmanlı ziyalılarından biri olan Münəvvər Ayaşlı (1906-1999) "Eşitdiklərim, gördüklərim, bildiklərim" adlı kitabında Henri Massenin eşqindən belə bəhs edir:

"Əfəndim prof. Masse qısaboylu, sümüyü xırda vücudlu, ağ, qısasaqqallı, son dərəcə istiqanlı, sevimli, sevimli olduğu qədər də kübar və zərif idi. (...) yenə bir gün prof. Masse ilə öz mənzilində söhbət edərkən: "Mən də Pyer Loti kimi bir eşq üzündən farsca öyrəndim. İrana bu dərəcədə bağlandım".

Mən heyrət içində onu dinləyirdim. Zira həyatının ən böyük və ən gizli sirrini açıqlayırdı. Məni özünə sirdaş etmişdi. Mən susaraq onu dinləyirdim. Yaşı səksənə gələn Monsier Masse birdən-birə gəncləşmişdi, sanki. İşığı sönmüş gözlərində gənclik və eşq atəşi yanırdı. Solmuş bənizinə, yanaqlarına xəfif rəng gəlmişdi. Özümü bir eşq məbədində zənn edir, huşu içində onu dinləyir və dinləyirdim... Bəli, prof. Massenin de Pyer Loti Aziyadəsi kimi bir aziyadəsi varmış və bu gənc xanım iranlı deyil, bir Azərbaycan türküymüş... Gənc və gözəl bir xanımmış. Monsier Henri Massenin 50-60 il gizlədiyi bu eşqini, görəsən, məndən başqa bilən vardırmı? Bəlkə var, bəlkə də yoxdur. Parisdə əbədi uyuyan Monsier Massenin və İranın kim bilir hansı şeir dolu köşəsində adını belə bilmədiyim məchul sevgili, mərhumə Azərbaycan gözəli türk xanımının məzarlarına könül bağçamdan ən gözəl güllər...".

Prof. Massenin ruhunu darmadağın edən, bütün həyatını fars şeirinin eşq bağçalarında dolaşdıran Azərbaycan gözəli əcəba kim idi?

Orxan Aras

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 21 sentyabr.- S.7.