Xilasın axtarışında, yaxud

XXI əsrə verilən suallar

Günel Eyvazlının "İşıq" kitabına daxil olan mətnlərin təməl metaforalarını kitab, mədəniyyət, tarix təşkil edir. Bunlar onun yalnız yaradıcılıq axtarışlarının nəticəsi deyil, düşüncə obyektivinin fokuslandığı müstəvidir. Mətnləri arasından tez-tez keçən bir söz var: kitabxana. Bu söz həm də "tarixi apriori"dir kitabda. Günel tez-tez kitablar arasında gəzişdiyini vurğulayır, mətnləri seçir, "mənim həyatım qaçışdır", - deyən Borxes sayaq zaman və məkanlar arasından ucqarların mifologiyasına, yaxud əksinə gedişlər edir. Ona görə burada mifoloji qəhrəmanların, onların həyat hekayətlərinin eninə-boluna təsvirindən tutmuş ədəbi totemlər, arxetiplərin sıralanmasına qədər "saxlanc mədəniyyəti"nin faktları öndədir. Ərəb nağıllarından tutmuş əfqan romanına, qədim yunan, Çin mistikasından tutmuş çağdaş fəlsəfi fikrin vardığı hüdudlara, Bethoven, Motsart, Paqanini, Lui Armstronq, Vaqif Mustafazadə musiqisindən tutmuş rəssamlıq incilərinə qədər polifonik rəmzlər Günelin mətnlərində iç-içədir və ümumən, dünyanın obrazını özündə əyaniləşdirən bu mətnlərlə Günel kosmoloji dərinlik ölçülərini müəyyənləşdirə bilir. Dünya nizamsızlığına xilas və Xilaskar axtarır:

"Bəlkə də əsrlərdir gözlədiyimiz xilaskar elə oxumadığımız kitablardır. Bəlkə də Nuhun gəmisi adlandırdığım bu fani dünya qədim kitabxana məbədinin divarına toxunaraq dayanacaq. Sonra yenidən öz oxu ətrafında növbəti dövriyyəsinə qədəm qoyacaq. Bəlkə biz hamımız xilaskara çevrilməklə xilas olacağıq".

Bu kitabda Güneli maraqlandıran səbəblər zamanın mahiyyətindən doğan problemlərlə bağlıdır: qloballaşma dövrünün mədəniyyəti, onun milli-əxlaqi dəyərləri üstələyən, laxladan neqativləri, getdikcə ucuzlaşan, tənhalaşan və darıxan insan amili və qadın faktı! Daha başqa məsələlər də var, amma sadaladığım bu amillər dominant təşkil edir.

Kitabda rastlaşdığım bu fikri, nədənsə, onun açar sözü kimi qavradım: "Sivilizasiyanın qarşısında dayanan əsas məqsəd insana düşünməyi öyrətməkdir (Tomas Edison)". Bütün düşüncə adamları kimi, Günel də çağımızın, qloballaşma erasının insanı heçə çevirən sürətindən narahatdır və "İşıq" dolu mətnləri ilə daim ünvanlar nişan verir, seçir, təqdim edir. Postmodern dünyanın gətirdiyi hər cür nizamsızlığa qarşı çıxıb yeni mədəniyyət əyyamlarına açılır. Bəzilərində yaradıcılıq enerjisi kimi, bəzilərində manifestasiyaların realizəsi kimi, bəzilərində də səriştə və biliyə çevrilmənin təzahürünü verməklə düşüncə hüdudlarına zəmin yaradır.

"Biz kitabları rəflərə düzmək üçün alırıq. Vizual görüntü üçün. Oxumamış qərar veririk, oxumamış qamçılayırıq. Bəlkə şeytanın da deyiləsi sözü vardı. Biz isə əsrlərdir ona daş atırıq. Bəs dünya düzənini qaynadan kimdir? Bu vəhşətlərin arxasında şeytan dayanmırmı? Axı o, bu qədər daşın qarşısında o, çoxdan ölməliydi".

Bəlkə bəşər övladının darıxması bu üzdəndir?! Günel "Yabançı" essesində Kamyudan, "Həşərat"da Kafkadan bəhs etməklə yeni epoxanın işləklərinə ayna tutur. Qloballaşan, öz oxundan çıxan dünyadan, onun tənhalaşan, darıxan, ağrıyan, həşərata çevrilib dəyərini itirməkdə olan insanlarından bəhs etməklə gələcək üçün həyəcan siqnalı çalır. Hər dövrün öz məhvetmə mexanizmi var, əslində. Cəmiyyət insanın içindəki bütün işıqlı duyğuları məhv edib ondakı əsl "mən"i "mən"dən uzaqlaşdırır, yerdə qalan isə buz kimi soyuq görünüşü olur. Və sonra günahkar olduğu bu "çevrilmə"də onun soyuqluğuna ölüm hökmü kəsir. O zaman ədəbiyyatın missiyası nə ilə səciyyələnir? Sadəcə, reallığın ifadəsini vermək! Fiksiya deyil, reallıqdır ədəbiyyat! Belə olmasaydı, kəsilən ölüm hökmləri ondan yan keçərdi, xalqın və millətin taleyindən keçən dramatik situasiyalar onun da tərcümeyi-halında boşluğu və yoxluğu ifadə etməzdi.

Günel kitabına çox uğurlu ad seçib: "İşıq"! Yanmadan işıq olmaq mümkündürmü? Bu ad həm müəllif qayəsindəki niyyəti, həm də ümumiyyətlə, ədəbiyyatın məna və tutumunu önə çəkmək baxımından simvolik çalar ehtiva edir. "Cəmiyyəti, xalqı, şüuru, təfəkkürü formalaşdıran, yetişdirən bədii ədəbiyyatın missiyası olduqca müqəddəsdir. Çətin olsa belə, bu missiyanı çiyinləri üzərində daşımaq dünya bədii ədəbiyyatı üçün olduqca məsuliyyətli işdir".

Sənətin gücü həm də bundadır. O, dünyanı sarmış kataklik proseslər içində özünün dincliyi, düşünməsi üçün həm də bir huzur, nəfəsdərim məqamıdır. Günel o insanlardan yazır ki, onlar bəşəriyyətin irəliyə doğru inkişafında Tanrıya xidmət ediblər, yəni xaosu kosmosa çeviriblər. Ümumbəşəri bədii təfəkkür hadisələri meydana qoyan bu sənətkarlara qurulan edam kürsüləri isə hər zaman mövcud olub. Bu da həqiqətdir ki, dünyanın hər tərəfində hökm sürmüş total rejimlər, sərt repressiv durumlar belə sənətin həqiqi estetik duyumunu, bədii enerjisini söndürə bilməmişdir. Xeyir və şər, sənətkar və edam, müharibə və həyat, həqiqət və riya arifmetikası hər zaman İsa, Nəsimi, Höte, Bulqakov, Cavid, Müşfiq dühasında qaldırılmış, əbədi qarşı-qarşıya qoyulmuş mübarizə təliminə çevrilmişdir. Bəs düşüncə arsenalından gedən hər zərrə hansı boşluğu ifadə edir, görəsən? Günelin "Pikasso" pyesinin qəhrəmanı Salvador Dalinin dilindən deyildiyi kimi: "gör biz nə qədər Allah öldürmüşük".

Günelin məqalələri öz ruhu, mahiyyəti etibarilə estetik ifratlara, total rejimlərin yol verdiyi sənətkar qətliamlarına, edamlara qarşıdır və daş-qalağın, məhdud-nihilist təftişin qurbanına çevrilmiş sənətkarların adını mətnlərindən dönə-dönə keçirir. Bəlkə əsl sənətə, ədəbiyyata xidmət edilən yerdə edam kürsülərinin hər zaman qurulduğunu bildiyi üçün?! Axı böyük istedadla bərabər sənətkara öz yaradıcı enerjisini bütün potensialı ilə sərgiləməsi üçün huzur da gərəkdir. Günelin kitabından adı dəfələrlə keçən Bulqakovun "Master və Marqarita"sında unutmadığım bir fikir var: "Sənətkara işıq lazım deyil. Ona huzur lazımdır". Gözəl fikirdir, çünki sənətkar olmanın özü artıq işıq deməkdir. Ona, sadəcə, huzur vermək, dəyərli əsərlər yazması üçün imkan yaratmaq lazımdır.

Günel daha çox yunan mifologiyasına, arxetip yaddaşa nüfuz edir. Ədəbiyyatın, sivilizasiyanın bütöv bioqrafiyasının mənzərəsini cızmağa çalışır. Müəllif, sanki hər addımda oxucuya əyan etməyə çalışır: hər şey, bütün bədiyyat enerjisi ilə daha qədim qatlara bağlıdır. Hər hansı məsələnin, mövzunun Azərbaycan ədəbiyyatı, mədəniyyəti içrə təzahürlərini aramadan öncə onun dünya hadisələri, dünya mənzərələri içrə ünvanını aramaq lazımdır:

"Niyə bədii ədəbiyyatımız deyil, dünya ədəbiyyatı ifadəsindən istifadə etdim? Əslində, böyük ədiblərin əsərlərini oxuduqda, yaradıcılıq nümunələri ilə tanış olduqda yalnız kitabın üzərində müəllifin adına nəzər salmaqla hansı ölkənin yazıçısı olmasının fərqinə varırsan, yazılan əsərin daxilinə eniş edəndə müəllifin kimliyini unudaraq özünü, qəlbinin səsini əsərdə taparaq bütöv bir orqanizmə çevrilirsən. Bütövə qovuşursan.

Bütün əsərlər arasında qırılmaz bir bağ var. Hamısı bir-birindən asılıdır. Bir əsər digərinin davamıdır. Tamamıdır. Məgər bu silsiləni səmavi kitablarda hiss etmədinmi? Biri digərini təsdiq etmədimi?".

Doğru fikirdir! Arxada yetmiş illik sovet dövrünün acı gerçəkliyi var və bu gerçəklik bizə sübut etdi ki, dünya mədəniyyəti deyilən zəncirdən hansısa halqanı çıxarıb atmaq ədəbi-mənəvi və elmi şüurda necə boşluqlarla nəticələnir. Amma onu da qeyd etmək lazımdır ki, tipoloji baxımdan kəsişən proseslərin tarixən gəlişməsini təsvirə çəkən bu məqalələrdə çağın mənzərələri içrə gəzişmək varsa da, başlanğıc hədəfə - nüvə, kök məqamına həssaslıq daha vacib görünür. Mifoloji yaddaş, dastan kültürü, nağıllar, uşaq ədəbiyyatından başlamış bu günün elmi-fəlsəfi, ədəbi estetik mətnlərinə qədər uzanan magistral xəttin bərpasını və ona qayıdışı müəllif "qloballaşmış dünya qazanında həll olunmağımıza" çəkilən sipər hesab edir. Çünki yaddaş daha çox sənətdə, ədəbiyyatda dərk olunan abstraksiyadır, bu mənada müəllifin etnik-ontoloji yaddaş sayılan sənətə həssaslığının əsasında həm də tək xalqın deyil, ədəbiyyatın da manqurtluğuna olan nigaranlığı dayanır. Ədəbiyyatın keçmişindən imtina edənlərin Aid səltənətinə çevrilməsini istəmir.

Günel publisist yazılarında, esse-düşüncə məqamına köklənmiş məqalələrində, eləcə də bədii çalarları ilə seçilən mətnlərində əsasən nəyi arayır? Birmənalı şəkildə insan həqiqətini, onun xilasını! Qloballaşma epoxasının iflic etdiyi, başını dumanlandırdığı, yeni paradiqmalara meyil edən insanın nicatı hansı tərəfdədir? Şərqdə, ya Qərbdə? Şəxsən mənə görə bu qarşılaşma çoxdan öz aktuallığını itirib. Çünki Şərq cəmiyyəti öz rituallar bolluğu, didaktika, ənənə sadiqliyi, ilahi eşq məqamı ilə bizi tənhalıqdan qopara bilmədi. Bəs Qərb necə? O da intellekt gücünün, nəhəng elmi kəşflərin, texnoloji sivilizasiyanın qanadında uçuşaraq sonucda dirəndiyi dalanda çilik-çilik olub, ümid puçluğunda gözdən itdi. Müasir insan darıxır! Nə vaxtilə məhəbbət dini yaratmaq istəyən Feyerbaxın çabaları, nə "dünyanı gözəllik xilas edəcək" qənaətindəki inam, nə də aqnostikin "qalib gələcəkmi cahanda kamal" fəlsəfəsi... Bütün yollar sınanıldı. Nə üçünsə insanlıq yaşca böyümədi. İndiki dəbə uysaq, nicat üstinsandadır, - deməliyik! Günelə görə də bu belədir. Çağımızın Qərb intellektuallarını məşğul edən postinsan təlimini Günel öz düşüncəsinə uyğun - mənəviyyatda qorunan əxlaq qanunları ilə şərh edir: "Nitsşenin daima qulağımda səslənən sədaları "Əgər insan meymundan yaranıbsa, demək insan da üst insana çevrilə bilər" sözləri məni yenə də Nəsimi zirvəsinin ətəklərinə gətirir. Bir zaman qədim insan necə ki, Allahların evi olan Olimp zirvələrinə müqəddəs zirvə kimi baxırdısa, mən də ilbəil artmaqda olan və hündürlük ölçüsünü daima dəyişən əlahəzrət Himalay möhtəşəmliyi qədər Nəsimiyə heyranlıqla baxıram".

Günel ədəbiyyatı yeni ideologiyanın qurucusu kimi görür. Postinsan anlayışının müasir çözümünü verməyə çalışır. Müasir dünya üçün indi güc amili əsasdır, Günel isə öz qəhrəmanını - üstinsanı təklif edir. Xilası mənəvi yüksəlişdə, ruhun uçuşunda arayır. Harmoniyaya xidmət edən İsa peyğəmbəri, Nəsimini əbədi-bəşəri kamillik yolunun çağırışçıları, mürşidləri adlandırır. Onların missiyasını eyniləşdirir. İsa özünü Allahın oğlu, Nəsimi isə Allah adlandırırdı. Günel üstinsan amilini mənəvi əzabdan keçib nura qovuşmaqda görür. Bu mövqe onu yəsəvi təliminə, hürufilik elminə, sufizm prinsiplərinə yaxınlaşdırır. Ümumtürk miqyasında mənəvi məkanın yaranmasında böyük rolu olan bu təlimlərin gücü, insanın öz batininə enməklə xilas nizamnaməsinə imza atması kimi təcrübədən keçirilmiş Şərq üsulu yenidən təklif edilir:

"Müasir təlimlər (Hermetik) insanın əzab, emosiya, nifrət kimi keyfiyyətlərini itirən zaman üst insana çevriləcəyini iddia edirlər. Və bu cür transformatik düşüncə tərzi bəziləri tərəfindən Allah qanunlarına qarşı çıxırmış kimi qiymətləndirilir. Halbuki, Allah qanunu deyilən nəsnə elə üst insan olma möhtəşəmliyini bizə dəfələrlə təkrarlayır. Allaha çevrilmə, Allah olma, möhtəşəm olma, üst, post olma sözləri ilə eynilik təşkil edir".

Günel yazılarında fenomenoloji estetikanın prinsiplərindən çıxış edir. Edmund Hüsserlin mətnə tətbiqdə uyğun bildiyi metoddan yararlanır, "araşdırma predmetini, bəhs etdiyi mətni mötərizə içinə alır". Yəni dəyərləndirdiyi mətnin daxili mahiyyətini meydana qoymaqla məşğul olur. Onun bütün qatlarının, semantik, stilistik hissələrinin bir-birinə bağlanan mahiyyətini isə özünün dünyagörüşü əsasında dəyərləndirməyə çalışır. Roman Yakobson "Hər şey mətndirsə, bəs hansı ədəbiyyatdır?", - deyirdi. Günel də çeşidli mətn bolluğu arasında gəzişmələr edir. Bütün məqamlarda müqayisə mexanizmi funksional görünür. Bu müqayisələrdə gah Şərq önə çıxır, gah da Qərb öyülür. Günel birmənalı olaraq inkişafı nişan verən mətnlərə fokuslanır və harda bunun örnəyini görürsə, hansı ədəbi fakt təzahürlərini gerçəkləşdirirsə, Günel o səmtə, o predmetə işıq salmağı borc bilir. "Fiqaro" məqaləsində Qərbin, hətta öz cizgi filmlərinə belə, klassik musiqini yerləşdirmək, uşağı maarifləndirmək, zövq aşılamaq çabasına biganə qala bilmədiyi kimi, "Təsvirin təkamül prosesi və ya boğazdan yuxarı yazılan vətən şeirləri" yazısında vətənpərvərlik mövzusunda sloqançılıqdan, şüarçılıqdan o yana getməyən mətnləri tənqid predmetinə çevirir. Əslində, qeyd etdiyim sonuncu məqamı mən Günelin özü üçün itirilmiş vaxt hesab edirəm. Çünki ümumən bu hal bütün dövrlərin poeziyası üçün xarakterik olub. Buna baxmayaraq, çoxluq heç zaman bədii təkamülün kriteriyası sayılmayıb. Poeziyanın çevrəsi həmişə bir neçə şairlə qapanır, qalanlar həmin çevrənin ətrafında dolaşırlar. Şeirimizin çağdaş mənzərəsi üçün də səciyyəvi olan bu durumun yenidən heç bir ad çəkilmədən tənqidi heç bir nəticə vermir və bu məqamda obyektivi istedadlı, əsl poetik nümunənin üzərinə salıb ordan çıxış etmək daha məqsədəuyğun olardı.

Digər bir məsələ, Günel bu gün mifoloji gerçəklik kimi qavranılan və Avropadan milli filoloji arsenalımıza ayaq açan ədəbi ideyalar, fəlsəfi-estetik fikirlər, metodoloji istiqamətlərə diqqət yönəltməklə oxucuları ilə yeni əsr havasını bölüşür. Amma qeyd edim ki, ətraflı nəzəri dərk tələb edən cərəyanlar məsələsi tələsik, ötəri yanaşmanı sevmir. Düzdür, bir neçə məqalə daxilində çağdaş ədəbiyyatı XX əsrin elmi-nəzəri müstəvilərinə otuzdurmaq mümkün deyil. Amma analitikasına varmaq üçün onların ehtiva etdiyi mahiyyət və məntiqi tutmaq gərəkdir.

Bu baxımdan, Günelin "Ədəbiyyatın inversiyası" məqaləsi mənə mövzunun görüntüsünü yaratmaq, məxsusu aktuallandırma təsiri bağışladı. Bəlkə də məqalədə sərgilənən binar mövqe, B.Y.Lukyanovun "Estetika dünyası" kitabından modernizmlə bağlı müəllif fikirləri ilə Günelin düşüncələri arasında dəqiq ayrıntının olmaması, nümunə gətirilən müəllifin suallarına verilən cavabların qaçaraqlığı bu cür kolossal mövzunun praqmatik həllinə imkan vermədi. Modernizm estetikasını yalnız "gözəlliyin məhv edilməsi" kimi ümumi fikirlə səciyyələndirmək olmaz. Ən azı ona görə ki, onlar gözəlliyin nədə ehtiva olunmasını bilirdilər (yəni "Leonardo da Vinçinin "Cakonda" əsərinə bığ çəkib onu korlayan rəssam" böyük məharətlə o rəsmin surətini də çıxara bilərdi, amma Espen Hovardsholmun yazdığı kimi: "bizim görməyə vərdiş etdiyimizi yalnız qeydə alan sənətin mənası varmı?"), sadəcə, "hamının eyni düşündüyü yerdə heç kəs düşünmür" prinsipi ilə dəyərləri bilərəkdən korlamaq, öz daxili bədii məkanından çıxış edərək, mövcud olan gerçəkliyə münasibətdə subyektiv sənət yaratmağa çalışırdılar.

Günelin məqalələrində mənim diqqətimi cəlb edən məqamlardan biri də onun qadın məsələsinə, qadın mövzusuna həssaslığıdır. Müstəqillik dönəmindən sonra zamanın ardınca gətirdiyi mövzulardan biri qadındır. Hər zaman işlək olan bu mövzu yeni epoxada daha geniş vurğu qazanmışdır. Səbəbi aydındır: sovet doqmalarının müdaxiləsindən çəkinən ədəbiyyatın bu mövzuda da gərəyincə açmadığı, toxunmaqdan çəkindiyi nöqtələr vardı. Odur ki, kəskin dəyişən ictimai formasiyaların müqabilində, cəmiyyətdə rastlanan qadın mənzərələrini nəsr, poeziya, tənqid və publisistika da daxil olmaqla bütün ədəbi sahələri öz materialı etməyə çalışdı.

"İşıq" kitabında müəllifin koloritli, natural və psixoloji çalarlarla işlədiyi bir mövzuda qadın ilk növbədə qadının nəzərlərindən açıldığı üçün mənə son dərəcə maraqlı təsir bağışladı. Günel qadını yalnız ekzistensiallığı ilə görməyi vurğulamır, həm də təsvirinə cəhd edir, cəmiyyət münasibətlərinin qarışıqlığından xilas edib emansipə olunmuş səciyyədə dərkinə yetməyə çalışır. Bu sırada dünyanın ilk qadın dramaturqu olan Afra Bendən tutmuş "Nizami əsərlərində karma qanunu - Kişi və qadın münasibətləri" də mövzunun predmetinə çevrilə bilir. Yeni minilliyin bütün metamorfozlarına baxmayaraq, qadın Günel üçün ailə, məişət və əxlaq sferalarında güc və dəyər mənbəyidir. O, natur-fəlsəfi məqamlara diqqət yönəltməklə qadının mənəvi sarsıntı və yaşamını ictimai-psixoloji müstəviyə çıxardır. Problemin prozasını, dramaturji inikasını, fəlsəfəsini, eləcə də poeziyasını yaradır: "Sən Tanrısan", - deyəcək qədər maksimalist davranıb əvvəlcə sovet ideologiyasının, daha sonra isə postmodernin əli ilə hər cür mənəvi-mədəni təyinatlardan sürüşən qadını klassik pyedestalına qaytarır.

Günelin "Ədəbiyyat qəzeti"ndə Azərbaycanın tanınmış qadınlarının həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş yeni silsilə yazılarını da həvəslə oxuyuram və özünə də bildirdiyim kimi, bu mövzunun ədəbiyyatımızda işlənməsini vacib hesab edirəm. İnanıram ki, Günelin növbəti kitabı bu silsilədən olan mətnlərinin toplusu olacaq və tale məsələlərindən tutmuş sosial-ictimai problematika məsələlərinin çözümünü verən bu kitabda müəllif "qadın həqiqəti" deyilən anlayışın sirlərinə varacaq.

Günelin özü də müstəqillik dövrü ədəbiyyatımızda istedadlı mətnləri ilə önə çıxan qadın obrazdır. Və daha çox onunla seçilir ki, özünəməxsus olan bir dairə yaradıb ədəbi prosesdə. Öz estetik ərazisi, ədəbi dəyərləri və yanaşma qanunları var. Bir də içinin işığı! Ətraf qaranlıq olsa belə, bu işığa tutunub yol gedə bilir. Ədəbiyyat isə elə burdan - yolunu tapmaqdan, Yol olmaqdan başlayır!

Elnarə AKİMOVA

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 21 sentyabr.- S.8-9.