"Mən" olmağımın tarixçəsi

Parçalar

Universitetdə oxuyanda

(1968-1973)

XIX yüzildə buna qarşı maarifçilərimiz qalxıb türk keçmişini və "türk" sözünü reablitə etdilər. Ancaq bu türkçülük sovetlərin Müsavatın "burjua millətçiliyinə" qarşı başladığı savaş üzündən intellektual çevrədən qırağa çıxıb genişlənmədi. Sovet dönəmində "azərbaycanlı" kimliyi "türk kimliyini" əvəz etsə də, əslində, türk kimliyinin müsəlman kimliyini sıxışdırmasının sonucu idi. Millətin özünüidentifikasiyası, kimliyi "müsəlmanlıqdan" qurtarılandan sonra onun yerinə nəsə qoyulmalıydı, "türkün" qoyulması Türkiyə ilə, Güneylə ayrılığı aradan götürdüyündən, "azərbaycanlı" dada çatdı.

Bizdə şərqşünasların, bəzi filosofların Ortaçağ müsəlman mədəniyyətini ateist pafosa əl atmadan işıqlandırması Sovet ideolojisinin paradokslarından biri idi. Ateizm və marksizm-leninzm dərslərində böyük dinlərin "tiryək" olmasını demədən söhbət aparmaq mümkün deyildi. Ancaq bəlkə də 50-ci illərdən sonra, qonşu auditoriyalardaca bəzən elə həmin müəllimlər müsəlman filosoflarından ateizmin qəzəbi olmadan danışırdılar. Hətta danışırdılar sevə-sevə. Özü də bilinmirdi, sevgi İslama idi, yoxsa onun biçimləndirdiyi mədəniyyətə?

Bu, rus şərqşünaslığında belə idi. Sonra Azərbaycan alimləri də ondan yararlanaraq İslam dünyasına qeyri-ateistik yanaşmaya keçdilər. Beləcə, Müsəlman Doğusunun mədhiyyəsi ruslaşdırma siyasətinə qarşı cavab oldu: "Biz sizdən əskik deyilik, biz sizdən daha qədimik və arxamızda daha zəngin mədəniyyət - Şərq durur". Bax, bu kontekstdə "voobşe"nin yerinə "ümumiyyətlə" demək ümmətçilik yox, millətçilik oldu. Dediklərim "nə olur-olsun, rusunku olmasın" prinsipini açır. Latın əlifbasına keçmək arzusu da, əslində, bu prinsipdən qaynaqlanırdı.

Ancaq birinci kursda mən hələ millətçi deyildim. Sadəcə, avtobusda, küçədə olan rusları (daha düzü, qeyri-azərbaycanlıları) sayanda onlar çox çıxdıqlarından qanım qaralırdı. Hərçənd Bakının küçələrində rus oğlanları yox, bizimkilər atamanlıq edirdi. Tərsinə olsaydı, əzildiyimizə, alçaldığımıza görə antirus olardıq və bunun üçün məktəbdə Yerevandakı ermənisayaq "millətçilik kursunu" keçməyə gərək qalmazdı.

Hərbçi adam, ideyasına görə, sivillərdən brutal olmalıdır. Ancaq küçələrdə, hətta rus zabitləri də bizə yanlarındakı qadınlarını qoruya bilməmək dərəcəsində maymaq, ürəksiz görünürdülər. Hansısa tərbiyəsiz azəri gədəsi rus mayorunun yanında onun qızına sataşanda əl-tapança davası düşməzdi. Sözsüz, belə gədələr az tapılardı, çünki oğlanı qızının yanında pərt edən adamlara hamı pis baxırdı. Qardaşım Elçin yadıma saldı ki, bizim uşaqlığımızda Ağdamda bir gədə kinoteatra qadını ilə gələn rus zabitini belə alçaltmışdı və heç kim onu qınamamışdı. Olay 60-cı illərdə olmuşdu və Elçinin yozumuna görə, bu, rus işğalına ürəklərdə gizlənmiş şüursuz, bilincsiz nifrətin nəticəsi idi. "Bilincsiz", yəni "qeyri-ixtiyari nifrət" elə sözdür ki, hər şeylə bağlı arqument ola bilər, ona görə də onu heç də həmişə ciddi qəbul etmirəm. Mən inanmıram ki, o çağın Ağdamında ürəklərdə "işğalçı rus" ideyası vardı. Bəlkə də adamlar, sadəcə, bu gədədən çəkinmişdilər, çəkinməsəydilər utandırardılar. Belə gədələrə görə Ağdamdakı hərbi hissənin zabitləri bizim əlimizdən yanıqlı olmalı idilər, yoxsa, bilmirəm, bəlkə gördükləri yaxşılıqlar elə yaramazlıqları unutdururdu? Yanıqlı idilərsə ermənilər qalxanda ürəklərində onların tərəfində olmalıydılar. Bu məsələ işıqlandırılmamış qalır. Xankəndidə (Stepanakertdə) hərbçilərlə yerlilərin arasındakı ilişgilər və Ağdamdakı ilişgilər son tariximizi bilmək baxımından araşdırılmalı konudur. Yeri gəldi bir məsələni də deyim. Bir filmdə bunu aydın görmüşdüm ki, türk albayının üzündən-gözündən, oturuşundan-duruşundan bilinir ki, hərbi geyimnin çevrədə necə sayqı oyatdığını yaxşı bilir. Azərbaycanda Sovet hərbi geyiminin ərənlik, igidlik aurası yox idi. Ancaq bazarlarda arvadlar əsgərlərə pul, meyvə verirdilər, çünki onlara baxıb uzaq eldə əsgərlikdə olan uşaqlarını yada salırdılar. Əsgərlərin pulu götürməsi isə necə də olsa dilənçi jesti ilə anışdığı üçün hərbçi imicini azəri gözündə bir az da aşağılayırdı.

Sovet Azərbaycanında dövlət və partiyanın yuxarı qatlarında ruslarla bağlı çəkingənlik vardı, hərçənd bu çəkingənliyi "konyakla ələ alınan (yəni ucuz başa gələn) rus məmuru" heç edirdi. Rüşvət məsələsində, adətən, Azərbaycan məmuru rus və ya Moskva məmurundan daha baha başa gəlirdi. Bu anlamda ruslar azərilərdən xeyli "ucuz idilər". Söylədiyim qaba, bazar metaforasını doğrultmaq üçün faktlar da sərgiləmək olar: rus ustası eyni səviyyəli azəri ustasından ucuz olardı, rus qızını "bişirmək", almaq daha ucuz başa gəlirdi və s. Rusların "anacan" anlamını verən gözəl "matuşka" sözünün bakılı qədeşlərində "matışkəyə" çevrilməsi bu prosesin bir başqa görüntüsü idi.

Bax, Azərbaycanda belə bir kültürsəl dispraporsiya vardı! Yəni yuxarılar ruslardan çəkinirdi, aşağılarsa onları saymırdı. Bu dispraporsiyanı lap artırırdı o ki Bakıda yaramaz bir qayda formalaşmışdı: azəri insanı rusla rusun dilində danışmalyıdı, bilməsə də hıqqına-hıqqına danışmalıydı. O hıqqına bilməyəndə isə Bakı rusunun heç ağlına da gəlməzdi ki, "yerindən qalxıb" bizim türkcəmizə doğru "bir addım atsın". Güman Sovet dönəmindən başlayaraq "küçədəki atamanlığa" baxmayaraq, bizdə dilimizlə ilgili psixoloji qəlib formalaşmışdı - dilimizi kültür, güc sarıdan bizdən üstün saydıqlarımıza güzəşt etmək. Elə ona görə də indinin özündə belə, Anadolu türkü ilə rahatca öz türkcəmizdə danışa bilmirik, dilimizi əyib "bana", "gəliyorum/gediyorum" deyirik. Halbuki, multikultural dünyada bir-birinin dilini anlayanlar bir-biri ilə hərəsi öz dilində danışırlar və beləcə çoxdilli ünsiyyət alınır. Bunu 80-ci illərin axırında anladan bir məqalə yazdım və hətta TV-də çıxış da yapdım. Sonralar haradasa ondan sitat gətirildiyini gördüm, deməli, kimlərəsə çatmışdı. Mən özüm millətçi olanda bizdəki rusdillilərlə öz dilimizdə danışmağa başladım. Bəzi Ukrayna telekanallarında da görmək olar ki, ruslar və ukraynalılar hərəsi öz dillərində bir-biri ilə danışırlar.

Bir qəribə faktı da söyləyim. O çağlar da, indi də Bakıda it-pişiklə danışıq dili rus dili idi. Neyçünsə iti rus dilində əzizləyirlər, utandırırlar (bəs atları?). Sarcalıda isə itə dilimizdə acıqlanırdılar. Bu yaxınlarda oxudum ki, Avropada hansı uluslarda isə itlərlə danışıq dili almancadır - bu qəribə faktı rus dilinin ekspansiyası ilə bağlı danışanda necə susmaq olar?!

***

Deməli, universitetin birinci kursunda mənim kimilərdə ruslarla ilgili öfkəli olmağa heç bir əsas yox idi. Bircə yaşlı rus arvadları avtobusda-filanda hərdən "sizi biz adam etmişik" deyib adamı hirsləndirirdilər, çünki cavabında heç nə edə bilmirdin. Nə qadın xeylağını döymək olardı, nə də onunla ağız-ağıza vermək olardı. Əvəzində rus arvadı belə deyəndə avtobusda ondan da həyasız azərbaycanlı qadın tapılırdı.

Ruslarla mümkün kültür ziddiyyətini bir də rus qızları neytrallaşdırırdı. Azərbaycanlı oğlanlara rus qızları heç bir milli-kültür ayrı-seçkiliyi bəsləmirdilər. Bakılı qızların gözündə "rayonnu" oğlanlarla bağlı "çuşka" damğası (əslində, türkcədəki "çoşka" donuz balasından gələn sözdür) güclü olsa da hətta bu oğlanlara da bakılı rus qızları "çuşka" kimi baxmırdılar. Bu anlamda Jirinovski rus qadını haqqında Rusiya Federasiyasının yumşaq gücü (soft power) kimi danışanda heç də gop etmir. İndi Türkiyəni demirəm, Avropanın özündə də, rus modellərinin etirafına görə, babat rus qızını görəndə kişilərin gözləri fənər kimi yanır. Onlara siqnal gəlir ki, kef üçün asan və ucuz qız gəlir! Sözsüz, bu, Qərbi Avropada belə idi, çünki qadın haqlarının sayəsində öz qızlarının "ayağı yer almışdı". Baltikyanı respublikalarda isə rus qızının ruslaşdırmada yumşaq gücü çox yumşaq olduğu üçün zəif idi.

***

Qayıdım özümə. 9-cu sinifdə Kraçkovskinin "Quran" tərcüməsini bir az oxuyandan sonra mən ateistləşməyə başladım və bu zaman, yəqin, atamın da antiislam arqumentlərinə normal qulaq asdım. Axırda "millət nədir"i, "İslam nədir"i qanmayan məxluqa çevrildim.

Universitetdə mən tam musiqiləşmiş oğlan oldum. Sonralar kimsə yadıma saldı ki, həmişə tənəffüsdə bitlzsayağı melodilər düzüb-qoşaraq zümzümə edirmişəm. O çağ mənə elə gəlirdi ki, melodi uydurmalarımda lap Lennon, Makkartni qədər klass göstərirəm. İndi düşünürəm ki, bu melodilərim suyunun suyu idi. Sözlərin müəllifi də özüm idim, ancaq bu sözlər mənim aləmimdə ingilis dilini andıran fonetik kombinasiyalar idi, ingilis dilinin özü deyildi. Sonralar ingilis dilini belə yamsılayıb oxuyan bir neçə gənc gördüm.

Tənəffüsdə mənim bu musiqi "yaradıcılığımı" qızlar, oğlanlar görməmiş, eşitməmiş deyildilər, bəs niyə mənə sataşmırdılar? Bəlkə öz aralarında ələ salırdılar? Ancaq ələ salsaydılar, tüstüsü çıxardı, axı. Kamal çox, Rəhim, Eldar az mənə sataşmağa, ələ salmağa bənd idilər. Ancaq nədənsə onların məni dolamaq arsenalında "bəstəçiliyim" hədəf olmamışdı.

Sözsüz, müəllimə ağlımı göstərmək zəifliyi məndə də vardı. Kamalın dolamaq hədəfi bu idi. Guya mən (bəlkə doğrudan da mən) dərsdə Bəxtiyar Vahabzadəyə özümü göstərmək üçün sual verirəm. O, əlini qulağına tutub deyir, a bala, yaxın gəl, de görüm nə deyirsən. Yaxına gedib soruşuram, deyir, bir az da yaxına gəl. Lap yaxına gələndə, guya deyir, hə, düz deyirsən, get otur.

Kamal belə dəyəndə hamı gülürdü, mən də gülməli olurdum ki, axmaq yerində qalmayım. Ancaq o çağlar mənim bir eyibim lap qabarmışdı: tez-tez, özü də sözlərin axırını yeyə-yeyə danışdığım üçün müəllimlərin, doğrudan da, məni başa düşmək problemi olurdu. 80-ci illərin axırında televizyonda, radioda çıxış etməyə başlayanda danışığımı yavaşıtdım ki, məni başa düşsünlər. Düzdür, bunun üçün məşqdə Demosfenlik edib ovurdlarıma daş qoymadım ki, əziyyətdən yavaş danışım. Ancaq hər halda yavaş danışmağa öyrəşmək elə də asan olmadı. Xeyri isə təkcə televiziyon-radio çıxışlarıma yox, mühazirələrimə də oldu. Hərçənd söylədiklərimin çətin başa düşülməsi bütün ömrüm boyu mənim problemim oldu. Anar neçə dəfə tədbirlərdə açıqca demişdi ki, mən Niyazini başa düşmədim. Adamlar, adətən, özlərini bilgisiz göstərməmək üçün belə şeyləri boyunlarına almırlar. Boyunlarına alırlar bir halda, hamıya aydınca görünəndə ki, adam cəfəng danışır. Anarın mənə münasibəti göstərirdi ki, onun üçün mən cəfəng danışanlar siyahısında deyiləm. Bəs onda niyə həmişə başa düşmədiyini deyirdi?! Güman ki, onun gözündə mən nəsə yüksək elmdən gələn nəsnələri populyarlaşdıra bilməyən adamların siyahısında idim. Bəlkə indiyənəcən də xeyli adam mənim təkcə danışığımı yox, yazılarımı da elə sayır. Bu faktları xeyli düşünəndən sonra mən nədənini tapıb haqqında məqalə yazdım: biz azərbaycanca əyri strukturların prinsipində qurulmuş çıxış və yazılara öyrəşməmişik. Daha çox öyrəşmişik primitiv sadəlikdə olan konstruksiyalara. Örnəyin belə cümlələrə: cib telefonumuz olmadığından mən evə getdim, orada anamı gördüm, anama dedim və s.

Davamı gələn sayımızda

Niyazi MEHDİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 28 sentyabr.- S.28.