Çağdaş satirada "Molla Nəsrəddin" ənənələri

Bir həqiqəti də inkar etmək olmaz ki, zəmanənin satiraya ehtiyacı duyulsa da, hazırkı mərhələdə satirik əsərlər çox yazılmır və yaxud da yazılır, ancaq mətbuat orqanlarında lazımınca yer ala bilmir. Bununla belə, demək olmaz ki, çağdaş ədəbiyyatımızda satira yoxdur. Əlbəttə, xeyli sayda var və bu, özünü ayrı-ayrı şair və yazıçıların dərc edilmiş əsərlərinin xronikasında da göstərir. Satiraya maraq və daxili tələbat, "Molla Nəsrəddin" ənənələrinin uğurla davam etdirilməsi müstəqillik illərində çap olunmuş kitablarda da əksini tapmışdır. Xeyrəddin Qocanın "Biz bizə bənzərik" (2010), "Xeyrəddin Qocanın gülüşü" (2015), Baba Pünhanın "Acı həqiqət", "Yalan çeynəyə-çeynəyə", "Mən nə dedim ki?!" (2002), Polad Qasımovun "Narıncı köynək" (2009), "Kreslo günahı" (2015), Əvəz Qurbanlının "Məzardan səngərə" (2015), Elşad Xaqanın "Nigarançılıq" (2018) kitablarını satiranın inkişafında yeni bir addım kimi dəyərləndirmək olar.

Polad Qasımovun "Təmizlik dərsi", "Pul iyi", "Tapıntı", "Maşallah olsun", "Prokurora cavab" kimi satirik hekayə və felyetonlarında "Molla Nəsrəddin"ə məxsus ideya və məzmun zənginliyi, lakonik ifadə tərzi, üslub və janr rəngarəngliyi, canlı xalq dilindən, folklordan bəhrələnmə önəmli yer tutur.

Hər sözündə Vətən deyir,

Amma kasıb malı yeyir?

- deyən Polad Qasımovun satirik poeziyasında Sabir satiralarının ruhu duyulur.

"Ədəbiyyat qəzeti"ndə yazıçı Anarın "Bir güllə bahar olmaz (2016, 5 noyabr), "Qərib Mehdinin "Rentabelli toy" (2018, 12 noyabr), Səxavət Tağların "Söyüş hesabına qazanc" (2018, 20 yanvar), Əyyub Qiyasın "Nə satırlar" (2018, 21 aprel) və başqa hekayələri satirik səpkidə qələmə alınmışdır.

Yazıçı Anarın "Əməkdaşımız Razı Narazıoğlunun patriarx korifey Mənəm Mənəmovla söhbəti" epiqrafı ilə qələmə aldığı "Bir güllə bahar olmaz" hekayəsində xalqın əsrlər boyu yaratdığı milli-mənəvi dəyərlərimizə, klassik sənətkarların yaradıcılığına və ölməz irsinə yabançı münasibət satirik bir dillə tənqid obyektinə çevrilir. Dialoq şəklində qurulan hekayədə əsərin mənfi personajı Mənəm Mənəmov özündən razı, heç kəsi bəyənməyən, klassik irsə, böyük söz sahiblərinə qiymət verməyən, yad təmayüllərə meyil edən, kökdən uzaqlaşmış, yanlış düşüncəli bir tipdir. O, Nizami, Füzuli, Vaqif, Sabir, Mirzə Cəlil kimi qüdrətli sənətkarlara, mənəvi abidəmiz olan "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanına qarşı çıxır və müxtəlif arqumentlər gətirməklə onların xalqımızın tarixindəki rolunu kiçiltməyə və inkar etməyə çalışır.

Yazıçı son dövrlərdə əsasən, gənclər arasında yayılan bu mənfi tendensiyanı satirik qələmlə ifşa edir və belə düşüncəyə malik insanların düzgün yolda olmadıqlarını açıb göstərməyə müvəffəq olur. Əlbəttə, satirik nəsrimizdə bu cür əsərlərin yaranması zəruri bir tələbatdan, cəmiyyətdə az da olsa, düşüncələrdə, fikirlərdə xaotika, çaşbaşlıq salan, xarici təsirlərə meyiletmə tendensiyası formalaşdırmağa çalışan qüvvələrə yazıçının tutarlı və sanballı cavabıdır. Belə əsərlərin yazılması öz soykökündən uzaqlaşmağa meyil edən insanlar üçün bir ibrət dərsidir. Şair-publisist Sərvaz Hüseynoğlu "Bir güllə bahar olmaz" hekayəsinə münasibətini "Xalq yazıçısı Anara açıq məktub"da bildirmiş və bu cür Mənəm Mənəmovların sayının çoxaldığını, hətta televiziya kanallarında yer aldıqlarını göstərmişdir ("Ədəbiyyat qəzeti", 2016, 12 noyabr).

Qərib Mehdinin "Rentabelli toy" hekayəsində isə toyu gəlir mənbəyinə çevirən tamahkar insanlar tənqidə məruz qalır. Səxavət Tağların "Söyüş hesabına qazanc" satirik hekayəsində ermənilərin Qarabağın işğalından əvvəl azərbaycanlıların evlərində işləməsindən, tamahkarlıqlarından, hər cür təhqirlərə dözərək öz məqsədlərini həyata keçirməyə cəhd göstərmələrindən söhbət açılır.

Yazıçı Vüqar Əhmədin "Plyus bədii yaradıcılıq" ədəbi almanaxında (2018) dərc edilən "Təzə zibil" və "Aktyorun dəfni" hekayələri də satirik üslubda qələmə alınmışdır.

Yazıçı Ələmdar Cabbarlının 2018-ci ildə "Mütərcim" nəşriyyatında çapdan çıxan "Qızıl" adlı povest və hekayələr kitabında toplanmış "Mirzə əfsanəsi", "Zurnaçı", "Ağsaqqal", "Möhbalının tərcüməçiliyi", "Qol" və s. hekayələrində çağdaş dövrün ictimai-siyasi bəlaları, rüşvətxorluq, bürokratiya, özündən razılıq, süründürməçilik kimi mənfi hallar tənqidə məruz qalır...

"Ədəbiyyat qəzeti"ndə satirik şeirlər də dərc edilib. Şair Arif Abdullazadə vaxtilə C.Məmmədquluzadənin yaradıcılığına müraciət edərək yazıçının satirik "qəhrəmanlar"ının silsilə obrazlarını yaratmışdır. Qəzetdə digər müəllifin - Ağasəfanın "Bəsdir" şeirində (2018, 17 mart) Qarabağ problemini həll etməyə qadir olmayan "üçlüyün" seyrçi və ermənipərəst mövqeyi tənqid olunur:

Bəsdir! Bezdirdi bizi

Bu "üçlüyün" gopları.

Bizi! Bizi gözləyir

Laçının, Xankəndinin,

Şuşanın qapıları.

Şeirdə şairin nifrəti, qəzəbi, üsyankarlığı açıq-aydın görünür.

Xosrov Hatilin "İlbizlər daraşıb zeytun bağına" (2018, 22 sentyabr) şeirində isə Azərbaycanın var-dövlətini, sərvətini talayanlar ilbizlər şəklində simvollaşdırılır.

Şeir ictimai eyibləri, dövrün sosial problemlərini, xalqın maddi və mənəvi sərvətlərini talamaq baxımından C.Məmmədquluzadənin "Mikroblar" felyetonu ilə yaxından səsləşir: "Qərinələrlə millətimizin şirin canına milyonlarca ac mikrob daraşıb qanını sormaqdadır. Məhz bu həşəratdır milləti xəstə edən, məhz bu mikroblardır onu bədnam edən!" ("Molla Nəsrəddin", 1908, № 9).

Çağdaş satirada M.Ə.Sabir ənənələrinin davamçısı Əvəz Qurbanlının da xüsusi yeri var. Onun "Yeni müsavat"da dərc edilmiş "Nazir", "Qalenvagendə" satiralarının əsas tənqid hədəfləri nazirlər və nazir övladlarıdır. Mükalimə əsasında qurulan "Vəssalam, şüttamam" satirasında ("Mediafax.az") dövrün ictimai mənzərəsi yaradılmış, cəmiyyətdəki sosial ədalətsizliklər, haqsızlıqlar iki şəxsin dialoqu əsasında oxuculara çatdırılmışdır.

Elşad Xaqanın "Nigarançılıq" kitabında şairin lirik şeirləri ilə yanaşı, "Ərköyün oğlum", "Tərəqqi", "Nigarançılıq" adlı bəhri-təvilləri də yer almışdır.

Ayrı-ayrı şair və yazıçıları bir araya toplayacaq əsas satirik mətbuat orqanı "Kirpi TV"dir.

Jurnalda Məmməd Əfşanın, Musa Qənbərlinin, Firdovsi Aslanın, Qafar Süleymanın və başqa şairlərin satirik şeirləri yer almışdır. "Kirpi TV"nin redaktoru, təcrübəli şair, publisist və yazıçı Məmməd Əfşanın "Dədəm", "Ağlama, balam, ağlama", "Sənə nə?", "Aman-aman..." şeirlərində rüşvətxorluqla haram pul yığıb xalqın malını mənimsəyənlərdən, ağır sosial problemlərlə üz-üzə qalan yoxsul insanların həyatından, bayağı mahnılarla xalqın zövqünü korlayan şou əhlinin səhnəni, ekranları zəbt etməsindən və s. kimi sosial, mədəni, məişət məsələlərindən, ictimai bəlalardan bəhs edilir. Məmməd Əfşanın "Sənə nə?" (№ 3) satirası da "Dədəm" şeiri ilə mövzu və ideya baxımından həmahənglik yaradır. Şair jarqonlardan istifadə yolu ilə yüksək vəzifə sahibinin qarşısındakılara yuxarıdan-aşağıya, həqarətlə baxmasını mənfi tipin öz danışıq aktı vasitəsilə ittiham edir. Çatdığı mənsəblə qürur duyan, insanları təhqir etməkdən zövq alan biganə məmurun prototipi zəmanənin real obrazı kimi təqdim olunur. Şair Sabirsayağı mənfi tipin öz dili ilə özünüifşa üsulunu seçərək satirik boyaları daha da tündləşdirir və oxucunun nifrətli, qəzəbli baxışları ilə üz-üzə qoyur:

Rahat kürsü, yağlı peşə, çoxlu pul,

Bu zirvəyə qalxa bilməz hər oğul.

Eyləmişəm çoxlarını kölə-qul,

Özüm isə xanam-bəyəm, sənə nə?

Şair bədii, ritorik suallar vasitəsilə satiranın təsir gücünü daha da artırmış və oxucunun diqqətini harınlaşmış, yüksəldiyi kürsüdə özünü "sahibi-ixtiyar" sayan, insanları öz quluna çevirən antipodun real cizgilərini rəsm edə bilmişdir. Beləliklə, dövrün tipik obrazını öz "qəhrəman"ının timsalında oxucuya tanıtdırmağa müvəffəq olmuşdur.

"Kirpi TV" "Molla Nəsrəddin" ənənələrinin üslub və ifadə tərzinin özünəməxsusluğunu yaşadan digər satirik şairlərin əsərlərinə də geniş yer vermişdir. Musa Qənbərlinin "Pensiya" (№ 1) şeirində də insanların sosial problemlərindən, gündəlik qayğılarından, ağır yaşam tərzindən bəhs edilir. Satira konkret faktlıdır. Cavabdeh qurum və şəxsin adının çəkilməsi satiranın real gerçəkliyə əsaslandığını göstərir. Bu konkret faktlı satirada öz həmvətənlərinin taleyinə biganəlik, laqeydlik, "mən salim olum..." prinsipi ilə yanaşma tərzi ifşa obyektinə çevrilir. Şeirdə insanları süründürməçiliklə get-gələ salanlar, bir çox ailələrdə insanların yeganə ümid yeri olan pensiyaların gecikdirilməsi, həyatın iflic vəziyyətə salınması satiranın əsas leytmotivini təşkil edir:

Dərd bürüyüb can-cəsədi, başı da,

Azuqə yox yola verək qışı da,

Son zamanlar artırıblar yaşı da,

Qismət olmur hər qocaya pensiya.

Məlumdur ki, "Molla Nəsrəddin" juralında elm, təhsil, məktəb məsələləri prioritet mövzulardan biridir. Eyni tendensiya çağdaş satirik poeziyada da geniş əksini tapır. Firdovsi Aslanın "Təftiş gəlib" (№ 3) satirası Sabir satiralarında istifadə olunan "Bəxtəvər olsun başın, bəxtimiz oğlan imiş!" satirasına parodiya şəklində qələmə alınıb. "Molla Nəsrəddin"də elm, təhsil, məktəb məsələlərindən bəhs edən satiralarda sxolastik təlim üsulları, təlimin keyfiyyətsizliyi, mollaların şagirdlərə qarşı sərt cəza tədbirləri tənqid hədəfinə çevrilirsə, "Kirpi TV"də yer alan bu mövzulu satirik parçalarda isə məktəbə gəlir mənbəyi kimi baxan rüşvətxor təftişlər, müfəttişlər ifşa olunurlar:

Fikri-xəyalı pulda, gözləri əllərdədir,

Mat-mat baxma üzümə gətir görək hər nədir.

Satira özündə bir çox janrları ehtiva etdiyindən onda məzmun və ideya rəngarəngliyi ilə yanaşı, həm də forma zənginliyi də diqqəti cəlb edir.

Jurnalda yer alan mövzular olduqca rəngarəngdir. İctimai-siyasi, ədəbi-mədəni, sosial, ekoloji, ailə-məişət və s. problemlər satirik publisistikanın əsas leytmotivinə çevrilib. Bu publisistik nəsr nümunələrini mövzusuna və problematikasına görə aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq olar:

1. İctimai-siyasi və tarixi-etnoqrafik (Bala Nəsrəddin "Hansı millətik?", Məmməd Əfşan "Biz kimik?", "Gəlin özümüzü və izimizi qoruyaq", M.Hüseynoğlu "Bəy babamızın tövsiyəsi) və s.;

2. Sosial problemlər (M.Əfşan "Eşitdiklərimiz və gördüklərimiz", Sərhəd Məmmədov "Buna deyərlər milləti və dövləti aldatmaq", "Soyuducu anbar, yoxsa ticarət mərkəzi?", Ənvər Əliyev "Qaşını düzəltdiyi yerdə", Şahin Səmədli "Avropanın cənub sərgüzəştləri və ya bizim həkimlərin möcüzələri", Ənvər Əliyev "Heyif milyonlardan") və s.;

3. Elm və təhsil məsələləri (Tat Qüdrət "Modul məktəb və onun müəmmalı işləri", Firdovsi Aslan "Təftiş gəlib") və s.;

4. Ekoloji problemlər (Əli Elmanoğlu "Yaşıllıqların daha bir qənimi", Atəş "Gəlirik dənizə sarı, keçəmmirik hasarları") və s.;

5. Rüşvətxorluq, oğurluq və əliəyrilik (Vəfa Qafarova "Müxalifətin görmədiyi inkişaf", Şahin Səmədli "VEMTAZ-ın oyunu və ya inanmayan daşa dönsün", Sərhəd Məmmədov "Qeyb olmuş sürülər") və s.

Azərbaycan təbiətinin, onun maddi və mənəvi sərvətlərinin qorunması kimi önəmli məsələlər də "Kirpi TV"-nin əsas hədəflərindəndir.

"Kirpi TV"-nin "El-oba deyimləri" rubrikası forma, struktur və məzmun özəllikləri baxımından "Molla Nəsrəddin" jurnalındakı "Atalar sözləri", "Hikmətli sözlər" başlığı ilə dərc edilmiş parodiya və perifrazlara çox bənzərdir. Yığcam, lakonik, sərrast və mənalı satirik cümlələrdən ibarət olan "El-oba deyimləri"ndə dövrün sosial problemləri orijinal üslubda və satirik tərzdə təqdim edilir.

Jurnalın onuncu nömrəsində isə Krılovun məşhur "Balıq, ördək və xərçəng" təmsilindən bir fon kimi istifadə olunmuşdur. "Qarabağ problemi" yazılmış qovluq karikaturanın ortasında təsvir edilmişdir. Avropa Şurasını təmsil edən ördək qovluğu havaya qaldırır, Amerika (xərçəng) öz tərəfinə çəkir, Rusiyanı simvolizə edən balıq isə qovluğu tamamilə əks istiqamətə yönəldərək özününküləşdirməyə cəhd göstərir. Rəssam Hafiz Nəsiroğlu bu taleyüklü problemin hegemon dövlətlərin əlində bir alətə, vasitəyə çevrildiyini və həmin qüvvələrin məsələnin guya onların əli ilə həllini tapacağını satirik karikaturalar vasitəsilə əks etdirmişdir.

Ümumiyyətlə, bütün bunların yekunu olaraq demək olar ki, çağdaş satira "Molla Nəsrəddin" səviyyəsinə yüksələ bilməsə də, onun klassik ənənələrini müəyyən qədər davam etdirməyə çalışmışdır. İnanırıq ki, satirik şair və yazıçılarımız cəmiyyətdə gedən ictimai-siyasi, sosial və mənəvi problemlərə, daxili aşınmalara biganə qalmayacaq, yeni-yeni əsərlərlə satiranın və "Molla Nəsrəddin"in ölməz ənənələrinin inkişafına təminat yaradacaqlar.

Gülbəniz Babayeva

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 7 sentyabr.- S.29.