Elnarə Akimovanın zamanı
- düşüncə zamanı
Elnarə Akimovanın
«Düşüncə zamanı – ədəbi tənqid diskurs
kimi» kitabına ön söz
Elnarə Akimovanın çağdaş
Azərbaycan ədəbi
tənqidinin estetik iqlimini, düşüncə
palitrasını və
mənzərəsini bütövlükdə
ifadə edən "Düşüncə zamanı
- ədəbi tənqid
diskurs kimi" kitabı ilə fikir həyatımıza, filoloji düşüncəmizə,
modern ədəbiyyatımıza yeni bir təfəkkür
dalğası yansıyır. Mən Akimovanın
ədəbi-tənqidi mətnlərini
çağdaş ədəbiyyatımızın
ayrılmaz və tamamlayıcı parçası
hesab edirəm. Ədəbiyyatşünaslığımızda
belə bir intellektual-romantik üslub Akimovadan əvvəl, məncə, olmayıb, olubsa da, etiraf
etməliyik ki, bu təmayülü Elnarə xanım öz yazıları ilə daha da
dolğunlaşdırıb, dərinləşdirib, Mikayıl
Rəfili və Yaşar Qarayev məktəblərinin gəlişdirdiyi
o şairanə-nəzəri yolun ən işıqlı,
ən etibarlı və ən elmi magistrallarından birini də o yaradıb.
Hər şeydən
əvvəl, Elnarə
Akimova yazdıqlarının
örnəyində XXI yüzil
Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı
üçün cərəyanlar
dövrünün tənqidçisi
tipini yaratdı. Cərəyanların funksionallığının ədəbiyyatımızda
nə vaxtdan müşahidə olunduğunu
ilk dəfə kompleks
halında və yeni ədəbi mətnlərin təhlilləri
fonunda dövriyyəyə
qatan, cari ədəbi prosesi cərəyanlara nəzərən
dəyərləndirən və
bunu predmetləşdirən
tənqidçilərimizdən biri də odur.
"Bu barədə yekdil nəzəri yanaşmalar elmi dövriyyəyə daxil olduqca həmin sahədəki boşluqlar
da aradan qalxacaq, milli modernizm cəhdlərinin
XX əsr hüdudunda gəzişən poetik palitrası bütün boyası və əlvanlığı ilə
görünəcəkdir. Bu dövrdə dünya
ədəbi-fəlsəfi fikrində
çevriliş yaradan
yazıçıların mətn
içində qoyduqları
Sirrin dərinlərinə
enib ordan milli ədəbiyyatın üst qatlarına" çıxmasını elmi
professionallıqla realizə
edənlərin biri də elə məhz Elnarə Akimovanın özü oldu. Tutaq ki, müstəqillik dövrü poeziyamızda
modernizm kultunun statusunu sabitləşdirən
ən ciddi və polemik yazılardan birinin - "Azərbaycan poeziyasında
yeni təfəkkür
kultu - modernizm" məqaləsinin, əslində,
manifestasiya səciyyəli
bir yazı olduğunu kim
etiraf etməz? Elnarə xanım öz yazıları ilə ədəbi tənqiddə
1930-cu illərdə qırılmış
nəzəri estafetin yenidən vüsət almasına, itirilmiş tənqidçilər pleyadasının
ruhən və fikrən (həm də üslub baxımından) ehya tapmasına səbəb olan azsaylı tənqidçilərimizdən biridir. O, modernizmi kult olaraq dəyərləndirir.
Amma ədəbi fakta kifayət qədər rasional və ümumavropa kontekstindən
yanaşan Akimovaya görə, bu kultun özu də çağdaş -
XXI yüzil ədəbiyyatında
artıq keçilmiş,
arxada qalmış mərhələdir. Ona
görə də onun tənqidçi təfəkkürü postmodernizm
epoxasında ədəbiyyatımızın
qopduğu, ayrıldığı
Tanrı başlanğıcına
yönəlir və çox düşündürücüdür
ki, bu istiqamətdə
öz mülahizələrinə
zaman etibarilə artıq üçüncü
onilliyini yaşadığmız
müstəqillik dövrü
ədəbiyyatımızın (geniş mənada postmodern
mərhələnin) poetik
analizini "Çağdaş
Azərbaycan postmodern şeirində
Tanrıya münasibət"
məsələsini (və
problemini) aydınlaşdırmaqla
başlayır.
Kifayət qədər əhatəli
və geniş ədəbi və nəzəri bilgiləri imkan verdi ki,
Akimova son yüz ildə - əvvəlcə
sosrealizmin ifrat və təşkilolunmuş
ateizmini, sonra Tanrı mövzusunda bir az örtülü,
bir az mübhəm
şəkildə irfana
yönəlib dəyişən
poeziyamızın rakurslarını,
daha sonra ən yeni ədəbiyyatımızda
"mərkəzdənqaçma tendensiyaları"nı... elə
son yüzildə yaşanmış
"qlobal miqyaslı çaşqınlığın" metafizik təzahürü
olaraq səciyyələndirdi.
90-cı illər şeirimizdə müşahidə
olunan çöküş
ovqatına dekadans təyini daha çox onun adıyla bağlıdır.
Bu təyinat bəzən
mübahisəli görünsə
də, Akimova haqlıdır. Həm
də ona görə haqlıdır
ki, çağdaş
poeziyamızın ruh halını "Allah öldü"
deyən Nitsşedən
başlamış Tanrısını
qeyb edən dünyanın indiki zamanını "humanitar
fəlakət dövrü"
kimi səciyyələndirən
Haideggerə qədər
modernist və ekzistensialist
münsiflərin iştirakı
ilə təşrih edir. Və bunu da xatırlatmağı vacib
sayır ki, "postmodernizmin çərçivəsində
qapanıb qalmışıq.
Həqiqi ədəbiyyatsa Qərblə Şərqin
sərhədini mətnində
əridən yazıçının
intellektual düşüncəni
milli dillə ifadə etmək bacarığındadır". Və Akimova tənqidçi entuziazmı, modern milli ədəbiyyatı kəşf
etmək şövqü
ilə həmin mətnləri axtarır, axtardığını tapanda
"ədəbiyyat burdadır",
- deyə düşüncəsi
də, qələmi də həmin mətnlərin üzərində
fokuslanır. Məsələn,
o, poeziyamızın ən
azı yetmiş il yol yoldaşı olmuş nəşə simvolikasının
antitezisini axtarır və onu Vaqif
Səmədoğlunun şeirində
tapır. Yaxud "Göyüzünün bu üzünü dinləyən şair - Vaqif Bayatlı Odər" məqaləsi
poetik mətnlə tənqidi mətnin bir məcrada və bir plastikada
necə iç-içə
girib qovuşa bilməsi, harmoniyaya dönüşməsi və
bir-birinin varlığını
izhar edən estetik həzz mənbəyinə çevrilməsi
faktı kimi cazibədardır.
Kimlərsə Azərbaycan ədəbiyyatında
80-ci illər nəslinin
timsalında mücərrəd,
gerçəkliyi heç
bir halda əks etdirməyən
"itirilmiş nəsil"
amilini qabardırsa, Akimova ədəbi-estetik baxımdan sosrealizmin zədələdiyi nəsrimizin
30-50-ci illər dövrünü
Avropada eyni illərdə meydana çıxmış romanlarla
müqayisəli təhlil
edir və bu dövrü Azərbaycan romançılığında
itirilmiş zaman adlandırır...
Ədəbiyyatda "qadınca yazmaq" deyə bir anlayış
var. Bu üsluba "qan
və göz yaşı kimi yumşaq yazmaq" deyə tərif verilir. Elnarə də yumşaq
yazır. Üslubunun büllur
şəffaflığı, həzin rəqsanlığı
da bu səbəbdəndir.
Amma qənaətlərini ifadə
edərkən yazılarında
mübahisə üçün
yer qoymayacaq dərəcədə sərrast,
sərt və birmənalıdır.
Elnarə
Akimovanın son beş ildə "Ədəbiyyat qəzeti"ndə
dərc olunmuş yazılarının bir qisminin toplusu olan bu kitabdakı
bütün məqalələrin
ilk oxucusu mən olmuşam. Və ona Ön söz yazarkən baş redaktor olaraq fəaliyyətə başladığım ilk günü
xatırladım. Həmin gün
aradığım və
qəzetin yazı həyatına dəvət
etdiyim ilk müəllif
Elnarə Akimova oldu. Çünki
"Ədəbiyyat qəzeti"
təkcə ədəbi
təsərrüfatımızı sərgiləməklə məşğul
olmayacaqdı, qəzet
və təkcə qəzet deyil, ümumiyyətlə, çağdaş
ədəbi proses yalnız mətn barədə düşünən
və yazan, intonasiya və üslub fərqliliklərini,
forma və məzmun axtarışlarını həssaslıqla
təyin edə biləcək obyektiv bir tənqidçiyə möhtac idi... Elnarə Akimova imzasının qəzetin səhifələrində ardıcıl
görünməsi "Ədəbiyyat
qəzeti"ni Azərbaycan ədəbi tənqidinin episentrinə çevirdi. İndi bütün ədəbi tənqidçilər "Ədəbiyyat
qəzeti"nin daimi yazarıdır. Belə olacağını bilirdim.
Bu arada Akimovanın
"Düşüncə zamanı
- ədəbi tənqid
diskurs kimi" kitabı ilə yanaşı, "Ədəbiyyat
qəzeti"ində davamlı
olaraq, onun moderatorluğu ilə keçirilən müzakirə
saatlarının toplusu
- "Müstəqillik dövrünün
ədəbiyyatı müzakirə
diskursunda" kitabı
da nəşr olunur. Çağdaş filoloji
düşüncəmizin, modern ədəbiyyatımızdakı estetik iqlimin, müasir Azərbaycan ədəbi tənqidinin
real mənzərəsini bu
iki kitabın iştirakı olmadan təsəvvür etmək,
sadəcə, mümkün
deyil...
17 iyun 2019
Azər TURAN
Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.-
28 sentyabr.- S.16.