Rüstəm Kamalın ədəbiyyat dili

Rüstəm Kamalın məqalələri forması, janrı və quruluşuna görə bizim ədəbiyyatşünaslıqda fərqli müstəvi təşkil edir. Alman filosofu Şellinqin belə bir fikri var: "Mənalar sözün dərinliyində bərq vurub sayrışmaqdadır". Rüstəm Kamal nəinki dərinlikdə bərq vuran sayrışları üzə çıxarır, həm də sayrışan bütün mənaları bir araya gətirib müəyyən mətləb, axtarış və düşüncə ətrafında sistemləşdirməyə müvəffəq olur. Onun tənqidində elmi tədqiqatın qanunları ilə obrazlı təfəkkürün qanunları arasında uğurlu bir sintez var və bu sintez işi müəllifə öz müşahidələrinin nəzəri hüdudlarını daha geniş və qlobal ölçülərdə ifadə etmək imkanı qazandırır.

Beş ilə yaxındır ki, Rüstəm Kamalın tənqidçi kimi sərasər göründüyü bir ədəbi müstəvi var: "Ədəbiyyat qəzeti". Qəzetdəki estetik iqlimin yaranmasında onun kiçik həcmli esselərinin yeri müstəsnadır və fərqli bir düşüncə çevrəsi yaradır. Rüstəm Kamal o alimlərdəndir ki, yalnız idrakın deyil, ruhun dərinliyindən nəşət tapan məqamları ədəbiyyatın dilinə uğurla çevirib mətnləşdirir. Yəni bunun mümkün olduğuna inandırır. Hər dəfə bu mətnləri oxuyanda Əli Kərim poeziyasını xatırlayıram. O da şeirlərində adilikdən qaçırdı, prozaik dərinliyə enirdi, ilk baxışda diqqət cəlb etməyən, oxucu nəzərlərindən sürüşüb qaçan nüansları yanaşı gətirib mətləb yaratmağı bacarırdı. Rüstəm Kamalın yazılarında da üslub fərdiliyi, ilk növbədə, adi detalları tədqiqatının bədii materialına çevirməsində özünü göstərir. O qədər konseptuallıq - çeşidli semantik qarşıqoymaları yaradır ki, istər-istəməz fikirləşirsən: müəllif oxuduqları ilə necə uzun müddət yaşayır, onların sehri, ritmi, mövzusu, problematikasından tutmuş, problematikasına qədər hər nəsnəni yadda saxlamağa çalışır. Nəticədə, heç bir bağlılığı olmayan, hər biri ayrı mədəniyyət və ədəbi inkişaf qanunauyğunluğunun faktı olan mətnləri bir məqalə içinə cəm edərək ortaq ədəbiyyat ab-havası yaradır.

Hər mətn ona salınan nəzərin işığında və dərinliyində açıla bilir. Rüstəm Kamal ilk baxışdan bir-biri ilə əlaqəsi olmayan, zahiri assosiasiya doğurmayan nəsnələri təhlil məkanına sürükləyir, onların görünməyən tərəflərini, bu tərəflərin gizlinlərini bəlirtir, mətnlər o dərinlikdə açılır ki, orda kəsişən, qovuşan məqamlar, ortaq nöqtələr vahid tamın hissələri kimi görünürlər. Ədəbi fakta ənənəvi baxışın dəyişən miqyası yalnız problem, fikir hüdudlarını aşmaqla bitmir əlbəttə, həm də poetikada, psixoloji təhlilin üsulunda ehtiva olunur. Onun tənqidçi stixiyasında milli mətn anlayışı, belə demək mümkünsə, iyerarxiya yoxdur, bədii-fəlsəfi-əxlaqi süjetin cərəyan etdiyi bir müstəvi, bir qitə var: dünya ədəbiyyatı. Bu prizmadan yanaşdıqda Mirzə Cəlilin Novruzəlisi ilə Frans Kafkanın Jozef K.-sı, Ə.Haqverdiyevlə A.P.Çexovun qəhrəmanları, Səməd Behrəngi ilə Uilson Bentlinin subyektləşdirdiyi "qar" obrazları eyni ədəbi-mənəvi arealda qaynaq, təmərküz təşkil edirlər.

Rüstəm Kamalın təfəkkür qatında türk mifolojisinin, dini fikir sistemi olan şamanizmin impulsları bariz hiss olunur, onun düşüncə modelini formalaşdıran, təsəvvürlərini hərəkətə gətirən qüvvə kimi çıxış edir. Alimin arxitiplərə müraciətini və mətnlərdəki palimsest dərinlərə varmaq səciyyəsini də bununla əlaqələndirmək lazımdır. Çünki ilkin təsəvvür sistemi olan mifologiya ilə birbaşa bağlı olan arxetip anlayışına müraciətlə insan yaddaşında qalmış nüansların, tarixi qatların üzərindəki örtüyü götürmək və ədəbiyyatda sərhədlərin olmadığını müəyyən etmək mümkündür. Məsələn, "M.P.Vaqif şeirlərində qadın geyimlərinin və zinət-bəzək əşyalarının estetikası XVIII əsrin "göz mədəniyyəti"ndən gəlir", yaxud "ayna-güzgü simvolikası Vaqif poeziyasında hər şeyi fərqli estetik mənalar çevrəsinə daxil edir. Güzgü effekti bütövlükdə qadın detallarını vizual məntiqə tabe edir. Güzgü bədii portret yaratmağın bir üsuludur", - kimi fikirlər Molla Pənah Vaqifin yaradıcılığını müxtəlif metodlarla izah etməklə bərabər, bütünlükdə XVIII əsr insanının altyapısını, poeziyasının işarələr sistemini anlamağa xidmət edir.

Rüstəm Kamal mətnin stereotipləşmiş, elmi-nəzəri təhlil əsasında açımından yan ötməyə üstünlük verir, tədqiqatlarının metodoloji əsasında dünya təcrübəsini milli ədəbiyyatşünaslıq kontekstinə gətirmək cəhdi dayanır. İstənilən mətni tarixi-mədəni səviyyədə öyrənmək ona ümumi poetik strukturu, tipoloji əlamətləri üzə çıxarmağa imkan verir. Bu təhlillərdə mətnin bir neçə müstəvidən - linqvistik, psixoloji və struktur yanaşma əsasında mənalanmasını görə bilirik. Analoji xətləri bəzən personajın adları, bəzən də struktur oxşarlıqları müəyyən edir. Rüstəm Kamalı ən çox məşğul edən və maraqlandıran psixoloji müstəvidir. Müxtəlif mədəniyyətlərə məxsus mətnlərdə onların müəlliflərinin psixologiyasının əks olunduğu müstəvi.

Rüstəm Kamal üçün sənətkarın tərcümeyi-halı, R.Rollanın fikrinə əsaslanaraq yazdığı kimi, "ruhunun bioqrafiyası" məqamı tədqiq etdiyi şəxsin yaradıcılığından keçən xüsusi amildir. Onun tənqidçi hökmlərinin icrasında fərdi estetik üslubda təzahür edən etik, əxlaqi keyfiyyətlər, şəxsiyyəti xarakterizə edən mənəvi-psixoloji mahiyyət hamısı bir yerdə iştirak edir. M.F.Axundzadənin atasızlığının onun bütün yaradıcılığından keçməsi, əsərlərində ayrıca iz salması, M.Cəlilin əsərlərindən keçən ölüm məqamının müəllifin şüuraltı ağrısı olması, M.Müşfiq şeirlərindəki duyulan ana qayğısından məhrumluq, yetimlik acısının şairin bioqrafiyasından gələrək onun təhtəlşüur psixikasında yer alması faktları, Y.Vəzirin mətnlərində və gündəliklərindəki vidalaşma, ayrılma situasiyasının yazıçının öz taleyini müəyyənləşdirən amil olaraq səciyyələndirməsi kimi onlarla bu kimi nümunələri Rüstəm Kamal sənətin ontoloji mahiyyətini izah edən nəzəriyyədən çıxış etməklə aşkarlayır.

Rüstəm Kamal predmeti şəxsiyyətin təhtəlşüur aktı kimi alır. Mətni şəxsiyyət amili ilə, naturanın dərinlikləri və gizlinləri ilə əlaqələndirərək təhlilə çəkir. Bu prizmadan yanaşanda mətn ən müxtəlif aspektləri ilə istinad, başlanğıc məqamına çevrilə bilir. Kiçik bir detal, ötəri bir nəsnə həmin sənətkarın yaradıcılığında hansısa mətləbi üzə çıxarmaqda açar rolunu oynayır. Rüstəm Kamal bəzən açar bildiyi bu cür vasitələrlə ona uyar gələn başqa mətnlərə doğru yön alır. Məsələn, müəllifin Cəlil Məmmədquluzadə ilə Kafkanı eyni estetik məhvərdə - yuxu qovşağında görüşdürə bilməsi faktına nəzər salaq. Bu iki nəhəng yazıçı Rüstəm Kamalın mətnlərində əsərlərindəki oxşar motivlərdən daha çox, tərcümeyi-hallarının kəsişən nöqtələrində birləşirlər. Məlumdur ki, F.Kafkanın uşaqlığı yaddaşında ağır təəssüratları ilə qalmışdır. Buna sübut yazıçının "Gündəlikləri"dir. Cəlil Məmmədquluzadənin psixoloji gərginliyinin təsvir olunduğu qaynaq isə "Xatiratım"dır. Kafkanın gündəliklərində onun qorxu və qarabasmaları təsvir olunub, "Xatiratım"da isə Mirzə Cəlilin fobiyaları. Rüstəm Kamal Kafka ilə Mirzə Cəlilin yaradıcılığındakı bir çox nüansların ana xəttini onların uşaqlıq zədələrinə, qorxularına bağlayır, əsərlərində şüuraltının çılpaqlığı ilə təzahürünü tutarlı faktlarla əsaslandırır. Zənnimcə, bir sənətkarın yaradıcılığının mahiyyətini anlamaq, özəlliklərini açmaq, həyata baxışını və dərinliklərə enmək səviyyəsini çözmək baxımından əhəmiyyətli məqamlardır. Həm də onun mətnlə sərbəst davranışından doğan haldır ki, bu məziyyət mətnin bədii-semantik qatlarını açmaqda əsas vasitəyə çevrilir. Bunu ədəbiyyatşünas alim Məti Osmanoğlu da qeyd edib: "Rüstəm Kamal mətnə münasibətdə sərbəstdir, yazıçının mətndə dediyini təsdiqləməyə (və ya inkar etməyə) yox, sözlə demədiklərini, yaxud sözün gözün görmə sahəsindən kənarda qalan o biri üzündəki obrazları yaratmağa üstünlük verir". Rüstəm Kamal həyatı ədəbiyyatın içinə daxil edib yazıçı təxəyyülünün, hekayətlərinin alt qatında şüuraltının gizli səslərini eşitməyə, həyəcanını duymağa çalışır. Yaxud da bu gizli səslər özləri Rüstəm Kamal üçün materiala çevrilir. "Fonoqraf: Mikayıl Müşfiq və Asəf Zeynallı" məqaləsində olduğu kimi. Onlardan birinin nəzmlə, digərinin musiqi ilə səsləri yazıya alması xüsusunda ekvivalentliyini tənqidçi tarixi gerçəkliyin ifadəsi ilə bərabər, "əbədilik möhürü"nün ehtiva olunduğu ruhsal ehtiyac kimi dəyərləndirir.

Rüstəm Kamalın yuxu, ölüm, xarabat amilinə bu qədər önəm verməsi diqqətimi cəlb edən məqamlardan olub həmişə. Fanilik duyğusunun estetik biçimdə izahı var onun mətnlərdə. İsmayıl bəy Qutqaşınlının "Səfərnamə" əsərindəki yazıçının xarabat məqamına-məkanına həssaslığını Rüstəm Kamal məhz bu amillə əlaqələndirir: "Fənalıq duyğusu əsərin ovqat süjetini təşkil edir". Maraqlıdır ki, müəllif bu fanilik duyğusunu yalnız xarabat, ölüm, qarabasma, yuxu amillərinin təzahüründə deyil, bəzən sənətkarın gülüşündə, təbəssümündə arayır. Diqqət edək: Repressiya yuxuları, Mirzə Cəlilin yuxuları, İsmayıl Şıxlının yuxuları, Vaqif Səmədoğlunun yuxuları və s. Yuxu Rüstəm Kamal üçün sənətkar yaradıcılığından keçən vacib detallardan biridir: "Vaqif Səmədoğlu "yuxu"lar vasitəsilə ruhlarla əlaqə qururdu, "başqa" dünyalardan gələn səsləri duyurdu. Yuxu onun inandığı hadisə, güvəndiyi yer idi. Ömrü və ölümü anlamaq imkanı idi... Yuri Lotman deyirdi ki, "yuxular semiotik güzgüdür". Vaqif Səmədoğlunun təhtəlşüuru da bu güzgüdə axirətin işarələrini görürdü".

Dəqiq mənalandırmadır. Maraqlıdır ki, Vaqif Səmədoğlunun son şeiri - son duası da yuxu xüsusunda olmuşdu: "İlahi! Dar quyu dibində,/Qaranlıq nəm içində, /İşıqlı qəm içində,/Ağrısız/ Bir az yatmaq istəyirəm"... Məhz bu şeirlə Vaqif Səmədoğlu öz poeziyasının semiotik bütövlüyünü qorumuşdu.

Yaxud yuxarıda qeyd etdiyim kimi, gülüş amili: Yusif Vəzirdə gülüş, Vurğun gülüşü, Əli Kərim təbəssümü və s. "Gülüş (təbəssüm, qəhqəhə, gülümsəmə, istehza) personajların, demək olar ki, bütün davranış - kommunikativ aktlarının içindən keçir... Mifoloji düşüncəyə görə, gülmək diriliyin əlamətidir. Yusif Vəzir qəhrəmanlarını gülüş sferasına daxil etməklə bəlkə də, onları "diri" saxlamaq istəyir", - kimi fikirlərlə Rüstəm Kamal gülüş estetikasını yazıçı ideyasının daha bir daşıyıcısı olaraq qabardır, onu həyat məşəqqətlərinə oppozisiyada təqdim edib zəmanə işləklərinə tuşlayır.

Bir də ölümə tuşlanan təbəssümlər var. Əli Kərim təbəssümü kimi: "Təbəssüm qaranlığı işıqdan, ölümü həyatdan, dünyaları ayıran mistik sərhəddir. Əli Kərim üçün təbəssüm onun bu dünyada varlığının fizioloji təzahürü idi".

Bu yaxınlarda qəzetdə Rüstəm Kamalın "Uilson Bentli, Andrey Siqson və Səməd Behrəngi: qar dənəsinin elegiyası" məqaləsini oxudum və nəyə görəsə bu yazı mənə Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın "Eynşteynə peyğam" şeirini xatırlatdı. Həmin şeirdə Şəhriyar üzünü dahi fizikə tutaraq, "Eynşteyn, daha da yuxarı qalx, Allahın özünü tap", - təklifini edirdi. Amma burada bizi maraqlandıran Eynşteynin güc aldığı mənbədir ki, bununla bağlı fizikin özünün etirafı var: "Dostoyevski mənə hər bir mütəfəkkirdən, hətta Qaussdan da çox şey verir". Fizik və filosof B.Kuznetsovun "Eynşteyn" kitabında müəllifin belə bir fikrini oxuyuruq: "Eynşteyn, Dostoyevski yaradıcılığından əhəmiyyətli impuls ala bilərdi, çünki bu yaradıcılığın mərkəzində intellektual münaqişələr dururdu, çünki Dostoyevskinin poetikası rasional poetika idi, çünki onun romanının ana xətlərini təşkil edən mövzu - öz ziddiyyətlərində çırpınan, təcəssüm olunmağa can atan insan fikri idi...". Bədii ədəbiyyatdan impuls alaraq fəzanın bir parçasına dönüşmək istəyi... Rüstəm Kamalın yuxu, ölüm, əbədiyyət və qar kimi fanilik duyğunu hədəf seçən mətnləri də öz semantik stixiyası ilə daha çox göy üzünün sirli, təhtəlşüur qatına aludəliklə fərqli səciyyə alır. O, taleyini bu kiçik, cəmi bir-neçə saniyəlik ömrü olan qar dənəciklərinə bağlayan rəssamlardan, onu əsərlərində obrazlaşdıran yazıçılardan bəhs edəndə də eyni missiyaya - yeni bədii-fəlsəfi düşüncə sistemi yaratmağa xidmət edir əslində. Təsirin hasilə gətirdiyi mətn, ixtira, yenilik! Və bir də əbədiyyət!

Rüstəm Kamalın ədəbi fakta yanaşma tərzi həm də ədəbiyyat tarixinə baxış istiqamətinin yenilənməsi üçün gərəkli vasitədir. Düzdür, bəzən alimin ədəbiyyatımızın müəyyən dövrünə münasibətdə radikal baxışı ilə də rastlaşırıq. Xatırlayıram, onun XIX əsr şairlərini mənasız adlandırması ilə bağlı inqilabi maksimalizmindən irəli gələn fikirləri beş-altı il əvvəl böyük müzakirələrə səbəb olmuş, mən də Rüstəm müəllimlə bu yöndə polemikaya girib əksini əsaslandırmağa çalışmışdım. Sonradan əyani tanışlıq zamanı bu söhbətlərimiz daha vüsətli şəkil aldı və onu da deyim ki, söhbət, müzakirə, mübahisə zamanı Rüstəm Kamalın içindəki ədəbiyyat gücü daha dərin miqyasda nəşət edir. Bu baxımdan, Rüstəm Kamal mənə görə yalnız yazdıqlarının əsasında deyil, danışdıqlarının, çıxışlarının əsasında dəyərləndiriləcək alimdir.

Baxmayaraq ki, bu yazı yalnız mətnlərindən görünən Rüstəm Kamal xüsusunda oldu.

Elnarə AKİMOVA

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 12 yanvar.- S.20-21.