Sözümüz eşidilənədək...

Yanvarın 16-da mərhum dilçi-alim, ictimai xadim Aydın Məmmədovun 75 illik yubileyi idi. Bu münasibətlə məqalə yazdım və parlaq, qeyri-adi şəxsiyyət haqqında məqalələri, özünün müəllifi olduğu yazıları oxuyanda onun ədəbiyyat, söz duyumuna, həm də əsərlərinin bu günlə necə səsləşməsinə, aktuallığını itirməməsinə heyrət etdim. Bu mənada məndən ötrü Aydın Məmmədovun ədəbi söhbətləri daha maraqlıdır. Çünki bu söhbətlər, sadəcə, o zaman, o dövrün sənəti, ədəbiyyatı yox, bu günün, indinin söz-sənət dünyası haqqında fikirləşməyə sövq edir. Anar müəllimlə etdiyi ədəbi polemika, sanki indiki gənc nəsil üçün master-klass təsiri bağışlayır. Burda gerçək ədəbiyyat necə olmalıdı, əsl ədəbi təhlil hansı prinsiplə aparılmalıdı, yazıçı-tənqidçi münasibətləri necə qurulmalıdı kimi suallara cavab tapdım özüm üçün. Əslində, bu fikir qəribə görünə bilər, məgər bunların hamısı aydın deyilmi?! Əlbəttə, bizə elə gəlir ki, çox şey deyilib, yazılıb və məlumdu. Amma bəzən təriflə, təhqirlə təhlilin, hay-küy salmaqla cəsarətin, qaraqışqırıqla vətənpərvərliyin səhv salındığını görəndə bu cür söhbətlərin yenidən yayılması, təbliğ olunması ehtiyacı hiss edir adam. Burda dövrünün yeni söz sahibi, fərqli yazıçısı ilə orijinal tənqidçisi üz-üzə durur və onların məqsədi bir-birini tərifləmək, yaxud səhv çıxarmaq deyil, ədəbiyyatın problemlərini araşdırmaq və müəyyən qənaətlərə gəlməkdi. Və müzakirə olunan problemlər, deyilən məsələlər elə bu gün də aktualdır. Ona görə Aydın Məmmədovun yubileyi münasibətilə bu söhbəti müəyyən ixtisarla "Ədəbiyyat qəzeti" oxucularına təqdim edirəm.

PƏRVİN

Anar: Son illərdə ədəbiyyatımızın və elmimizin süstlüyündən tez-tez şikayətlənməyimiz, məncə, boşuna deyil və bunu doğuran ciddi ictimai-siyasi amillər var. Çünki dövrün özündə müəyyən bir durğunluq, süstlük yaranmışdı. Son 20 ilin ictimai həyatımızda yaratdığı ab-hava özünü ədəbiyyatda da göstərdi. Düzdür, ayrı-ayrı istedadlar var idi. İstedadın gücünə yaranmış süstlüyü aradan qaldırmağa cəhd edən əsərlər də yazıldı (həm şeirimizdə, həm dramaturgiyamızda, həm kinomuzda, həm də nəsrimizdə). Ancaq bütövlükdə götürəndə dövrə aid ümumi süstlük ictimai fikrə, o cümlədən ədəbiyyata da sirayət eləmişdi. Mən əminəm ki, ölkəmizdə yaranan yeni ictimai atmosferin təsiri ilə yeni bir dövrün, yeni bir ictimai ab-havanın yeni ədəbiyyatı da yarana bilər.

Aydın Məmmədov: Mən Azərbaycan ədəbiyyatında yaranmış bugünkü mənzərənin səmimiyyətinə o vaxt inanardım ki, hər hansı mətbuat orqanında nüfuzlu yazıçılarımızdan birinin bir məqaləsi çıxaydı və orada göstəriləydi ki, Aydın Məmmədovun mənim filan əsərim haqqında yazdığı filan qeydlərlə razı deyiləm, bunlar şişirtmədir, dəbdə olan terminlə desək, "pripiskadır". Belə olan halda inanardım ki, doğrudan da, bizim özümüzün aramızda ədəbiyyatımızın gələcək inkişafını təmin eləmək üçün real demokratikləşmə yaranıb, yəni biz artıq öz ziyanlarımızı, çatışmayan cəhətlərimizi görürük və heç olmasa, həm özümüzdən əvvəl gələn nəsillərə, həm də özümüzdən sonra gələn nəsillərə müəyyən dərəcədə öz mövqeyimizi sübut eləyə bilərik. Bizim nəsli təmsil eləyən tənqidçilərin yaradıcılığında müəyyən məqamlarda birtərəflilik, uğursuz cəhətlər olduğu kimi, sizin nəslin nasirlərinin yazdıqları da maksimum ədəbi uğurlardan ibarət deyil. Ədəbi proses yaxşı ilə pisin vəhdətidir. Əlbəttə, siz deyə bilərsiniz ki, tənqidçinin qarşısını alan nədir, siz əsər yazdınız, bizi tənqid elədiniz, biz də sizin əlinizi tutduq? Siz bizim çatışmayan cəhətlərimizi göstərdiniz, biz sizə mane olduq? Lakin davranışlar, insan münasibətləri kontekstində eyni nəslin nümayəndələri arasında obyektiv şərait yaransa, onda tənqidçinin nasir ilə birlikdə qeyri-ədəbiyyatla, lazımsız əsərlərlə mübarizəsi də asan ola bilər və ədəbiyyatımızın gələcək inkişafı üçün sözun əsl mənasında geniş yol açmış olarıq...

Anar: Mənə elə gəlir, sənin fikirlərinin ən maraqlı, ən diqqəti cəlb eləyən cəhəti də odur ki, bu fikirlər, ətrafında mülahizə yürütməyə, mübahisə eləməyə imkan verir. Sən danışdıqça mən desəydim: "Düz deyirsən", "Yüz faiz səninlə şərikəm", "Tamamilə doğrudur", "Mən də belə düşünürdüm" - onda, məncə, dialoqa ehtiyac qalmazdı.

Ədəbiyyatımızın bugünkü vəziyyəti ilə bağlı sənin narahatlığına şərik çıxmaqla bərabər, tənqidə münasibətdə səninlə mübahisə eləməyə ehtiyac duyuram...

Bu, təkcə sənə aid deyil. Ümumiyyətlə, bizdə belə bir fikir var ki (və bu da məni çox narahat eləyir), tənqid ya tərifdir, ya tənqiddir. Tənqiddir o mənada ki, sən kimisə vurursan, nöqsanlarını göstərirsən, onu ifşa eləyirsən, rişxənd eləmək lazımdırsa, rişxənd eləyirsən və s. Tənqid eləməyin bu cür vasitələri çoxdur. Tərif eləyəndə də kimisə şişirdirsən, ünvanına mübaliğəli sözlər deyirsən və dediyin tərif də həm təriflədiyin adamın xoşuna gəlir, həm də onun ailəsinin, qohum-qardaşının.

Mənim ixtiyarımda olsaydı, "tənqidçi" sözünü "təhlilçi" sözüylə əvəz eləyərdim. Çünki "tənqid" dediyimiz şey təhlilə xidmət eləməlidir. Düzdür, tənqid əsərin yaxşısı ilə pisinə birbaşa qiymət də verə bilər. Ancaq mənə elə gəlir ki, tənqidin əsas vəzifəsi təhlil olmalıdır. Yəni yazıçılar haqqında xoş sözlər demək (layiq oldu-olmadı), onları vəzifəsinə görə tərifləmək, əsərinə görə tərifləmək, lap belə təmənnasız tərifləmək - məncə, bunların heç biri məhsuldar ədəbi iqlim yaratmağa xidmət eləmir.

Bizdə professional tənqidçilər var və bunu inkar eləmək mümkün də deyil.

Məhsuldar ədəbi iqlim, yəni doğrudan da, mənası olan, ədəbi prosesə təsir göstərə biləcək hadisə - təhlildir, əsərin, geniş planda götürsək, ədəbi prosesin təhlili.

Amma, deyəsən ədəbiyyatımızın ümumi bəlası tənqidə də sirayət eləyib. Bu da, beynəlxalq sözlə desək, izolyasiyadır - təcriddir, özünəqapanmadır. Biz ədəbiyyatı bütün kənar mühitdən təcrid olunmuş halda götürürük ki, bu da bizi böyük bəlaya gətirib çıxarır. Yəni mən bizim bir tənqidçinin əsərində oxumamışam göstərsin ki, bax bu əsərin filan nöqsanları var, filan məziyyətləri var, yaxud tamamilə nöqsanlardan ibarətdir - ancaq bu əsər filan ictimai problemləri qaldırır və həyatda bu problem başqa cürdür, daha ciddidir, yazıçı isə bunu çox yüngülvarı təsvir eləyib, yaxud həyatda bizim sezə bilmədiyimiz bir problemi vaxtında qoyub. Bax, ictimai həyatla, siyasi həyatla (indi elə dövrdür ki, biz hər şeyi açıq danışa bilərik) ədəbi əsərlərin nə dərəcədə səsləşib-səsləşməməsi heç bir vaxt bizim tənqidin diqqət mərkəzində olmayıb. Tənqidimizin ikinci bəlası da budur ki, sənətin başqa sahələrindən təcrid olunub. Əsrin əvvəllərində Azərbaycan mədəniyyətini təmsil eləyən ziyalıların sayı az idi. Ancaq bilirik ki, "Molla Nəsrəddin" yalnız ədəbi jurnal olmayıb, eyni zamanda Əzim Əzimzadə kimi bir rəssamın yetişməsinə rövnəq verib. Vaxtilə Həsənbəy Zərdabinin fəaliyyəti olmasaydı, Üzeyir bəy Hacıbəyov bəlkə də, yeni bir sənət növü yaratmaq, opera yazmaq fikrindən uzaq olardı. Yaxud Ərəblinskinin qayğıları Ə.Haqverdiyevin qayğılarına nə qədər yaxın idi, Abbas Mirzənin taleyi Cavidin taleyinə nə qədər yaxın idi! Cəfər Cabbarlı və İsmayıl Hidayətzadə birlikdə yeni teatr yaratmaq eşqilə yaşayırdılar. Teatrımızın, professional musiqimizin, rəssamlığımızın ilk inkişaf pillələrində belə, bunların hamısı ədəbiyyatla bir yerdə, vəhdət halında inkişaf eləyirdi. Bu proses Azərbaycanda son illərə qədər davam eləyib. Biz bilirdik ki, məsələn Q.Qarayev musiqisi, yaxud T.Salahov rəssamlığı ilə ədəbiyyatda hansı hadisələr səsləşə bilər. F.Əmirov musiqisi ilə, yaxud S.Bəhlulzadə rəssamlığı ilə şeirimizdə və nəsrimizdə hansı hadisələr bir-birini izləyir. T.Nərimanbəyov boyalarıyla V.Mustafazadə musiqi xalları hansı ədəbi örnəklərə yaxındır. İndi isə ədəbiyyatdan yazan adamların elə bil nə musiqidən xəbəri var, bunları nə rəssamlıq maraqlandırır, nə də ən yaxın sahə olan teatr və kino. Tənqid bu sahələrdən də təcrid olunub. Mədəniyyət isə yalnız bir küll halında inkişaf edə bilər və məhz bu baxımdan da araşdırılmalıdır. Bugünkü Azərbaycan tənqidinin bir başlıca çatışmazlığı da odur ki, o artıq ümumittifaq ədəbi prosesindən də təcrid olunub. Düzdür, hamımız hər şeyi oxuyuruq, yeri düşəndə ayrı-ayrı adamların əsərlərini də xatırlayırıq - Ç.Aytmatov belə deyib, V.Belov da belə... Bu da ad çəkməkdən o yana getmir. Biz Azərbaycan ədəbiyyatının milli xüsusiyyətlərini inkar etmədən unutmamalıyıq ki, başqa xalqlarla bir yerdə, ümumi ictimai ab-hava içində yaşayırıq. Sov. İKP MK-nın yanvar plenumu (1987-ci il) Moskvaya da aiddir, Bakıya da, Gürcüstana da, başqa şəhər və milli respublikalara da... Bütün ictimai hadisələrlə səsləşmək və başqa respublikalarda gedən proseslərlə ayaqlaşmaq zəruridir. Bəzən deyirlər ki, baxın, gürcülər necə qabağa getdi, siz geri qalmısız. Yaxud Ç.Aytmatovu bütün dünya tanıyır, amma bizim bir yazıçını belə, dünya tanımır və s. Məncə, bu, faktların yalnız konstatasiyasıdır. Bunun təhlili, izahı gərəkdir.

Bir misal çəkmək istəyirəm. Götürək Ç.Aytmatovun və İsa Hüseynovun 60-cı illərdə yazdığı əsərləri. Mənə elə gəlir ki, İsa Hüseynovun ilk əsərləri, xüsusən "Saz" və "Tütək səsi" povestləri Çingiz Aytmatovun ilk əsərlərindən heç də zəif deyil.

Aydın: Bəlkə də, qüvvətlidir...

Anar: Hər halda, həqiqi ədəbiyyatdır. Amma bu ədəbiyyatı da pis qarşıladılar. Məsələ onda deyil ki, bu əsərlər haqqında hardasa felyeton ruhda bir yazı çıxdı, yaxud təriflər söyləndi... Məsələ bundadır ki, bu əsərlər təhlil olunmadı. Əgər bu əsərlər haqqında beş dənə təhlilsiz tərif də çap olunsaydı, əsas məsələ yenə həll olunmamış qalacaqdı. Bu əsərlərin bizim ədəbiyyatımızda yeri, mövqeyi düzgün qiymətləndirilsəydi, mənə belə gəlir ki, İsa Hüseynov da bu yolla daha yüksək pilləyə qalxa bilərdi. Ancaq İsa Hüseynov başqa yolla getdi və əlbəttə, bu onun öz işidir. İsa Hüseynovun yaradıcılığı vaxtında məhz bir ədəbi-ictimai tendensiya kimi qiymətini almış olsaydı, həmçinin o özünün kəşf elədiyi yolla getmiş olsaydı, məncə, daha böyük uğurlar qazanardı və bizim ədəbiyyata Çingiz Aytmatovun qırğız ədəbiyyatına gətirdiyi uğurlar qədər şöhrət gətirərdi. Dördüncü cəhət də budur ki, biz köhnə mədəniyyətimizdən, qədim köklərimizdən ayrı düşmüşük. Bunun da tarixi səbəbləri var. Bu fikir bəlkə də, mübahisə doğuracaq, ancaq deməyi lazım bilirəm: vaxtilə ərəb əlifbasından latın əlifbasına keçməyimiz səhv olub. Deyə bilərsiniz ki, böyük Mirzə Fətəli canını bu yolda fəda eləmişdi, sənin müqəddəs saydığın Cəlil Məmmədquluzadə də bunun tərəfdarıydı, Nərimanov və başqa ziyalılarımız da bunu arzulayırdılar... Nolar? Tarix göstərdi ki, hətta Azərbaycan xalqını bu cür sevən, mədəniyyətimizin inkişafında əvəzsiz xidmətləri olan adamlar da bu məsələdə uzaqgörən olmayıblar. O vaxt ortaya atılan məsələ bu idi ki, guya ərəb əlifbası bizi geri çəkir, müasir texnika ilə, elmin səviyyəsi ilə ayaqlaşmır və s. Biz gördük ki, ərəb əlifbasından qat-qat çətin və qəliz olan yapon əlifbası yapon xalqının elmi-texniki tərəqqisinə mane olmadı. Nəzərə alınmadı ki, bizi geri çəkən ictimai quruluş, mühafizəkar düşüncə tərzi, dini mövhumat idi. Bu məsələdə ərəb əlifbası neytral bir şey idi, bizsə onu mövhumatın, ərəb təsirinin, mürtəce ideyaların qalıqları ilə eyniləşdirirdik. Düzdür, dilçilərin fikrincə, türk dilləri sisteminə, o cümlədən də Azərbaycan dilinə ən gözəl yaraşan əlifba Orxon-Yenisey əlifbasıdır. Ancaq tarixi taleyimiz elə gətirmişdi ki, mədəniyyətimiz uzun müddət ərəb əlifbasına bağlanmışdı, biz istəsək də, istəməsək də keçmiş mədəni irsimiz bu əlifbada yaranmışdı. Ondan imtina eləməklə, müəyyən dərəcədə öz keçmiş irsimizdən də imtina eləməli olduq...

Bütün bu səbəblər, yəni bizim ədəbi tənqidin həm müasir ictimai-siyasi və mədəni hadisələrdən, həm keçmiş irsdən təcridi, həm də mədəniyyətin digər sahələrinə biganəliyi, bədii əsərlərin ictimai həyatla sıx əlaqədə, səsləşmədə, ünsiyyətdə alınmaması, ayrıca götürülməsi, ayrıca nəzərdən keçirilməsi tənqidimizin ən başlıca çatışmayan cəhətləridir. İkinci məsələ... "Ulduz" yurnalının builki 2-ci nömrəsində səninlə söhbəti oxudum. Təəssüflənirəm ki, keçən ilin sonlarında Moskvada keçirilmiş "80-ci illər Azərbaycan nəsri və ümumittifaq tənqidi" mövzusunda müşavirədə iştirak eləyə bilməmişəm. Ancaq müşavirənin stenoqramı ilə tanışam. Müşavirənin gedişi haqqında sənin qeydlərinin obyektivliyi məni sevindirir və belə hesab edirəm ki, bu cür tədbirlərin bizim ədəbiyyata yalnız xeyri dəyə bilər. Bunlar öz yerində... Sənin qeydlərində (həm müşavirədəki məruzəndə, həm də "Ulduz"dakı söhbətində) bir fikir mənə mübahisəli görünür. Bu fikrə münasibətimi bildirməyin, məncə, əhəmiyyəti var. Sən deyirsən ki, "yeni nəsr" anlayışını qəbul eləmirəm...

Aydın: Mən bu istilahı qəbul eləmirəm.

Anar: Məsələ istilahda deyil. 60-cı illərdə yaranan nəsrin yeni nəsr olmasını şübhə altına almaq olmaz.

Aydın: Mən nəsrdə yeniləşmə baş verdiyini inkar etmirəm. Söhbət burada tamamilə başqa şeydən gedir. Ədəbiyyatın tarixi elə nəsillərin dəyişməsidir. Və sizin nəslin də elə ədəbiyyatımızda yeni bir nəsil kimi formalaşmasında da qeyri-təbii heç nə yoxdur. Nəzərə alaq ki, 1990-cı, yaxud 2000-ci illərdə ədəbiyyatımıza yazı potensialı etibarilə nəsrimizin bütün nəsillərindən fərqli yeni bir nəsil gələ bilər və gəlməlidir. Bəs onda biz həmin nəslin nəsrini də "yeni nəsr" adlandıracağıq? Deməli, onda sizin nəsr köhnəlmiş olacaq? Yox, ədəbiyyatda yeniləşmə əbədidir. Hər gələn nəsil ədəbiyyata nəsə yeni bir şey gətirir, müəyyən vaxtlarda isə bu yenilik çox qüvvətli olur və ədəbiyyatda keyfiyyət dəyişikliyinə gətirir. Lakin "yeni nəsr" istilahını konkret bir nəsillə bağlayanda ədəbiyyatın gələcək nəsillərinin yenilik, novatorluq xidməti qabaqcadan "buksir"ə çevrilmiş olur. Gəlin gizlətməyək, sizin nəslin nəsrimizin yeniləşməsində xidməti böyükdür. Amma "yeni nəsr" istilahından belə bərk yapışmağınız, bir növ, ədəbiyyat tarixində daha aydın fərqlənmək, həm keçmiş, həm də gələcək nəsillərin, necə deyərlər, fövqündə durmaq həvəsindən irəli gəlir. Bu, şüurlu şəkildə olmasa da, adi insan stixiyasından doğan cəhətdir. Bir də, Anar müəllim, sizin nəslin nəsri, dediyiniz kimi, hələ ətraflı təhlil olunmayıb...

Anar: Sən qeyd eləyirsən ki, 80-ci illər nəsrinin 60-cı illər nəsrini yamsılaması, onun tapdığı şeylərin istismar olunduğu bir dövrdə heç cür ona yeni nəsr demək olmaz. Axı sonradan-sonraya nə qədər yamsılama, nə qədər təqlid olsa da, bu, ilkin ixtiranı təkzib eləmir. Ona qalsa, M.Ə.Sabiri də çox adam təqlid eləyib, onda gərək deyək ki, Sabir yaradıcılığı da yeni deyil. C.Məmmədquluzadə üslubunda da zəif əsərlər yazılıb. Demək, C.Məmmədquluzadə də yeni deyil? Hər hansı ədəbiyyatda, istər bizim ədəbiyyatda, istərsə də rus və dünya xalqları ədəbiyyatında hər hansı bir yenilikçi sənətkar haqqında onun sonrakı təkrarçılarının günahına görə deyə bilmərik ki, bu yazıçı da yeni deyil. Əslində, məncə, məsələyə bu cür yanaşmanın özü düzgün deyil!

Aydın: Anar müəllim, mənim dediyim başqa şeydir! Sizin nəsil ədəbiyyatda yeniləşmə yaratdı. Bunu danmırıq. Bu yeniləşmə konkret əsərlərdə konkret şəkildə təcəssum olundu. Lap yaxşı! Sonra cavanlardan bir qrupu bu yeniliyə qoşuldu. Lakin buraya əsaslı bir şey əlavə etmədilər, sizin ən yaxşı əsərlərinizin təsir dairəsi daxilində yeni hekayələr və povestlər yazdılar. İki onillikdə həm sizin nəslin nümayəndələri, həm də sizə qoşulan gənclər yazdılar, yaratdılar, lakin bütün eksperimentlərə, əlavələrə, təshihlərə baxmayaraq, sizin nəslin ədəbi-estetik meyarını təmsil edən ən yaxşı əsərlər yenə də "Adamlar və ağaclar", "Ağ liman"dır, "Baladadaşın ilk məhəbbəti", "Quyu"dur. Yəni sizin ədəbi-bədii potensialın yuxarı həddi - zirvəsi bu iyirmi ildə yenə də dəyişmədi. Amma həmin həddə çatan da olmadı. Əksinə, sizin nəsri o qədər yamsıladılar ki, bu nəsr tipinin özündə də ətalət yarandı. Məgər indi qəzəl janrının süqutu Füzulinin böyüklüyünə təsir edir? Yox! Amma indiki dövr üçün qəzəl optimal və yeni janr deyil. O biri tərəfdən də, ədəbiyyat zamanın carçısıdır. Sizin nəsriniz 60-cı illərin ictimai havasında doğulmuşdu. Yeni dövr - 90-cı illərin astanası isə yeni ictimai hava yaradıb, yeni də nəsr və poeziya tələb edir. Bu ədəbiyyat yarananda yeni olacaq (istər siz yaradın, istər bir başqası), amma həmin ədəbiyyatı konkret desək, nəsri də, sizin dediyiniz mənada, "yeni nəsr" adlandıra bilmərik. Çünki 2100-cü, 2200-cü illərin də öz yeniləşməsi olacaq. Nəsrin yeniləşməsi əbədidir, dünən yeni olan bu gün ənənəyə çevrilərək öz mövqeyini daha güclüyə verir. Ona görə də sizin nəsrə gətirdiyiniz yenilik də ədəbiyyat tarixində mühüm bir mərhələ kimi əbədiləşsə də sabahkı tələblərə artıq bu gün çətinliklə çavab verir və nəsrimiz əsaslı bir yeniləşmə gözləyir...

Anar: Yeni nəsrin yeni olduğunu ona görə demirəm ki, mən də bu nəsri yaradanlar nəslinin nümayəndəsiyəm... Gəl, bir anlığa təsəvvür eləyək ki, İ.Hüseynov, S.Əhmədov, Ç.Hüseynov, İbrahimbəyov qardaşları, Ə.Əylisli, Elçin, Y.Səmədoğlu, İ.Məlikzadə, S.Süleymanov, S.Azəri, F.Kərimzadə... - bunların yaradıcılığı olmayaydı? - indi bizim ədəbiyyat əvvəlki ədəbiyyat idimi?

Aydın: Onların olması zərurət idi, olmalıydılar!

Anar: Demək, bu yaradıcılar həlledici rol oynamasaydılar, bizim bugünkü ədəbiyyat bugünkü ədəbiyyat olmazdı. Ona görə də bu nəsrin yeni nəsr olmasını inkar eləmək olmaz.

Mən niyə bu məsələ üzərində geniş dayanıram? Vaxtilə bir məqalə yazmışdım: "Nəsrin fəzası". Bu yazıda nəsrimizin müəyyən bir inkişaf xəttini təhlil etməyə çalışmışdım. Məqalə jurnalda çap olunanda hörmətli, ağsaqqal yazıçılarımızdan biri məni görüb təbrik elədi ki, çox gözəl yazıdır, obyektiv məqalədir, geniş ürəklə yazılıb və s. Sonradan həmin adamın bir intervüsünü oxudum. Düzdür, intervüdə nə məqalənin, nə də mənim adım çəkilmişdi. Ancaq bütün söhbətin pafosu bir fikrə qarşı yönəlmişdi: yeni nəsr nə olan şeydir? Yeni nəsr yoxdur! Çünki yeni ədəbiyyat müəyyən ictimai hadisələr (müharibə, yaxud inqilab) olanda yaranır, 60-cı illərdə nə olub ki, yeni nəsr də yaransın?.. Mən ona təəccübləndim ki, məgər bu hörmətli yazıçı 60-cı illərdə nə olduğunu bilmirə 60-cı illərdə, XX qurultaydan sonra bütöv bir dövrün - Stalin dövrünün təkzib olunduğu, şəxsiyyətə pərəstiş əhval-ruhiyyəsinin aradan qaldırıldığı və yeni bir sosial ab-havanın yarandığı dövr idi. Düzdür, cəmiyyətdə inqilab, müharibə kimi hadisələr çox şeyləri kökündən dəyişir. Ancaq bizim cəmiyyətdə şəxsiyyətə pərəstişdən azad olmaq da mənəviyyatın inqilabı idi. Və təsadüfi deyil ki, indi - 1987-ci ildə gözümüz qarşısında baş verən dəyişmələrə də inqilab deyirik. Elə düz də deyirik!

Bu inqilab, şübhəsiz, ədəbiyyata da təsir eləyəcək və ədəbiyyatdakı nəsillər də məhz bununla təyin olunmalıdır. Nəsillər doğum ili ilə müəyyənləşmir. Və o cəhətdən sovet ədəbiyyatını götürsək, M.Bulqakovun 20-ci illərdə yazdığı, 60-cı illərdə isə çap olunan "Usta və Marqarita" əsəri də 60-cı illərin ədəbiyyatıdır. Bu əsər 20-ci illərdə yazılmasına baxmayaraq, mənəvi həyatımıza 60-cı illərin əsəri kimi daxil oldu. Bu o demək deyil ki, əvvəllər yazılan, sonra çap olunan hər hansı əsər çap olunduğu ilin əsəri olur. Ancaq məhz "Usta və Marqarita" səpkili əsər, yəni 60-cı illərin ruhuna, mənəvi tələbatına cavab verən əsər haçan yazılır-yazılsın, 60-cı illərin ədəbiyyatıdır.

Bu baxımdan, mənim fikrimcə, Cəlil Məmmədquluzadə də 60-cı illərin yazıçısıdır. Onun öz dövrünün yazıçısı olması aydın məsələdir, amma bu arada qalan dövr və sonrakı dövr C.Məmmədquluzadəni bizə canlı yazıçı kimi yox, bir heykəl kimi təqdim eləyib. Biz dərsliklərdə oxuyurduq ki, C.Məmmədquluzadə böyük yazıçıdır, dini ifşa eləyib və s. Məsələ bundadır ki, C.Məmmədquluzadə təkcə dini ifşa eləməyilə böyük deyil. Məhz 60-cı illərin ab-havasında məlum oldu ki, o, daha geniş problemləri əhatə eləyən yazıçıdır, daha böyük mətləblərə və xalq psixologiyasına, xalqımızın həyatının daha dərin qatlarına varmış, bir çox sualları qoymuş və müəyyən suallara da cavab vermiş yazıçıdır...

Aydın: Özünüz bilirsiniz ki, mənim nəsr haqqındakı bütün yazılarım 60-cı illərin ədəbiyyatı ilə bağlıdır. Mən qəti surətdə inanıram ki, 50-ci illərin sonu, 60-cı illərin əvvəllərində baş verən hadisələrin ədəbiyyata o qədər böyük rezonansı olmuşdu ki, 60-cı illərin yeniləşməsi bütün ümumittifaq ədəbiyyatına təsir eləmişdi. Bu, Anarın, Əkrəmin, Elçinin şəxsi istəyilə baş verməmişdi. Və sizin qeyd etdiyiniz həmin görkəmli yazıçının yanlış mövqeyi də, mənə belə gəlir ki, bu adi həqiqəti düzgün dərk etməməsindən, zamanın, baş vermiş ictimai hadisələrin təsiri altında ümumittifaq ədəbi prosesində gedən dəyişiklikdən, "sınmadan", "buzun əriməsindən" təcrid olunmuş şəkildə Azərbaycan nəsrindəki yeniləşməni sizin nəslin nümayəndələrinin "ədəbi iddiası" kimi başa düşməsindən irəli gəlir. Burada qeyri-adi bir şey yoxdur. Elə bu günə qədər mənim təmsil etdiyim nəslin tənqidi yazılarına qarşı hücumların, narazılıqların mayasını da, eyni şəkildə, məhz sizin, Əkrəmin, Elçinin, İ.Məlikzadənin, Y.Səmədoğlunun əsərlərinə daha çox yer verdiyimiz təşkil etmirmi? Hər yeni yazım çıxanda aşağıdakı sözləri eşitmək məndən ötrü vərdiş halını alıb: "İstedadın var, amma ədəbiyyatı bütöv görmürsən, başqa yazanlar da var, elə mənim yazım, filan kitabım..." Əlbəttə, mən bu gileyləri başa düşürəm. Heç kəs öz ayranına turş demir, hər kəsə öz balası gözəl görünür. Amma bununla belə, yenə də ümumittifaq nəsrində olduğu kimi, bizim nəsrin 60-cı illərində baş verən yeniləşmə də kütləvi, yəni bütün yazıçıların yaradıcılığını əhatə eləyən proses deyildi. Bu, bir neçə istedadlı yazıçının yazı manerasında, bədii-estetik kredosunda (birində qabarıq, o birində nisbətən az, birində daha tam, o birində nisbətən zəif və s.) təcəssüm olunan real ədəbi hadisədir. Və bu yeniləşmənin daxili təkanını bütün vaxtlarda, bütün zamanlarda olduğu kimi, yenə də "yatmış vulkanın oyanması" - yəni uzun illər cəmiyyətin həyatını, adamların əxlaq və düşüncəsini mütiləşdirmiş "təkallahlığın" - şəxsiyyətə pərəstişin əsaslı surətdə tənqidi kimi mühüm ictimai hadisə təşkil etmişdi. Zarafat deyil, uzun illər adamlar nəhəng bir dövlətin hər işini tək bir adamın fəaliyyətinə bağlamağa vərdiş etmişdilər. Adamlar az qala günəşin doğub-batmasını, yazın, qışın vaxtında və necə gəlib-gəlməməsini də bu adamın dühası ilə bağlayırdılar. Stalinin müharibə illərindəki xidməti xüsusilə böyükdür. Lakin milyonların qanı və canı bahasına əldə edilmiş qələbənin özünü belə tək onun xidmətinə çevirmək meyillərinin özü də cəmiyyətin uğradığı mənəvi durğunluğun, mən çəkinmədən deyərdim, mənəvi iflicin təzahürü idi. Bu süstlük, bu iflic o qədər dərinə işləmişdi ki, möhtəşəm sovet dövlətinin taleyi az qala tək bir adamın, milyonlarla zəhmətkeşin, minlərlə dövlət və partiya xadiminin yox, tək bir şəxsin sağlığı, həyatda olub-olmaması ilə ölçülür. Stalinin vəfatı xəbərini eşidəndə də adamların qəlbinə belə bir vahimə düşmüşdü. Lakin nə oldu? İ.Erenburqun sözü ilə desək, adamların Allaha çevirdiyi şəxs adi bir insan əcəliylə öldü... Və məlum oldu ki, bu qüvvə adicə bir insan imiş, onun da neçə-neçə böyük səhvləri varmış... 30-cu illərin ağır dərsləri, müharibədən sonrakı illərin səhvləri, təkbaşınalığın ağır dərsləri, ədəbi-mədəni yüksəlişə vurulan ziyanlar bir-bir yada düşdü, təhlil olundu. Ən böyük bütün səhvləri, daxili ziddiyyəti aşkarlığa məruz qalandan sonra xırda bütlərə, yerli bütlərə qarşı da ehtiyat, bir növ tənqidi münasibət yaranmalı idi və bu proses qanuni şəkildə ədəbiyyata, onun stereotiplərinə, boş təriflərinə, riyakar pafosuna, parnik şəraitində bəslənmiş yalançı, uydurma müsbət qəhrəmanlara - ədəbi bütlərə münasibətdə də öz əks-sədasını tapdı. Ədəbiyyatda demokratik meyillər gücləndi, tənqid pafosuna imkan yarandı, supermen müsbətlikdən real insan dünyasına, adi insan qayğılarına realist dönüş başlandı. Uydurulmuş səadət yox, real psixologiyaların real, ağlı-qaralı dünyası ədəbiyyatın yeni forma, üslub əlvanlığına geniş imkan yaratdı, bir növ ədəbiyyatın "qırışığı açıldı". Bax, bizim nəsrimizin də yeniləşməsi buradan başladı. Və bu yeniləşmə ümumittifaq nəsrində olduğu kimi, Azərbaycan nəsrində də mövzu stixiyası, fərdi üslub, xarakter və konflikt yaratma tipi, bədii məkan və zaman koloriti baxımından bir-birindən aydın cizgilərlə fərqlənən yazıçıların və əsərlərin yaranmasına təkan verdi. Ədəbiyyatımızda baş verən bu yeniləşmə o qədər real, o qədər qabarıq bir prosesdir ki, bu prosesi görməmək, hiss etməmək nəsrimizin uğradığı keyfiyyət dəyişikliyinə qarşı nankorluq olardı. Lakin "yeniləşmə" başqa şeydir, "yeni nəsr" başqa şey. Və xaricən eyni təəssürat bağışlayan bu iki istilahı bir-birindən fərqləndirmək lazımdır. Hər şeydən əvvəl onu qeyd edim ki, yeniləşmə əbədi prosesdir və bu baxımdan hər hansı bir xalqın ədəbiyyatının tarixində heç olmasa, hər iyirmi-otuz ildən bir müəyyən yeniləşmə prosesini gözləmək qanunauyğundur. Xüsusilə cəmiyyətin həyatında diqqətəlayiq dəyişmələr baş verən məqamlarda. Əlbəttə, yeniləşmə daha gec-gec də baş verə bilər. Və bu kiminsə müdaxiləsindən, şəxsi arzusundan asılı deyil, çəmiyyətin və ədəbiyyatın tarixi inkişaf əlaqələrindən doğan zərurətdir. Hal-hazırda cəmiyyətimizdə çox iri, əhatəli, təfəkkürlərə sirayət edərək mənəvi dünyamızı silkələyən dəyişmələr baş verir və biz qanuni surətdə ədəbiyyatımızdan yeniləşmə gözləməkdə haqlıyıq. Bu yeniləşmənin müəyyən cizgiləri "Dəyirman"da vardı, "Dəhnə"də hiss olunur, "Qətl günü"ndə isə daha qabarıqdır. "Yanar ürək" 50-ci illər nəsrinin daxilində yaranmışdı və həmin nəsrlə təzad təşkil edirdi. Adlarını çəkdiyim əsərlər də 60-cı illər nəsrinin ənənələri daxilində yaransalar da, onunla təzad təşkil etməyə başlayır və nəsrin tarixində qabarıq bir yeniləşməyə yol açırlar. Və biz nəsrimizin tarixində öz yenliyi ilə seçiləcək orijinal 90-cı illər nəsrini gözləməkdə haqlıyıq. Lakin biz bu yeniləşməni də "yeni nəsr" adlandırsaydıq, bu, cəfəngiyata gətirib çıxarardı. Burada bir məsələyə xüsusi toxunmaq istəyirəm. Bir çox hallarda 60-cı illər nəsri ilə 60-cı illərə qədərki nəsrin fərqini "üslubsuzluqla", "üslubçuluğun qarşılaşması" kimi yazan, "yeni nəsrə" məhz üslubi nəsr kimi haqq qazandıranlar da olur.

60-cı illər nəsri üslubca əlvandır, fərdi üslublara geniş yer verilir - bu, real həqiqətdir və elə bu faktın özü də ədəbiyyata gələn demokratikləşmənin nəticəsi idi. Lakin 60-cı illərə qədərki nəsrə "üslubsuz" nəsr deməyə də heç cür haqq qazandırmaq olmaz. Çünki bu nəsrin də öz üslub yolu vardı, bu nəsrin öhdəsinə tamamilə yeni metoda söykənən ədəbiyyat, onun bədii-estetik kredosunu, ilk nümunələrini - bir növ "yoxdan varı" yaratmaq düşmüşdü. Müsbət qəhrəman idealı xeyrin, sosialist həyatının qələbəsinə çalışır, simmetrik qütbləşmə, müsbətin qələbəsi ilə başa çatan tipin konfliktlərlə və s. özünəməxsus da üslub yaratmışdı. Bu, tamamilə ədəbi dilin qrammatik normalarına söykənən yazı dəst-xətti idi, bu normalardan hər cür yayınma isə bağışlanmaz bir səhv hesab olunurdu. Bu, təbiidir. Hər şeyə təsir göstərən kult, toxunulmazlıq buraya da gəlib çıxmışdı və əgər 50-ci illərin tənqidi yazılarına fikir versəniz, adi bir dialekt sözünü işlətmək yazıçıdan nə qədər böyük cəsarət tələb etdiyinin şahidi olarsınız. Mütləq müsbətlik, mənfi icraiyyə komitəsi ilə müsbət raykom konflikti, kəndə yenilik gətirən gənc aqronom və onun briqadir qızla məhəbbəti, öz köhnə xidmətlərinə aludə olmuş kolxoz sədri və onun əliəyri qohum-qardaşı, mənfi hesabdar və anbardar ştampları 40-50-ci illər nəsrində nə qədər ehkamlaşmışdısa, "ədəbi dildə yazmaq", daha doğrusu, qrammatikanın bütün bəndlərinə əməl etmək, ədəbi dillə bədii dili fərqləndirməmək də bir elə ehkama çevrilmişdi. Nəsrdə də, şeirdə də qrammatik normaların tiranlığı hökm sürürdü. Lakin bu, üslubsuzluq deyildi. Bu da həmin dövrün, çərçivəyə salınmış ədəbi düşüncənin üslubu idi. 60-cı illərin ictimai iqlimi ədəbi düşüncəni çərçivədən çıxaran kimi, bədii üslub da ədəbi dilin başqa üslublarından seçilməyə, demokratikləşməyə başladı. Onu da əlavə edim ki, zaman ədəbiyyatın bütün qatlarına təsir etdiyi kimi, üsluba da təsir edir. Götürək elə 60-cı illərdəki nəsrimizin üslubunu. Fikir verin, nə qədər üslub rəngarəngliyi yaranıb, mətnaltı mənalar, eyhamlar, işarələr... Zəmanəmizin aşkarlıq məramnaməsi baxımından olduqca bəsit görünən bu üslub rəngarənglikləri o vaxt üçün böyük çəsarət idi... Elə buradaca deyim ki, 90-cı illər nəsrinin ən böyük yeniliyi də məhz publisistik aşkarlıq olacaq və bu baxımdan 60-cı illər nəsrinin ehtiyatlılığından tamamilə fərqlənəcək. Siz deyirsiniz ki, M.Bulqakov 60-cı illərdə çap olunubsa, deməli, 60-cı illərin yazıçısıdır. Deməli, Nabokov da indinin ədəbiyyatını yazıb, "Doktor Jivaqo", Qumilyovun, Axmatovanın şeirləri də bu günün poeziyasıdır. Bu fikri bir az dəqiqləşdirək. Əslində T.Abuladzenin "Tövbə" filmi də, Ç.Aytmatovun "Qətl yeri" əsəri də, lap elə Y.Səmədoğlunun "Qətl günü" əsəri də məhz 60-cı illərdə yaranmalıydı. Çünki zaman bunu tələb edirdi. Bəlkə də, bu əsərlər onda yaransaydı, cəmiyyətimizin həyatında bir çox səhvlər baş verməzdi. Lakin, görünür, müharibənin yorğunluğu, şəxsiyyətə pərəstişin doğurduğu iflic o qədər qüvvətliymiş ki, çəmiyyətimizin tam demokratikləşməsi üçün nə real zəmin varmış, nə də bu demokratikləşməni həyata keçirmək qudrətinə və idrakına malik olan real qüvvələr. Zəlzələdən ölənlərin sayını elan etməyin sosializmə xəyanət kimi başa düşüləcəyi bir iqlimi yarmaq üçün müəyyən bir dövr keçilməli idi və buna görə də inqilabi yeniləşmə ancaq indi - özü də neçə-neçə səhvlərdən sonra baş verməkdədir. Deməli, "Usta və Marqarita" da, "Doktor Jivaqo" da öz vaxtında yaranmışdı. Lakin vaxtın özü öz funksiyasını icra etmək qabiliyyətinə malik deyildi. Dəyişikliksə zəruri idi. Bu zərurətin həyata keçməsinə quvvə və imkan yox idi. Uzağa niyə gedək? "Sizsiz"in bir çox məqamları məhz 60-cı illərdə yazılmalı idi. Lakin yazmaq və xüsusilə çap etdirmək olardımıə Heç şübhəsiz ki, yox...

Şəxsiyyətə pərəstiş tənqid olunmuşdu, ancaq onun qorxusu hələ də davam edirdi. Bədii cümlələr zərrəbinlə yoxlanılır, hər demokratik faktda, həyata ayıq münasibətdə sosialist gerçəkliyinə xəyanət axtarılırdı. Əsl xəyanət doqmatizmin baş alıb getdiyi yerlərdə idi. Amma həmin yerlər norma halı aldığından qanunauyğun sayılırdı. Lap elə beş-altı il bundan əvvəl qəmli şeirlər - sosial ədalətsizlikdən, tutalım ki, evsizlikdən şikayət az qala sosializmə qarşı xəyanət kimi qiymətləndirilirdi. Məgər "Natəvan" klubunda bizim şairlərin ünvanına söylənən bu cür iradları az eşitmişik? Və yaxud da "Söyüdlərin sarı işığı"nın, "Əncir qurusu"nun, "Dəyirman"ın ünvanına bu tipli sxolastik və doqmatik iradların şahidi olmamışıq?! Bunların hamısı ictimai ab-havanın təsiri idi. Və bu mənada cəmiyyətimizin qədəm qoyduğu yenidənqurma dövrünü ədəbi düşüncənin xoşbəxtlik, azadlıq dövrü kimi qiymətləndirməyə hər cür haqqımız var. Bu mənada da vaxtilə çap olunmayıb indi çap olunan əsər və yazıçılara müasirimiz deməyimiz qanunauyğundur. Bu əsərlər və bunların yaradıcıları dövrün verdiyi imtiyaz və imkanlardan geninə-boluna istifadə eləyən, demokratik ideallardan, cəsarətdən dəm vuran bəzi müasirlərimizdən daha müasirdirlər.

Əslində, ədəbiyyata və ədəbiyyat xadiminə zamanın tələb etdiyi anlarda susmasını heç çür bağışlamaq olmaz. Axı illər boyu baş verən səhvləri yazıçılar da izləyirdilər, dövlət xadimləri də, cəmiyyətdəki bütün adamlar da... Hər halda, bütün ixtisaslardan fərqli olaraq, istənilən şəraitdə, lazım olan anlarda yazıçının susması yazıçıya hörmət gətirmir. Gözümüzün qabağında Nəsimi var. Bu gün ümumi axına qoşulub "cəsarət" göstərən, dünənsə hansısa bir rayonun fırıldaqlarını müsbət bir şey kimi qələmə verən yazıçının mövqeyi mənə qəribə gəlir...

Anar: Sən Nəsimini haqlı xatırladırsan. Ancaq nəzərə al ki, bizim heç birimiz nə zəkası etibarilə, nə qəhrəmanlığı etibarilə, nə də istedadı etibarilə Nəsimi deyilik. Ancaq bizim başıbəlalı nəsli vaxtilə nəyə görə çox tənqid eləyirdilər? Həmin o adamlar ki, o vaxtlar kölgəli cəhətləri göstərmək üstündə bizi tənqid edirdilər, bizi həyatı qara göstərməkdə günahlandırırdılar, indi özləri birinci ifşaçı olublar.

Aydın: Mən həmin fikrin üstünə qayıtmaq istəyirəm. Doğrudan da, 60-cı illər nəsrinin ən gözəl xüsusiyyətləri (bu, şeirimizdə də vardı) cəsarətli olmağındaydı.

Anar: Özü də şeirdə nəsrdən güclü idi...

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 19 yanvar.- S.6-8.