Plagiatdan söz düşmüşkən...

Mətbuatımızda, sosial şəbəkələrdə son vaxtlar müzakirə mövzusu olan məsələlərdən biri plagiatlıqdır. Vicdanlı alimləri, jurnalistləri narahat edən problemdir. Plagiat faktlarını aşkarlayanlarla törədənlərin arasında bəzi məqamları diqqətlə izləməli oldum: biri açıq plagiat nümunəsini gözgörəsi boynuna almır; digəri "nə olar, qoy bu yaxşı nümunələrin sayı bol olsun" deyərək dolayısı ilə əməlini etiraf etsə də, guya anlamır plagiat nədir; bir başqası oğurluğuna görə həqiqi müəllifdən halallıq aldığını car çəkir; müəlliflik hüququ pozulan bir müəllif də bəzən deyir: "filankəslə işiniz olmasın, yazdığımı ona halal edirəm".

Bu tragikomik durumu niyə diqqətlə izləməli oldum? Bu səpkidə macəralarım var idi, ona görə. Dostlarımın təkidi ilə bu macəralarımdan bir qismini yazıram. Təkid etdilər ki, tarixdir, yaz qalsın. Bəlkə, kimlərəsə təsiri də oldu.

Türkiyəli qardaşlarımızın plagiatlığı

...2001-ci ilin yaz ayları idi. Türkiyədə səfərdə olan qardaşım Xansuvar telefonla zəng etmişdi. Deyirdi: "Burada TV kanallarının birində bir saata yaxındır islahatçı və ənənəvi ilahiyyatçılar arasında ailəiçi qadın-kişi münasibətlərinə dair məlum Oxu ayəsi (4:34) ətrafında qızğın mübahisə gedir. Ənənəçilərin də, islahatçıların da dedikləri aparıcıda istehzalı suallar yaradır, məsələni bir yana çıxara bilmirlər. Sənin fərqli yanaşman, əslində, çox şeyə aydınlıq gətirə bilər. İstəyirsən onlara zəng edim səninlə telefon bağlantısı qursunlar, yeni yanaşmanı anlat. İnanıram həmin ayəyə dair məntiqli izahın, ayədə işlənən müvafiq sözün ərəbcə yeni mənasına dayalı yozumun aparıcıda da, seyrçilərdə də maraq doğura bilər". Razılaşdım və gözlədim əlaqə yaradarlar. Az sonra əlaqəni təkrar Xansuvar özü yaratdı. Dedi: "Təsəvvür edirsən, özünü ilahiyyatçı kimi təqdim edib müzakirəyə qoşulan bir nəfər elə sən deyəni olduğu kimi ifadə etdi". Hansı qaynağa istinad etdiyini soruşdum, çünki ərəb dilinin izahlı lüğətlərində "da-ra-bə" feilinin yazımda qeyd etdiyim mənası yer almır. Dedi: "Heç nəyə istinad-filan etmədi, sadəcə, qısa şəkildə sənin tərcüməni elan etdi, amma elə də diqqət çəkmədi, maraq doğurmadığından müzakirəyə də səbəb olmadı".

Xansuvarın "sənin fərqli yanaşman" dediyi, əslində, teoloji tapıntı idi və indinin özündə də bu mahiyyətdə qalmaqdadır. Oxucuda aydınlıq hasil olsun deyə, həmin tapıntının tarixi barədə bir qədər ətraflı yazım.

Deməli, 90-cı illərin ortaları idi, "Quran"da insan haqları mövzusunda mühazirələrim, çıxışlarım olurdu. Bir gün Hikmət Hacızadə məni sorğuladı ki, bəs "Qadınlar" surəsində ərlərinə dikbaşlıq göstərənlərə qarşı "onları döyün" ifadəsi keçir, bunu necə izah edirsən, dediklərinlə bu, düz gəlmir axı?!

Sözün açığı, Hikmətin qəfil sualına dərhal cavab verə bilmədim, əslində, o zaman bu barədə heç düşünməmişdim də. Məcbur oldum müəyyən araşdırmalar aparım.

Bilməyənlər üçün öncə müvafiq ayənin məzmununu çatdırmaq istərdim. Dikbaşlıq sərgiləyən qadınlara aid öncə "öyüd verin" deyilir. Yola gəlməsələr deyilir "onları yataqda tək buraxın". Duruma uyğun bu ikinci tövsiyənin ardınca üçüncüsü də gəlir: mətnin orijinalında "vadribuhunnə". Əksər müsəlmanlar ifadəni "onları döyün" kimi anlayırlar. Əlbəttə, bunun Oxu məntiqi ilə tərs düşdüyü aşkardır. Çünki söhbət konkret məqamda cəza tədbirindən gedirsə, nəzərə alınmalıdır ki, hər hansı yanlış əməlin qarşılığı onun misli ilə, yəni adekvat qaydada verilməsinə dair Oxu ayələrində açkarca təlqinlər var. Bu təlqinlərlə "onları döyün" arasında ziddiyyət məni xeyli məşğul etdi.

Təfsir ədəbiyyatına baş vurdum öyrənim ki, ilahi məntiqə tərs düşən bu ənənəvi yozumdan fərqli hansısa başqa bir məqamı, görəsən, vurğulayan olubmu. Mütərəqqi, islahatçı sayılan müsəlman alimlərinin qeydləri də məni qane etmədi. Əksəriyyəti "vadribuhunnə" ifadəsinə aid "da-ra-bə" felinin kökündə otuza yaxın məna olduğunu yazır, bunlardan ən önəmlilərindən dördünü - "vurmaq, döymək, çıxmaq, getmək" mənalarını diqqətə almağı və ifadəni bu cür açıqlamalarda qəbul etməyi məsləhət görürlər: "onları evdən çıxarın"; "onları olduqları yerin dışına getmək zorunda buraxın"; "onları döyün". Bunlardan hər birinin vəziyyətə, şəxsi keyfiyyətlərə görə uyğulanmasını keçərli bilərək birinci və ikincini insan psixologiyasına və hüquq məntiqinə daha uyğun sayanlar da var.

Ancaq məsələ burasında idi ki, "da-ra-bə" felinə həmin ilahiyyatçıların əlavə etdiyi mənaları gətirən müvafiq ön qoşmalarıdır və bu ön qoşmalarından heç biri Oxu orijinalında "vadribuhunnə" ilə birgə işlənmir və ənənəvi şəriəti islah etmək məqsədi ilə istinad edilən mənalar məhz bu üzdən elə təkcə ərəbcənin qrammatikası baxımından mənə, sadəcə, etibarsız görünmüşdü.

Ön qoşmasız halda işlənən "da-ra-bə" feilinin diqqətdən qaçmış, izahlı lüğətlərdə yer almamış, daha çox ərəblərin məişətində (məlum feil də zatən elə ailə-məişət kontekstindədir!), danışıq dilində işlənən və görkəmli rus ərəbşünası V.Borisovun tərtib etdiyi "Arabcko-russkiy slovar"a daxil etdiyi bir mənası diqqətimi çəkdi. Bu, erkəyin dişiylə cinsi əlaqəyə girməsini ifadə edir. Feilin digər məlum mənaları ilə yanaşı, həmin lüğətdə gedən bu mənası ənənəvi oxunuşda, yəni feilin birinci babının "va" bağlayıcısı ilə birgə işlənən əmr şəklində olan variantına da tam uyğun gəlirdi.

İlahiyyatçıların həmin ayənin izahı ilə bağlı məntiqi dalana dirənmələrinin başlıca səbəbi indinin özündə də, bir daha təkrar bildirim, həmin sözə aid rast gəldiyim mənanın ərəb dilinin ən məşhur izahlı lüğətlərində yer almaması ilə bağlıdır. Yəni sözün lüğəti mənasına istinad etmək müsəlman alimləri üçün ilk baxışdan mümkün görünmür. Niyə ilk baxışdan? Az sonra buna da aydınlıq gətirəcəyəm. Ona görə də bəzən yanlış bir tərzdə kontekstdən kənar mənaya üstünlük verməli olurlar. Mənim vaxtilə istinad etdiyim isə məşhur bir ərəb-rus lüğəti idi ki, sözügedən feilin yeni mənasının əsaslandırılması üçün müraciət etdiyim qaynaq rolunu oynamışdı. Maraqlıdır ki, izahına çəhd etdiyim məna ənənəvi olmayan oxunuşda da öz əksini tapa bilir. Bu qeyri-ənənəvi oxunuş isə islam ilahiyyatında əksəriyyətcə məqbul sayılmır.

Yeri gəlmişkən, buna da toxunum ki, aydınlıq yaransın. Məsələ burasındadır ki, "Quran" ayələrinin toplanaraq kitab halında tərtibləndiyi dövrdə ilkin nüsxələrin mətnlərində nə bəzi samitləri bir-birindən fərqləndirən, nə də saitləri bildirən diaktrik işarələr varmış. Hazırda da ərəbcə həm çap materialları, həm əlyazmalarda "hərəkələr" dediyimiz sait işarələri bir qayda olaraq qoyulmur. Sözləri bilən, qrammatikadan agah olanlar üçün bu, problem yaratmır. Bəzi samitlərin isə nöqtələri qoyulmasa olmaz, yazılanları fərqləndirə bilməzsən. "Quran"ın ilk nüsxələrində bu nöqtələr də yoxmuş və o zaman bunlara kəskin ehtiyac olmayıbmış, çünki ilk müsəlmanlar ayələri əzbər bilirmişlər. Zaman keçdikcə fərqli oxunuşlar üçün risklər artırmış ki, bu da mətnə sonradan diaktrik işarələrin əlavə edilməsini şərtləndirmişdir.

Qeyd etdiyim "da-ra-bə" feili ilə bağlı ərəbcəni bilənlərə məlumdur ki, həmin feilin əmr şəkli "idrib"-dir, "va" bağlayıcı ilə işlənəndə olur "v-adrib". Feilin dördüncü babı olan "ad-ra-bə"nin əmr şəkli isə "adrib"-dir, "va" bağlayıcı ilə işlənəndə olur "va-adrib". Belə qəbul edilib ki, birincinin əmr şəklində zəif boğaz samiti kimi qəbul edilmiş "həmzə" birləşdiricilik funksiyasını yerinə yetirərək oxunmur və oxunmadığına görə aid olduğu əlif dayağının üstündə yazılmır, dördüncünün əmr şəklində isə ayrıca tələffüz edilir və uyğun əlif dayağının üstündə yazılır. Hələ işarələrin qoyulmadığı "Quran" nüsxələrində həmin feili dördüncü babda da oxumaq mümkün idi. Ən maraqlısı odur ki, feilin dördüncü babında olan və izahlı lüğətlərdə yer alan mənalarından biri elə birbaşa mənim qeyd etdiyimdir. Yəni azacıq fərqli oxunuş tərzi feili dediyim anlamda səsləndirir və gəldiyim qənaətə əlavə dəstək qazandırır. Ancaq yenə də deyim, o zaman üstünlük verdiyim heç bu fərqli oxunuş da deyildi, istinadım ənənəvi oxunuşdakı mənalardan biri idi ki, izahlı lüğətlərdə yox idi. Düşünürəm həmin mənanı gələcəkdə izahlı lüğətlərə də salarlar.

Mətləbə qayıdaraq deyim ki, bütün bunları əsas götürüb çıxışlarımda vurğulamağa başladım və yazı da yazdım. Ancaq uşaqcasına etiraf edim ki, intim məsələyə aid olduğu üçün məqalələrimi mətbuatda izləyən anamdan utanıb həmin yazının dərcinə tələsmirdim. 2000-ci ildə dünyasını dəyişəndən sonra yazım "Sevgi yaradıcılığı" başlığı altında "Azadlıq" qəzetində çıxdı, daha sonralar isə 2005-ci ildə "Oxu müqəddəsliyi" kitabımda, ardınca da "525-ci qəzet"də eyni başlıqla dərc edildi. İlahiyyat çevrələrində ilk dəfə verdiyim fərqli yozumun müzakirəsi çox gedib və bunu bəzən ciddiyə almırmışlar kimi istehza ilə mənim guya radikal və yersiz islahatçılığımla da əlaqələndiriblər. Ənənəvi yozumu qəbul etməyənlər isə öz növbələrində, zaman-zaman Türkiyənin mütərəqqi ilahiyyatçılarının verdiyi yanlış yozuma istinad etmişlər.

Həmin o TV proqramında plagiatlıq edənin dilindən səslənən teoloji tapıntım Türkiyədə bir müddət yayılmadı. Bunun bir səbəbi, şəksiz, plagiatçının mətləbi ciddi şəkildə əsaslandıra bilməməsi, müvafiq qaynağa, yaxud qeyri-ənənəvi oxunuşa müraciət etməməsi idi. Həmin şəxsin tanınmaz birisi olması da bu işdə, görünür, öz rolunu oynamışdı. Bu yaxınlarda isə xəbər tuturam həmin o teoloji tapıntı artıq, necə deyərlər, 2015-ci ildə "səssiz-küysüz" ahıllıq çağını yaşayan Hüseyn Atay adlı tanınmış türk ilahiyyatçısının tərcüməsinə daxil edilib. Və heç də müzakirəyə səbəb olmayıb, çünki əsaslandırmağa çalışmayıb. Necə də çalışa biləydi, axı istinad edə biləcəyi qaynaq olmalıydı, ya da deməliydi guya istinadını çağdaş ilahiyyatçılıqda belə qəbul edilməyən qeyri-ənənəvi oxunuşda feilin dördüncü babına edib.

Türkiyə ilə sıx əlaqələri olan bir dostumdan soruşuram, axı necə ola bilərdi yetərincə ciddi qəbul edilən bir şəxs bu plagiatı etsin, görəsən, necə izləyə bilib bizim burada dediklərimizi, yazdıqlarımızı?! Dostumun zarafatla dediyini olduğu kimi yazıram: "Əşi, nə qoyub, nə axtarırsan, sən özünə baxma, bir sənsən, bir özün. Onun dünyanın hər yerində o qədər müridləri var ki...".

Yaxınlarda üzləşdiyim bir plagiat macərası yenə də ilahiyyat araşdırmamla bağlıdır. Bu dəfə də söhbət Türkiyədə islahatçı imicinə iddiaçı başqa birisindən - Hakkı Yılmazdan gedir.

...Bir neçə il əvvəl internetdə İran təhsilli azərbaycanlı gənclərdən biri mənə Oxu-da "ərəb dili", "ərəbcə hökm" qəbilindən ifadələrin izahını xahiş etdi. Adını unutsam da həmin gənci minnətdarlıqla xatırlayıram. Onun bu xahişi məni ciddi araşdırmaya sövq etdi. İfadələrin tamamilə başqa mənalarını üzə çıxardım. Ənənəvi müsəlman şüurunun islahı üçün, həqiqətən, olduqca ciddi bir teoloji tapıntı idi. Hələlik "Quran" tərcümələri tarixində ilkdir, bu il çapdan çıxmış Oxu-Quran açıqlaması kitabımda da yer alıb. Bu yenilik barədə də yeridir qısaca məlumat verim.

Ərəbcəni bilməyənlər üçün qeyd edim ki, bu dildə sözlər əsasən feillərə aid bilinən köklərdən düzəlir. Lüğətlər də bu köklərə uyğun tərtib edilir. Məsələn, K-T-B samitlərindən ibarət feil kökü ("kə-tə-bə") "yazmaq" mənasında qəbul edilir. Niyə "qəbul edilir" deyirəm? Çünki, əslində, "kə-tə-bə"nin mənası "o yazdı" deməkdir. Keçmiş zaman feilinin üçüncü şəxsin təkində yazılışca bu ən sadə şəkli əsas götürülür (qeyri-ərəblər də bu sadə şəkli şərti olaraq məsdər forması kimi qəbul edirlər) ki, ondan düzəlmə sözlərin etimolojisi aydın bilinsin. Dilimizdə işlənən "katib" ("yazan"), "kitab" ("yazı"), "məktəb" ("yazmaq yeri, zamanı", "ofis" və s.), "məktub" ("yazılan, yazılmış") sözlərinin, eləcə də ərəbcə bu kökdən yaranan bir xeyli başqa sözlərin etimolojisində həmin o feil kökü dayanır.

İsimlər bir yana, ərəbcə sadə sifətlərin də etimolojisi başqa dillərdən fərqli olaraq feil kökləri təşkil edir. Məsələn, "böyük" mənasını verən "kəbir" sifəti "K-B-R" samitlərindən ibarət "kə-bu-ra", yəni "böyük olmaq" feilindən düzəlir. Düzəlmə sifətlərin əksəriyyəti isə qrammatik cinsə görə bir qayda olaraq "iyyun"-"iyyətun", yaxud "avıyyun"-"avıyyətun" şəkilçilərinin müvafiq sözlərə artırılması ilə yaranır. Dilimizdə bunun izini ərəbcədən alınma sifətlərdəki "i" sonluğunda görmək olur: "ibtidai", "nizami", "icbari", "kütləvi", "ailəvi" və s. Sifət düzəltmək üçün həmin şəkilçilər isimlərə də, ismi-məsdərlərə də artırılır. Feillərdən düzəlmə ismi-məsdərlər dilimizdə məsdər şəkilçiləri olan "maq"-"mək"lərdən sonuncu samitlərin atılması ilə düzələn sözlərə ekvivalentdir. Məsələn, "yazmaq" feilin məsdər şəklidirsə, "yazma"nı ismi-məsdər adlandırırıq.

"Ərəbcə" düzəlmə sifətinə gəlincə, bu, çox zaman "dil" mənasında "lisənun", "luğatun" sözlərilə birgə işlənən və "arabun" sözünə artırılan "iyyun", yaxud "iyyətun" sonluqları ilə düzəlmə sifətdir, yəni ərəb dilində işləndiyi sözlərin qrammatik cinsinə uyğun ya "arabiyyun", ya da "arabiyyətun" olur. Maraqlıdır ki, "arabun" (sonluq tənvinsiz, qısa tələffüzdə "arab") sözünün bir mənası "ərəblər" deməkdir. Təkdə "ərəb" də olur "arabiyyun". Bu sonuncu həm düzəlmə sifət kimi işlədilir, həm də məlum dil daşıyıcısı fərdin milli mənsubiyyətini bildirir.

İzahlı lüğətlərdə bu "arabun" sözünün A-R-B kökünü araşdırdım. Bu kökdən yaranan "a-ri-bə" feilinin ilkin mənası "aydın, ifadəli danışmaq"dır. Özü də bu "aydın, ifadəli danışıq" mənasız, mədəniyyətsiz, nöqsanlı danışıqdan sonra baş verəndə olur "a-ri-bə". Feilin başqa bir mənası da var: "bol sulu olmaq", "enerjili, canlı olmaq". Bu sonunculara aid belə ifadələr işlənir: "aribəti-l-bi'r" - "quyu bol sulu oldu, quyunun suyu artdı". Sadə keçmiş zamanda ayrıca işlənəndə üçüncü şəxsin təkini bildirən insan haqqında bu mənanı verir: "o, canlı, enerjili oldu", yaxud "o, canlı, enerjili idi". İzahlı lüğətlər bu feildən düzələn ismi-məsdərin "arabun", sinoniminin isə ərəbcədə "fəaliyyət" mənasını verən "naşatun" olduğunu diqqətə çəkir.

A-R-B kökünə aid başqa bir feil "a-ru-bə"dir, tərcüməsi yuxarıda qeyd etdiyim mənaya yaxındır: "nöqsansız danışmaq".

Ərəbcə feillərin sadədən mürəkkəbə doğru şəkillənən, mənaları öz ibtidai anlamına yaxın məzmunda dəyişikliyə uğrayan variantları var ki, ərəb qrammatikasında bunlara feilin babları deyilir. Nümunə gətirdiyim feil birinci babdadır. Feilin ikinci babının nümunəsində - "ar-ra-bə"də bu mənalarla da rastlas?ırıq: "bir şeyi aydınlaşdırmaq, aşkar etmək"; "danışıqda nöqsanı düzəltmək". Həmin feilin ismi-məsdəri "tə'rib" isə, "müalicə etmə, xəstəliyi sağaltma" mənasını da verir. Və yaxud feilin dördüncü babı "ə'-ra-bə" - "fikri nöqsansız, aydın ifadə etmək" deməkdir.

Sözsüz ki, istinad edilən feilin göstərdiyim və göstərmədiyim digər bablarında "ərəb olmaq", "ərəbləşdirmək", "ərəbləşmək" mənaları öz yerində, bir xeyli başqa mənaları da var ki, bunlara ayrı-ayrılıqda toxunmağa lüzum görmürəm. Ancaq istinad etdiyim feil kökünə aid yuxarıda sadaladığım ifadələr daha qədimdir və əslində, sözün etimolojisini məhz həmin mənaların təşkil etdiyi mənə aydın idi.

Qeyd etdim ki, "ərəbcə" sifəti "arabun" sözünə qrammatik cinsə görə "iyyun", yaxud "iyyətun" sonluğunun artırılması ilə formalaşıb və bu "arabun" yuxarıda diqqət yönəltdiyim "daim canlı, enerjili olma" mənası bir yana, "ərəblər" kimi də qəbul edilir. Əlbəttə, bu mənaların hər birinin müasir ərəb dilində öz yeri var. Məni düşündürən bu idi ki, görəsən, Quran-Oxu kontekstində necə, bunlardan hansı daha məqbul sayılmalıdır?

Oxu orijinalını oxuyuruq, görürük ki, ərəbcədir. Bu da məni düşündürdü ki, hansı ehtiyacdan doğub ki, hamının görüb bildiyi bu aydın həqiqət haqqında Oxu-da dəfə-dəfə vurğulansın: "bunu ərəbcə bir Oxu olaraq endirdik", "ərəbcə bir hökm olaraq endirdik", bu, "aydın ərəb dilində"dir, bu, "ərəb dilində doğrulayan bir Yazı"dır. Axı Kitabın xitabı bütün insanlaradır! Bəlkə, ilahi ismarışların ilkində ünvanlandığı toplum ərəblər olmuşlar, ona görə belə vacib imiş? Əlbəttə, bu sualın müsbət cavabı var və cavab keçmişə aid cavabdır, bu günümüzün idrak tələblərinə, yaxud da deyək, elə Oxunun müasirliyə yönəlik məntiqinə uyğun gəlmir. Çünki Quran-Oxu daim canlı, aydın dillə danışan bir məzmunda oxuyanları ilə canlı, fəal əlaqədədir. Və Oxunun bu özəllikdə qavranılması onu şərtləndirir ki, ayələrdə tarixən "ərəbcə" kimi anlaşılan müvafiq sifət indi yerinə görə "canlı", "aydın ifadəli" kimi qəbul edilsin. Sözün "ərəbcə"dən başqa digər müvafiq məna çalarları məhz bu variantlara üstünlük qazandırır. Digər tərəfdən, mətnin açıqlamalarında "ərəbcə", "ərəb dili" sözlərini saxlamaqla Oxunun bütün xalqlardan, millətlərdən olan inananlara və dananlara yönəlik müvafiq "müjdələmək" və "xəbərləmək, çəkindirmək, xəbərdarlıq etmək" təyinatlı ismarışlarını başqalarına deyil, məhz ərəblərə aid etmiş olursan. Məsələn, 46-cı surənin 12-ci ayəsinin ənənəvi açıqlaması, ümumiyyətlə, zalımlara xəbərdarlıq kimi axirət əzabının xatırladılmasının, yaxşılara axirət mükafatının müjdələnməsinin açıq-aşkar məhz ərəb dili vasitəsilə həyata keçirilməsi kimi yanlış bir qənaət də yaradır.

Bütün bunları nəzərə alıb ətraflı, ayrıntılı bir məqalə yazdım. Birinci plagiata Türkiyənin özündə şahidlik etmiş, müəlliflik hüququmun qayğısına qalan qardaşım Xansuvar bu yazının çapını məsləhət görməyib dedi: "Yeni tərcümənin ön sözündə fikirlərini xülasələndirib yazarsan, yoxsa yenə də Türkiyədəkilər öz adlarına çıxa bilərlər". Razılaşdım, məqalədən bir parçanı yeni tərcüməmə əlavə edib kitabı Konyada çapa verdim. Orada çap xərcləri baha olduğuna görə fikrimi dəyişib kitabın Bakıda çapını qərarlaşdırdım. Vaxt darısqallığından çap məsələsi ilə az məşğul olduğuma görə, proses ləngidi və kitab ötən yayın əvvəlində nəşr edildi. Bundan sonra həmin məqaləmi ("Quran dilinin statusu haqqında") "Ədəbiyyat qəzeti"ndə dərc etdirdim.

Öz aləmimdə guya plagiatın qarşısını alıram deyə, həm məqalədə, həm də kitabda dostlarımın təkidi ilə haqqında danışdığım məsələyə dair belə bir qeydə yer verdim ki, bu yanaşma ilk dəfə bu yazıda, bu kitabda ifadə olunur. İndi yuxarıda adını çəkdiyim "islahatçı" da internetdə guya mart ayında yerləşdiyi bircə absazlıq kiçicik qeydində ifadə etdiyim yeni yanaşmanın məğzini (ayrıntılarını yox, sadəcə, məğzini!) saxtakarlıqla öz adına çıxardıb.

Bilənlər bilir, demə, Türkiyədə hazırda plagiat məqalələrin, dizaynların köhnə tarixlə internetdə yerləşdirilməsi geniş yayılıbmış. Plagiata məruz qalan müəlliflər bundan dad çəkirlər. 10-15 il əvvəl Türkiyədə bir şəxs Üzeyir Hacıbəyovun 1945-ci ildə çapdan çıxmış "Azərbaycan musiqisinin əsasları" əsərini Türkiyə türkcəsinə çevirib saxta müəllifliyi ilə öz kitabı kimi nəşr etdirmişdi. Vaxtilə Ələkbər Tağıyevin bəstələrinin Türkiyədə musiqi dəllalları tərəfindən mənimsənilməsi də qalmaqal yaratmışdı. O zaman bəstəkarın oğlu həmin mahnıların həqiqi müəllifinin adına bərpasına məhkəmə yolu ilə nail olmuşdu.

Üzləşdiyim son plagiatla əlaqədar dostlarımdan biri dedi: "Boş ver getsin, qoy doğru bilinən mətləblər yayılsın, vacib olan budur, əcrin Tanrıdandır, sənin kimliyinin bilinməsi önəmli deyil". Əlbəttə, razılaşa bilərdim, amma məsələ burasındadır ki, "doğru bilinən mətləblər" plagiatlıq edənlərin adından yayıldıqca zaman gələr hörmətdən də düşər. Çünki belələri bir qayda olaraq hansısa elmi-nəzəri xətalara da yol verirlər və bu üzdən başqa beyinlərə məxsus doğrular həmin xətaların sırasına yazıla bilər, gözdən düşər, necə deyərlər. Bu riski də nəzərdən qaçırmaq olmaz. Söhbət, misal üçün deyək, Oxu-dakı ənənəvi olaraq "namaz" kimi tərcümə edilən sözün elə adını çəkdiyim Hakkı Yılmaz tərəfindən tamamilə qeyri-elmi və təhrifli təqdimi müstəvisində bu qəbildən aşkarlanan yanlışlardan gedir.

Bir yandan da özümüzünkülər

Və madam söhbət açılıb, bir az da özümlə bağlı buradakıların plagiat faktlarından danışım. "Dövlət və din" jurnalında "İslam və demokratiya" başlıqlı məqaləmi (qəzetlərin birində, eləcə də "Ayə aydınlığında" kitabımda getmişdi!) görəndə çaş-baş qaldım. Nöqtəsinə, vergülünə toxunulmadan dərc edilmişdi, amma başqasının adı altında, tanınmış və ahıllıq çağını yaşayan bir professorun "müəllifliyilə". Məsələdən xəbər tutan redaksiya onu belə cəzalandırdı ki, yazdıqlarının dərcinə həmin jurnalda qadağa qoydu.

Adını çəkmək istəmirəm...

Bu da lap köhnənin əhvalatıdır. 1985-ci ildə "Ədəbiyyat" qəzetində "bomba effekti" yaratmış "Qalasan andıra, Nik" şeirim dərc edilmişdi. Yetərincə yayıldığına baxmayaraq, bir şair həmin sətirləri başdan-ayağa olduğu kimi saxlayıb bunlara bəzi əlavələrini edərək Abşeron məclislərində "samizdat" yolu ilə yaymağa başlamışdı. Abşeronda şair, qəzəlxan, füzulişünas alim kimi tanınan, indi bəzilərinin hörmətlə istinad etdiyi biri idi, dünyasını dəyişib. Allah rəhmət etsin.

Çapı o zaman müşkül olan həmin şeir gənc müəllifinə bir-iki günün içində ölkədə əməlli-başlı şöhrət qazandırmışdı. O dərəcədə ki, bir dəfə rəhmətlik Məmməd Aslanla "Azərbaycan" nəşriyyatında üzləşəndə ciddi-ciddi qayıdasan ki, "bilirsən, həmin şeiri qəzetdə görəndən sonra səhərə kimi sənə paxıllığmdan yatmamışam, çünki 10-dan artıq elə şeirim var, heç birini də mətbuatda dərc etdirə bilməmişəm". Şeirin qəzetdə çapına xeyirxahlıqla göz yuman Abbas Abdulla da sonradan "Ulduz" jurnalında işləyəndə mənə demişdi: "Həmin şeir səni o qədər tanıdıb ki, gərək ömrün boyu bunun məsuliyyətini daşıyasan və, ümumiyyətlə, haqqın yoxdur zəif şeir yazasan". Elə bilirəm, ayrıca bir yazının mövzusudur, amma qısaca da olsa qeyd edim ki, o şeir sözün birbaşa mənasında məni Naxçıvandan Sədərəyə qədər kənd-kənd, çayxana-çayxana, məktəb-məktəb gəzdirmiş, sadə insanlarla ünsiyyət qəbilindən görüşlərimin təşkilinə təkan vermiş və bütün bunlar yorulmaz folklorşünas-alimimiz, yad torpaqları belə dərvişanə bir xislətdə diyar-diyar gəzib mədəniyyətimizi yayan dostum Əli Şamilovun təmənnasız xidməti, milli dərdlərimizə yanğısı səbəb olmuş, bütün təşkilatçılıq işlərini dostlarının da yardımı ilə şəxsən özü düzüb qoşmuşdu...

Plagiata görə halallıq "iltiması"

Sosial şəbəkədə plagiat haqqında müzakirədəki şərhlərin birində oxudum ki, kimsə törətdiyi yazı oğurluğunu əsaslandırmaq üçün müəllifindən halallıq istədiyini bəhanə gətiribmiş. Bu mənə uzaq illərdə Qasım Qasımzadə ilə bağlı kiçicik bir epizodu xatırlatdı.

Şuşaya həsr etdiyi bir şeiri var: "Zümrüd tac". Şeirdə Qarabağın obrazı bir qız timsalındadır, hörükləri Xaçın, Qarqar çayları, Şuşa da başında zümrüd tac kimi bərq vurur... Şuşalılar bu ifadəni sevə-sevə işlədirlər. Əlbəttə, müəllifini xatırlamadan.

Bir gun Qasım müəllim görür "Bakı" qəzetində qonşularımızdan birinin, sonradan xalq şairi titulu qazanmış dostunun məqaləsi dərc edilib, yazı da eynən bu başlıqda gedib: "Zümrüd tac". Elə zənn edir Şuşa haqqında həmin yazıda onun şeirindən ya sitat olar, ya ona istinad-filan. Məqaləni oxuyub görür bunların heç biri yoxdur. "Bakı" qəzeti də axşamlar çıxırdı. Elə həmin axşam məqalə müəllifi Qasım müəllimə zəng edir, deyir "sənin Şuşaya aid obrazlı ifadəndən çox xoşum gəlir, onu yazıma başlıq seçdim. Sən Allah, halallıq ver". Q.Qasımzadə belə şeylərə "öyrəncəli" idi, bir neçə şeirinə yazılan mahnılar belə, o zaman televiziya, radio kanallarında xalq mahnıları kimi səsləndirilirdi. Gələcək xalq şairinin xırda plagiatına görə halallıq xahişini dərhal qəbul edir.

"Uğurlu yol"da plagiat

80-ci illərin ortaları olardı. Bir gün Qasım Qasımzadə "Azərbaycan gəncləri" qəzetini mənə uzadıb dedi: "Bir bu şeirlərə bax". Qəzetdə Mirvarid xanım Dilbazinin bir gənc şair haqqında "Uğurlu yol!" yazısı və təqdim etdiyi şeirlər dərc edilmişdi. Uğurlu poetik nümunələrdən biri Qasım müəllimin "Səndən ayrılanda dağlar, cavandım..." misrası ilə başlayan şeirindən dırnaqsız "sitatlarla", necə deyərlər, aşıb-daşırdı.

Elə oldu ki, ertəsi gün Mirvarid xanım telefonla zəng etdi. Dəstəyi mən götürmüşdüm. Bir-birimizdən mehribanlıqla hal-əhval tutduq. Bu həm də o zamana təsadüf edirdi ki, ərəb dilində sovet poeziyası antologiyasının içində 15-16 sayda Azərbaycan müəlliflərindən onun da şeirləri yer alırdı və bunların ərəbcəyə sətri tərcüməsini mən, poetik tərcüməsini isə suriyalı şair Ayman Əbu Şeir öhdəsinə götürmüşdü. Mirvarid xanım o ərəfədə ərəb şairi ilə mənə əvvəl öz mənzilində, sonra Bilgəhdəki bağ evində qonaqlıq vermişdi...

Antologiyanın çapını xəbər alandan sonra dəstəyi Qasım müəllimə verməyimi istədi. Deməli, Mirvarid xanım ondan qəzetdəki şeirləri oxuyub-oxumadığını soruşur. Biləndə ki, oxuyub, deyir, "görürsünüz də, şeirimizə necə istedadlı gənclər gəlir". Qasım müəllim də gülə-gülə "ugurlu yol" yazısına aid şeirlərdən birini özünün yazdığını deyir. Sonra da şeirdən bir neçə misranı oxuyur. Mirvarid xanım pərtliklə deyir, "deməli, məni aldadıbmış nanəcib, elə ən çox bəyəndiyim də o şeir idi, zalım mənim saqqızımı o şeirə görə oğurlayıbmış".

Söhbətlərini bitirəndən sonra öz aramızda plagiat məsələsinə təkrar qayıtdıq. Mənə özü ilə bağlı plagiatın başqa növündən danışdı.

Gəncliyində dostluq etdiyi şairlərdən biri ilə münasibətləri çox səmimi imiş, ən məhrəm sirlərini bir-birilə bölüşürmüşlər. Qasım müəllim bir neçə dəfə həmin qələm dostu-sirdaşına deyibmiş ağlına belə-belə poetik obrazlar gəlib, gərək bunları hökmən yaza. Və yaza bilmirmiş, çünki hər dəfə beynində həmin tapıntılarını elə bişirib kağıza köçürmək istəyirmiş ki, görürmüş onun dediklərindən istifadə ilə dostunun yazdığı şeir artıq qəzetdə dərc edilib. Münasibətləri çox yaxın olduğundan üz vurmurmuş.

Küləklənən qəzet parçası

Təxminən 4-5 il öncə Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun Yasamal rayon şöbəsinə illik hesabatımı verib "İnşaatçılar" metro stansiyasına tərəf gedirdim. Yolun kənarında düzülmüş zibil yeşiklərinin yanından ötəndə gördüm yerdə bir qəzet səhifəsi küləklənir. Diqqətimi iri hərflərlə yazılmış sərlövhə çəkdi. Anidən sezdiyim ilk sözlər tanış gəldiyinə görə əyilib qəzeti götürdüm. Məqalənin başlığı belə idi: "Güllələnmiş güllükdə keflənib külləndi gəlmələr". 1988-ci ildə Səs-88 silsiləsindən yazdığım, həmin il "Ulduz" jurnalında, daha sonra 1990-cı ildə "İki doğum günü" kitabımda dərc edilmiş şeirlərimdən bir sətir idi. Elə bildim haqqımda məqalədir, təəccüb də qalmışdım, nə əcəb bundan xəbərim olmayıb. Oxuyub görürəm imzasını tanımadığım bir şair haqqındadır, yazı müəllifi həmin şairin şeirlərinə tərif yağdırır, daha çox da diqqəti yönəldir başlıqdakı sətrin getdiyi şeirə. Şeiri oxuyub görürəm şair bir az insaflı davranıb, "güllələnmiş güllükdə keflənib külləndi gəlmələr"i olduğu kimi saxlasa da, şeirimin o biri sətirlərini öz redaktəsində təqdim edib.

Bunların da adlarını çəkmirəm. Doğrusu, xatırlamıram da. Deyəsən, elə oradaca dərhal unutmuşdum, qəzet parçasını əzib zibil qutusuna atdığım andan.

Nəriman QASIMOĞLU

Ədəbiyyat qəzeti.- 2019.- 26 yanvar.- S.26-27.