Dərələyəz
Poema
1997-ci il
dekabrın 23-də SSRİ Nazirlər Soveti "Ermənistan
SSR-dən kolxozçuların və digər azərbaycanlı
əhalinin Azərbaycan SSR-in Kür-Araz
ovalığına köçürülməsi ilə əlaqədar
tədbirlər haqqında" Qərar qəbul etdi.
Bununla da Azərbaycan
torpaqlarının daha geniş miqyasdazəbt olunmasının
əsası qoyuldu.
Proloq
Hələ də dünyanın açılmış rəngi,
kimimiz didərgin, kimimiz qaçaq,
tarixin elə sərt qatları var ki,
Hələ də gücümüz çatmır ki, açaq...
Nisgil
Gah
qurşuna tutulardıq, gah topa,
aman
Allah, dağılaydı o yollar!
Bilirdik
ki, yoxa çıxıb bir oba -
dolu
gedib, boş gələndə vaqonlar.
Biz əriyir,
qarı düşmən şişirdi;
Vətən
oldu canlar satan bir bazar,
Hər
"dığaya" beş həmyerlim
düşürdü,
Hər
bir "xaçın" kölgəsində beş
məzar.
O illərin
girovuyuq hələ də,
içimizdə qorxu məskən salırdı,
Azərbaycan
boşalırdı get-gedə,
Azərbaycan
yaman günə qalırdı!
"Xalq
düşməni" damğasıyla gedənin
qorxa-qorxa
dalınca su atmışıq,
can
şirindi, satqın olan neynəsin?
Neçəsini biz özümüz satmışıq.
Neçə-neçə
ağlar gözlər kor oldu,
"37"
evimizi yıxırdı,
"37"
bir əzazil tor oldu,
düşmən məkri bizdən hayıf çıxırdı...
Kənd adamları
Bu, bir
gerçək idi, bir həqiqət;
"birevli" kimiydi kənd adamları,
əzab,
iztirablar, aclıq, səfalət
etmiş
bir-birinə bənd adamları.
Çəmən,
örüşümüz, naxırımız bir,
Hamı
bir-birinə gözətçi idi,
"əyri işlərimiz","paxırımız"
bir,
Hər kəs doğru yola bələdçi idi.
Əsgərdən
gələndə igid oğlanlar,
"yadelli gəlinə" gözlər dolurdu,
kökdən bir-birinə qohum olanlar
qayıdıb təzədən qohum olurdu.
Hər kəs
əl tutardı kasıba, aca,
qapılar açardı un dolu kisə,
tüstüsüz qalanda bir evdə baca -
mütləq baş çəkməyə gələrdi kimsə!
İlin hər
fəslində - payızda, yazda
cana
yığılardıq yağmur selinnən,
yarlı-yaraşıqlı toylarımızda
tərpənmək olmurdu aşıq əlinnən.
Yolları
qoşaydı dərdlə-gülüşün,
qəmi
üstələyib sevinc gələrdi,
hər
kimin ölüsü düşürsə-düşsün,
hamı
doğmasını ölmüş bilərdi;
...eh, harda qeyb oldu o gözəl illər?
dövran
insanları dağıdır-bölür,
get-gedə yetişir cılız nəsillər,
analar
övladdan xəbərsiz ölür.
Sevənlər
qəlbində sevər gizlicə,
atəşdə yanantək sayaqlayardı,
varlı
düyünləri "qırx gün, qırx gecə",
kasıblar o qədər yas saxlayardı.
Haqqı
var küsməyə Vahid ƏZİZdən,
nadanlar
məni də dönük sanırlar,
bunlar
bir xatirə Dərələyəzdən,
gavurlar
tərəfdən ayaqlandılar.
Atam
Yenicə
bitmişdi Dünya savaşı,
qanlı
yaralarda qaysaq solurdu,
amma ki,
qurumur gözlərin yaşı,
adamlar
ömürlük bədbəxt olurdu.
Qədim
- "Nerher" adlı gözəl kəndimiz
bir tale
yaşadı, sonu uğursuz,
amma nə
gizlədim; bizim evimiz
nə
çörəksiz qaldı, nə də ki, susuz.
Atam o
zamanlar cavan bir oğlan
vəzifə tutmuşdu uca, zəhmli,
həm
də ki, kübardı ata-anadan,
həm
"tərs damarlıydı", həm də rəhmli.
Salamat
qalanlar dönürdü bir-bir,
"Qara
kağızlılar" saçın yolurdu,
"şikəst","salamat" da
qayıdıb gəlir,
"Döyüş atları" da təxsis olurdu.
Dariko
...Qatar töyşüyərək
bitirdi yolu,
məncə, payız fəsli, son bahar idi,
yaralı
vaqonlar atlarla dolu;
atlar
müharibə atları
idi".
Hər kəs
bir tərəfə o "əsgərləri",
tutub yəhərlədi,
çəkib apardı,
atlar
düşər-düşməz cumur irəli,
inana
bilmirdi - "Savaş qurtardı!".
Atlar ən
vüqarlı, igid canlılar,
tərkində neçəsi qəhrəman olub!
"dəliqanlıları" - dəliqanlılar
"soyuqqanlıların" əlindən alıb.
Həmin
"dəliqanlı" Dariko idi,
keçib haralardan, gör, hara gəlib?
yeganə
yəhərli olan o idi,
dedilər: "yəhərdə General ölüb".
Gözəl,
boy-buxunlu, yar-yaraşıqlı,
Dariko
dövrəyə həmən alındı,
Bilinmir -
nə kəsdi zabitin ağlı, -
Dariko atama təhvil olundu.
Hər kəs
yetə bilməz atla murada,
heyranı olmuşdum ipək yalının,
qamçı endirməzdi atam o, ata -
xiffətin çəkəndə Generalının.
Dariko qəribə
bir köhlən idi;
çıxmır xəyalımdan bu günə qədər,
o, əsl
savaşlar igidi idi -
çapıb getmişdilər Berlinə qədər.
Hərdən
dərdləşərdik atla gizlicə,
atlar da
dil açar yaxşı baxanda,
şahidi
olmuşdu Reyxstaqın üstə
Azəri övladı Bayraq asanda.
Açdı
dəftərini xatirələrin;
danışıb-dindikcə doldu gözləri,
Dariko
görmüşdü rus zabitinin
gülləylə vuranda igid əsgəri1.
1 -
"Reyxstaqın üzərinə ilk Qələbə
bayrağını Qərbi Azərbaycanın Vedi rayonundan olan Mirzə
Hüseynov ucaldıb. Onun taqımında xidmət
edən Şahbaz Quliyev şahidlik edir ki, "Bayrağı
asdıqdan sonra "Pobeda!" sözünü deyə bilən
Mirzəni bir rus zabiti güllə ilə vurub".
Bax:
Qaraş Mədətov "Azərbaycan SSR 1941-1945-ci illər
müharibəsində. (Səhifə 323).
Dariko biznəndi
hər gecə, hər gün,
ömürlük ağlıma yazdım adını,
bəlkə, o, igidi gördüyü üçün,
aldı
yəhərinə Türk övladını!
***
Ağır
döyüşlərdən gələn atların,
çoxunu dərədə, yalda atdılar,
amma o
yerlərin çox madyanları
bizim
Darikodan döllər tutdular.
Onun
yaşantısı - əsgər həyatı,
dözümü-dövrana iradı olub,
bəlkə Darikonun ulu əcdadı
bizim
Koroğlunun Qıratı olub?
***
...Axır
ki, bizi də perik saldılar;
son
görüş çox ağır bir görüş oldu,
yetim
uşaq kimi köhlən ağladı,
zəhmli
atamın gözləri doldu.
Aradan bir
xeyli zaman ötüşür,
bəlkə də, indiyə daha qalmayıb,
arada
söz gəzir, söhbəti düşür -
Dariko
heç kəsin atı olmayıb...
Aqibət
O
ağır illərdən salamat çıxan
insan da,
atlar da qırılıb gedir,
bu həyat
birini zabit, komandan,
çoxunu; sadəcə, "sıravi" edir.
Döyüşə
gedəndə vədlər olunur,
bəzən unudulur, o da verilmir,
niyə
suvarisi "Qəhrəman" olur,
atlara -
"Qəhrəman" adı verilmir?
Döyüş
atlarının çoxu yaralı,
ömrün yaşayırdı sızıltılarla,
keçmiş - gözlərimdə ağlı-qaralı,
hərdən qamaşdırar parıltılarla.
Haqları əlindən alınan
atlar
At
qaldı Herherdə, biz Qarabağda,
nə
yaddan çıxardır, nə unudurduq,
gedib-gələnlərdən, imkan olanda,
atın
taleyindən xəbər tuturduq.
Bir vaxt yəhərində
parlaq ulduzu,
(dünyaya nə deyim? -
sınıq təkərmiş!)
cütə qoşurmuşlar Darikomuzu,
odun
daşıyırmış, kotan çəkirmiş.
Hardasan,
General, ruhun şad olsun,
Reyxstaqı
- döyüşüb alan General,
Vətənin
çörəyi halalın olsun,
savaşda Qələbə çalan General.
Arada o qədər
haqqı-say itib,
ölürük, Qarabağ geri alınmır,
Dariko səninlə
Berlinə gedib,
indi -
dinc həyatda saya salınmır!
Gərəkdir
boşaldıb qəlbimi deyəm,
üzünə çırparaq çox adamların;
önündə mərdliklə mən baş əyirəm
torpaq
itirməklə olanlar deyil,
Qələbə
gətirən Generalların!
Qəlbimdə
hələ də qəribə sevgi,
hanı
Darikolu bəxtəvər illər?
tərkinə heç kəsi mindirməyib ki,
torpaq
şumlatdırıb, vəl çəkdiriblər!
Sınıb
çox ümidlər - qollar, qanadlar,
sünnət olunaraq dillər qısalır,
haqları əlindən alınan atlar
haqsız
olanları yəhərdən salır!
Xəyanət!
Xəstəliklər,
bəlalar -
dərdi
dərdə qoşdular
bizlərdən olmayanlar
bizlərdə baş oldular.
Arada ləkəli
"İki Yüzillik",
yeni dərsliklər
də saxtakar oldu,
talandıq, qovulduq, sındıq, əzildik...
beləcə "İrəvan" - "Yerevan" oldu.
Gözümüz
o qədər qorxub ki, çoxdan
ifşa
eləmirdik bu yalanları,
gətirib yığdılar evlərimizə
"Suriya
ermənisi - Qaxtaqanları!".
Hanı miras qalmış Şah Xətaidən?
hayıf,
qanlarınız batdı, Qacarlar!
Xaçpərəst
padşahlar Türklərə düşmən,
didərgin saldılar millətçi çarlar!
Arada ləkəli
iki Yüzillik;
qurbanlar
veririk, qanlar uduruq,
bilin,
Azadlığı itirəcəyik
keçsə boynumuza o boyunduruq.
Heç
kəsə bir daha ümid olmayaq -
Azadlıq
yolumuz bu yoldur ancaq,
bilin, o
qoltuğa bir də sığınsaq
qanlı
"37" təkrar olacaq!
Soyumuz, suyumuz
Yaylağa
çəkirdi bahar ayları,
yabanı
kolların tikanı qalın,
yaman
ağır idi dağ dolayları,
atlar
nallı idi, mən ayaqyalın.
Uca zirvələrdə
qartal yuvası,
dərə sakinləri - çöl heyvanları,
heç
zaman görmədim bədbin, vasvası
çeşmədən su içib yaşayanları.
Xeyli illər
ötüb-keçdi aradan,
bir dəfə
Bakıda bərk xəstələndim,
həkim
biləndə ki, haralardanam,
söylədi: "Suyuna görə ölmədin".
A yurdum, havana, suyuna qurban,
ölmədim, havanla, suyun saxladı,
gözəl Türk elləri, soyuna qurban -
Cənublu, Şimallı, Ulu dağlıdı.
Çaylara
getməkdə şır-şır bulaqlar,
nəfəsi ürəkdə, təpəri dizdə,
zorlasa -
bir fili basıb aparar -
bulaqlar
varıydı Dərələyəzdə.
Keçərdi
yanından şaqşaq yallılar,
üstündə lalələr qızıl qan kimi,
bulaqlar
dəyirmən fırladardılar
dağları oynadan pəhləvan kimi.
Sonrakı
nəsillər cılız doğulub,
zamanla
çox şeyin ləzzəti itmiş.
Deyirlər:
"Soyumda bir Cəfər olub,
öküzü çiyninə alıb gedirmiş".
O vaxt
yazı-pozu və dəftər-kitab
Hardan, nə gəzirdi indiki kimi?
Tarixi
yaşadan - sədəfli rübab,
bir də
aşıqlarla, sazların simi!
Yoxmuş
kargüzarın ustad aşığın,
Yanında
- dəmkeşi bir balabançı,
indiki
"kompüter" bacarmadığın,
ortaya
qoyurmuş adi Qaraçı!
Deyirəm,
adamın imkanı ola,
təmiz
beyinləri geri qaytara,
cavab
tapmaq üçün adi suala -
nəvəm möhtac olur "kalkulyatora".
Aləm
hey savaşda, hey vurhavurda,
indiki
dövranım - qəribə dövran,
görənlər deyirlər: ""İnkubatorda"
xoruzlar
banlayır yumurtasınnan".
İndi,
daha yeni bir bəla gəlib,
Bu -
Tanrı görküdür bəd insanlara,
halal həyatını
haram eyləyib,
Məkkədə
Şeytana daş atanlara...
Köç
Bu da
"Arazdəyən", upuzun qatar,
millət
daşıyacaq - Yurddan didərgin,
Moskvada
"daşnakın" Mikoyanı var,
üstəlik, minlərdə vicdanı çirkin!
Gözəl
Dərələyəz, Göyçə, Zəngəzur
didərgin salındı yurd-yuvasından,
gücümüz çatmadı, məkrli gavur
iznini
almışdı Moskvasından!
Qatarlar gəlmədən,
qış aylarında
didərgin saldılar bizim elləri;
"Gecə
Dəlidağın dolaylarında
çovğuna düşdülər" - gəldi xəbəri.
Əzablar
çəkdikcə bəlalı xalqım
düşmənlər kef çəkib
qaqqıldayırdı,
buzlardan
dartdıqca qız-gəlinlərin
hörüyü şimşəktək şaqqıldayırdı!
Bu cür
perik düşüb el-obamızdan
qırılan biz olduq, yanan biz olduq,
yadlar məskən
saldı torpağımızda,
sabaha
ümidi sınan biz olduq!
Halal
duz-çörəkli evlərimizdə
eh, o qədərimiz
kama yetmədi!
bircə
nəfər belə, Dərələyəzdə
erməni
qızını gəlin etmədi!
Nə
cür dəyişdisə bu dövran, əyyam,
adamlar
harama tamah saldılar,
nədən buralarda (çətin anlayam)
çoxları "Haxçiyi" matah saydılar?
Arpa çayımızın
suları qırçın
Arpa
çayımızın suları qırçın,
payızda durulur, yazda bulanır,
Quzey tərəfində
ulu Kəlbəcər,
Güneyə baxanda Şərur dayanır.
Böyüklər
bu yerdə silahlı, atlı,
ağıllı uşaqlar dərs oxuyurdu,
hər
zaman buğlanan, toylu-büsatlı,
"Səfolar" adlanan İstisuyuydu.
Gözəl
xalqımızın Tanrı payına
yaman
sahib çıxdı o yadellilər,
qatıb
Kəlbəcərin İstisuyuna,
qapqara
dondurub - "Çermuk" deyiblər.
Qədim
Dərələyəz - böyük bir mahal,
sayı
bir neçə yüz kənd, parakənddi,
suyu mərcan
kimi, çörəyi halal,
insanı zəhmətkeş, əkib-biçəndi!
Dağların
özütək çəkisi vardı,
tüstüsü göydələn, çəməni dizdən,
hər
kəs uşağa da sayqı duyardı,
deyəndə "Gəlmişəm Dərələyəzdən".
Elə
şirin idin, a körpəliyim,
gizli,
aram-aram çıxıb gedirdin,
daha
Herherimi nə tərifləyim?
Elə -
nə olduğun mənnən götürün!
Kəndin
bir tərəfi - biz, kəngərlilər,
o biri
başında - "Qazağ uşağı",
Kürdlər
məhləsində Culdan gəlmələr,
həyət-bacaları bağlı-bağatlı,
Nə -
"mənəm-mənəmlik", nə "özgə",
filan?!
bədlər çözülərdi öz aramızda,
qədəmlər sınırdı hərdən yallıdan,
"Qazağ uşağıynan" toylarımızda.
Olmazdı,
yox idi hasar arada,
hamı
bir-birinin halın bilərdi,
qaraqaş, qaragöz kürd qızlarından
xeylisi Kəngərli
gəlinləriydi.
Tutmaz
beş-on kitab hamıdan yazsam,
hərdən xatirələr ağlımı alır,
o uzaq
illərdə uşaq da olsam,
xeyli kənd
adları ağlımda qalır.
Sevimli
Herherim ata ocağım,
anam gəlin
gəldi "Gülü düzünnən",
öpüb sevə-sevə qucaqladığım
doymaqmı olurdu Xatın nənəmnən?
Bir babam
sürülü, qəflə-qatarlı,
o biri
babamın kotanı, cütü,
demirəm, adamın hamısı varlı,
amma ki,
görmədim yoxsulu, "lütü"!
Yadıma
salıram şam işığında,
kövrələ-kövrələ yada salıram,
çiçək dərdiyimi "Leyliqaçanda",
küləkli Köşbəyi xatırlayıram.
Burda
bütün ili, gecəbəgündüz
yorulmaq
bilmədən külək əsərdi,
burdan
"Savalanla" dursan üzbəüz,
hardansa
qəribə isti gələrdi,
Bir
dağ da varıydı kənddən aralı -
içi
boş, adı da "Tələsdəlikdi",
Toylar
yaxınında tutmazdı yallı,
tez-tez
getdiyimiz ağır Piridi.
Enək
Qabaqlıdan üzü yenişə,
göstərim-bu-Zeytə, bu-Gabud, Ağkənd,
Terpin bir yanının
yarısı meşə,
yarısı, beş-on ev xırdapara kənd.
Qovub
yaddaşımdan çəni, dumanı,
Hərdən
gah gülürəm, gah ağlayıram,
Aşıq
Fətullanı, Aşıq Salmanı,
Sallılı Bəhməni xatırlayıram.
Qəbri
nurla dolsun, Həsən Mirzə də,
mənimlə çox şeydə həmdərd olurdu,
hesab
müəllimimiz Aşıq Mehdi də
yaxın
vaxtlaradək hələ dururdu.
O yerlər,
söylədim, Şərura yaxın,
Göyçədən
bir xeyli aralı idi,
atam
işlədiyi baş kəndin adı,
tarixi-qədimnən Paşalı idi.
Dərələyəz
Yaman
ağladırsan yuxularımda,
necə
gözəl idin, ay Dərələyəz,
Vətən
məhəbbətli dastanlarımda
sənsən ən uğurlu "boy", Dərələyəz.
Misri
qılınc kimi batar qəlbimə,
sənsiz
övladınam -"Vəfasız" - demə,
tale qismət
yaza, Əziz nəvəmə
Herherdə çaldıram toy, Dərələyəz.
Həsrətəm üzünə, gör bir nə
vaxtdan?
Sənsən
əcdadlarım qoynunda yatan,
mənim
əlim çatmır, sən altdan-altdan
düşmənin gözünü oy, Dərələyəz.
Bilirəm;
kimsəsiz, qəribsən-qərib,
umduğum barları özgələr dərib,
bacarsan,
dövranla əl-ələ verib
hər
şeyi yoluna qoy, Dərələyəz.
A
başı qartallı, dumanlı dağlar,
bizlərdən əmanət səndə qalanlar!
səni,
millətimə düşmən olanlar,
verdilər özgəyə pay, Dərələyəz.
Nə bilər qədrini biganə yadlar?
közlərin saxlarmı sönmüş ocaqlar?
basıb
xəritəni uydurma adlar -
yazıb
köhnələri yay, Dərələyəz.
Durnam,
göyərçinim, qanlı köynəyim -
südəmər körpətək zərif, kövrəyim,
ərzi-yumruq boyda edən ürəyim
yaman qətibsəyib,
oy, Dərələyəz.
Kimsə özbaşına gedərmi səndən?
Köç
etdik, Qarabağ tutdu əlimdən,
bilmirəm, ayağım düşmədi, nədən? -
sənə elədilər tay, Dərələyəz!
Dözməz-qərib
olsa insan Vətəndə!
bəlkə məzarlar da qalmır yerində?
Tutar ruhu
qərar ölənin səndə,
məni
də özündə say, Dərələyəz.
Niyə "Çərxi-Fələk" dönmür
tərsinə?
Sönmüş
bir kürəsən, dağılmış binə,
yanan
ürəklərə dözəmmir sinə,
hələ də kəsilmir vay, Dərələyəz!
Tayın-bərabərin varmı Turanda?
bir paran
dağlarda, biri - aranda,
gözlərim çəkilmir bütöy olanda -
səni
əks eləyir Ay, Dərələyəz.
Aç
bağlı qapını, təslimin olum,
bir
qanlı kaman ol, mən simin olum,
günahkar bildinsə, Nəsimin olum;
qurbanam,
dərimi soy, Dərələyəz...
Epiloq
Son dəfə
görəndə ata evimi
divarlar
yarımcan tavanı uçuq,
sənə, ay imansız gavur erməni,
o
gözəl Herheri bu cür qoymuşuq?
Ara
qarışannan bir qədər əvvəl
doğma
el-obama saldım yolumu,
uçuq
divarların əhatəsində
minlərlə yabanı qızılgül kolu!
Mənnən
aralıda, indi uzaqda,
o
güllü dərələr, o dağlar qalır,
mənimlə evimdə gülün bir kolu,
ləçəklər töküldü, budaqlar qalır.
Hələlik,
yaxında görüşənədək,
ay Ata
ocağım, anam-əzizim,
sənə söz verirəm mən ölənədək
yenidən qoynuna düşəcək izim!
Binəva
həyatım erkən bitməsə,
sənə söz verirəm, gözəl Herherim,
(qoy, hələ tor çəksin orda
hörümçək)
səndə ev tikməyə mən gəlməsəm də,
xırda
nəvəm olan ƏZİZ gələcək...
1950-2020
Herher, Tərtər,
Bakı
Vahid ƏZİZ
Ədəbiyyat qəzeti.- 2020.- 25 aprel.- S.18-19.