Şərif AĞAYAR: “Yazıçı hər istəyənin dediyi kimi

olmağa çalışsa, onda heç bir özəllik qalmaz”

- Laçında doğulmusunuz, əsərlərinizdə də Laçın havası duyulur. Oralar yaddaşınızda necə iz qoydu?

- Laçın unudulası bir yer deyil. Oralar mənim içimdə bir sızıltı kimi həmişə yaşayacaq. Lakin özümü qayıdış estetikasının adamı hesab eləmirəm. Daim irəli baxmaq mənim üçün daha maraqlı olub. Laçını da keçmişdən çox, irəlidə axtarıram. Bütün həsrət qaldığım nəsnələrn ümumiləşmiş obrazı kimi. Mən onlara qayıtmayacam, irəli gedib irəlidə tapacam deyə bir hiss var içimdə. Bəlkə, buna görə ənənəvi yurd, vətən mövzularından qaçıram.

- Sənət adamlarına yardım göstərilməsi sovet ənənəsi kimi bu gün də davam edir. Ancaq xalqın gözündə yazıçı möhtac içində yaşamalıdı. Bu günün yazıçısını da Sabirə çevirmək istəyənlər var. Buna görə də təltif olunan yazıçıya bir qulp qoşurlar, həm də digər tərəfdən, yazıçıya, ədəbiyyata dəstək - qayğı göstərilmir deyə, giley-güzar da edirlər. Belə bir absurd vəziyyətdə kütləylə necə dil tapırsınız? Çünki yaxınlarda "Tərəqqi" medalına layiq görüldünüz, çoxu sizi qınadı.

- Mən dövlət təltiflərinin bu şəkildə olmasının tərəfdarı deyiləm. Lakin Azərbaycanda bu presedent illərdir var və davam da edəcək. Mən də təltif olundum, təltifdən sonra etiket qaydası olaraq təşəkkür etdim. Təşəkkür mətnim bir çox adamların etirazına, hətta qəzəbinə səbəb oldu. Mən onları başa düşürəm. Ona görə heç kimə ciddi etiraz etmədim. Yazıçının dövlət tərəfindən təltif olunması sosial bir hadisədir, ona görə hər kəs fikir bildirə və müzakirə edə bilər. Mənimlə bağlı narahatlıq həm də mənə verilən qiymətdir. Buna görə bu məsələ ilə bağlı təhqirə yol vermədən fikir bildirən hər kəs mənim üçün dəyərlidir. İctimai rəyi mütləq nəzərə alacağam. Çünki o adamlar bizim oxucularımızdır həm də, demək, necəsə var olma səbəbimizdir. Belə vaxtlarda şəxsi maraqlarına görə qısqanclıqdan, yaxud digər xırda səbəblərdən adama çamur atanlar da olur. Bu da başadüşüləndir. Çalışmaq lazımdır ki, belə adamlara əsas verməyəsən.

- İmtina etməyə necə baxırsınız? Yazıçının nədənsə asılı olmamağını deyirdiniz.

- İmtina böyük mədəniyyətdir. Lakin heç kəsi buna məcbur etmək olmaz. Bilirsiniz, bəzən hüquq və azadlıqlar naminə səni tənqid edirlər, lakin özləri də bilmədən sənin hüquq və azadlıqlarını təhdid etmiş olurlar. Bunlar bir az incə məsələlərdir və davranışda xeyli həssaslıq tələb edir. Hə, bir də nəzərə almaq lazımıdır ki, yazıçı hadisələrə siyasət çərçivəsindən baxmır, ona görə fərqli qiymətləndirmələr ola bilər. Mən bunu təkcə özümə yox, Ramiz Rövşənə, Murad Köhnəqalaya, Salam Sarvana, Şəhriyar del Geraniyə və digər həmkarlarıma münasibətdə də dəfələrlə görmüşəm. Məsələləri çox siyasiləşdirirlər.

- Sizin haqqınızda deyirlər ki, kənd mövzusunda yazır, əyalət təfəkküründən çıxa bilmir. Sovetdən qalma "kənd nasiri" anlayışını yapışdırırlar. Mətnlərinizdəki poetik dil sizi xilas edir. Bu iradları analiz edirsinizmi?

- Mənim kənd mövzusunda bircə hekayəm belə yoxdur. Yazdıqlarımda ümumiyyətlə kənd yoxdur. Kənd adamları və onların səhradan şəhərə qədər dərbədər həyatı var. Kənd idilliyası başqa şeydir. Nəsr dilimizdəki aqrar elementlərin çoxluğu isə təkcə mənə yox, əksər yazıçılarımıza xasdır. Çünki neft sənayesini çıxmaq şərti ilə daha çox aqrar ölkəyik. Nefti də istehsal etmirik, xammal kimi satırıq. Dil və təfəkkür iqtisadiyyata çox bağlıdır. Baxın, biz niyə görə atdan daha yaxşı yaza bilirik, nəinki avtomobildən. Çünki at özümüzündür. Ata xas ifadə və istilahların hamısını özümüz yaratmışıq. Nəsə yazanda bu fakt istər-istəməz mətnə öz təsirini göstərir. Urbanistik nəsr dilimizin tam formalaşmamasını ciddi problem sayıram. Bu dildə yazmağa çalışanlar var, lakin aldıra bilmirlər və daha çox həmin adamlar daha istedadlı yazıçılara, mətni daha yaxşı yazanlara "kənd nasiri" damğasını vurmağa çalışırlar. Sovet vaxtı ədəbiyyatı xarakterizə etmək üçün müsbət mənada işlənən bu ifadə indi ittiham tonunda işlədilir. Özü də daha çox yazıçı yazıçıya qarşı işlədir. Bu da özünütəsdiqin, özünütərifin bir başqa növüdür və ciddi söhbət deyil. Vaxtilə Kafkanın mətnlərini də "kırsal" adlandırırdılar, çünki alman dilində daha elitar mətnlər vardı. Zamansa başqa söz dedi. Bu gün Kafka özünün magik dərinliyi ilə intellektual nəsr sayılır.

- "Arzulardan sonrakı şəhər" romanı forma cəhətdən köhnəlmiş posmodernist eksperiment kimi görünür. Romanın forması məzmundan doğmalıdı, yazı əsnasında alınmalıdı. Sizdə necə alındı?

- "Köhnəlmiş postomdernist eksperiment". Çox maraqlı ifadədir. Biz axı hələ də postmodern epoxada yaşayırıq, içində yaşadığımız epoxa necə köhnələ bilər? "Arzulardan sonrakı şəhər" romanı haqda onlarca yazı yazılıb, sim-sim.az saytında peşəkarların iştirakı ilə geniş müzakirəsi keçirilib, sizin dediyiniz bu sözü heç kim işlətməyib. Çünki ümumiyyətlə, belə bir söz yoxdur. "Google"da bütün dillərdə axtarış verin, görün, "köhnəlmiş postmodernist eksperiment" nə deməkdir? Ümidvaram, qeybət səviyyəsində işlədilən bu sözləri siz ağızdan-ağıza eşitmisiniz. Tövsiyə edirəm, ciddiyə almayasınız. "Arzulardan sonrakı şəhər" müstəqillik dövründə yazılmış ən gözəl romanlardan biridir. Dili isə, məhz xeyli moderndir. O ki qaldı forma məsələsinə, bəli, bu, mənim kəşfim deyil. Folknerdən, Bulqakovdan, Aytmatova, Pamuka qədər çox adam istifadə edib və hələ də etməkdədir. Paralel mətn, mətn içində mətn, iç-içə mətn dövrün dəbdə olan formalarıdır. Roman ağır janrdır və orda hələm-hələm forma dəyişikliyi edə bilmirlər. Biz nə qədər yeni texnikadan istifadə etsək də, hamımız Balzaka, Hüqoya, Tolstoya bənzəyirik. Formanın məzmundan doğması məsələsinə gəlsək, mənim yazdığım romanda elə mürəkkəb quruluş yoxdur. İki dövr var, hərəsini bir obraz nəql edir və hər ikisi bitkin mətnlərdir. Əsərin sonunda isə anlaşılır ki, əslində, biz paralel mətn yox, mətn içində mətn oxuyuruq. Çünki Qədim Misir dövründən bəhs edən hissə romanın jurnalist qəhrəmanının yazdığı əsərdir, baş qəhrəman o əlyazmanı tapır və onun beynini məşğul edən məlum işarənin sirrini orda axtarır.

- Yaradıcılığınızın ilkin dönəmlərində qalmaqalla gündəmə gəlmişdiniz. AYB-dən çıxarılmağınıza etiraz edən bir neçə gənc yazar da istefa vermişdi. İndi, sanki sakitləşmisiniz. Yaşın gətirdiyi ağırlıqdır yoxsa?

- Şübhəsiz. Yaş sözünü deyir. Amma qalmaqallar başımdan yenə də əskik olmur. Məncə, bu həmişə belə olacaq. Sakit yazıçılar var, bir də var səsli-küylü yazıçılar. Mən ikincilərdənəm.

- Bəs ikinci dəfə AYB-yə niyə üzv oldunuz?

- Məni AYB-dən çıxarmamışdılar. Birliyin elə bir qərarı yox idi. Nazirlikdə işə girəndən sonra ora qayıtdığımı sadəcə, elan etdilər. Onda da böyük bir skandal yarandı. Təhqirlər, söyüşlər, yaltaqlıqda ittiham etmələr, lakin zaman göstərdi ki, yanılıblar. Bir müddət sonra məni özləri AYB-dən xaric etdilər. Bizdə hər kəs yazıçını öz istədiyi kimi görmək istəyir. Yazıçısa hər istəyənin dediyi kimi olmağa çalışsa, onda heç bir özəllik qalmaz. Pis tərəfi odur ki, səni arzuladığı kimi görməyən bəzi adamlar başlayırlar söyüb təhqir eləməyə.

- Sizi daha çox "Şəkil" hekayəsinə görə tanıyırlar. Yaradıcılığınızın ən güclü əsəri şəkildir? Yoxsa dövrün minimal tələbidi?

- Xeyr. Mən elə ilk yazdıqlarımdan tanınmışam. Ömrümdə ilk dəfə qələmə aldığım iki balaca hekayə və bir oçerklə "Proza N" internet müsabiqəsinin qalibi oldum. Sonrakı hekayələrim də çox oxundu, reaksiya yaratdı. "Kərpickəsən kişinin dastanı", "Şeqlov üsulu", eyni zamanda "Haramı" romanı... "Şəkil" son beş ilin hadisəsi idi. Amma orda haqlısnız ki, "Şəkil" hekayəsinin rezonansı bir az böyük oldu. Müstəqillik dövründə bir hekayənin o qədər səs-küyə səbəb olduğunu görməmişəm.

- Sənətin heç bir missiyası, ideologiyası olmamalıdı, ancaq romanlarınızda müharibə dövrü, qırmızı xətt kimi keçir. Nə vaxtsa bu xətti poza biləcəksinizmi?

- Sənətin ideyası həmişə var. O fikri bir az ayrı cür demişəm. Sənət öz üzərində kənar ideologiyaları qəbul etmir. Sənətin məqsədi sənətdir. Mənə görə, bir kitabın dəyəri onun hansı ideyanı daşımasından çox, bu ideya üçün qurulan dekorun bədii-estetik cəhətdən nə qədər gözəl və güclü olmasındadır. Əgər məsələnin bu tərəfi zəifdirsə, ideyanı balaca bir essedə də irəli sürə bilərsən. Ədəbiyyat fikir və ideyaları gücləndirir, onu qalıcı və təsirli edir. Nəyin hesabına? Söz sənətkarlığının! Ədəbiyyat hər şeydən əvvəl söz sənətidir. Mövzuya gəlincə, hər şey yaxşı mətn üçün bəhanədir. Sadəcə, yazıçı ona yaxın olan, ona təsir edən mövzularda daha yaxşı mətn yaza bilir. Müharibə də mənim həyatıma təsir edən, hətta onun altını üstünə çevirən bir gerçəklikdir. Ona görə yazılarıma da öz təsirini göstərir.

- Çağdaş ədəbiyyatımızda ən yaxşı yazıçı kimi hesab edirsiniz?

- Belə bir qənaətim yoxdur. Sevdiyim, bəyəndiyim yazıçılar var, sadəcə. Hətta yazıçılar da yox, onların konkret əsərləri. Hərəsini də bir və ya bir neçə xüsusiyyətinə görə sevirəm. Sevdiyim çağdaş yazıçılar çoxdur. Onlardan ayrı-ayrılıqda söz açsam söhbətimiz çox uzun çəkər.

- Fridrix Şillerin qəribə yazı ritualı olub, çürük alma qoxusu olmasa yaza bilməzmiş, yaxud Eliot yaşıl rəngin tutqunu idi, üzünü yaşıla boyayıb yazırmış. O cümlədən Nabakov hər paraqrafı balaca kartlarda qeyd edərdi, beləcə, gəzintiyə çıxanda da yazmağa davam edə bilirdi. Coys çarpayıda üzüüstə uzanaraq böyük mavi qələmlə başdan-ayağa ağappaq geyinərək yazarmış. Bəs sizin necə? Yazmaqla bağlı hər hansı bir ritualınız varmı?

- Coysun evi çox balaca idi, stolu da yox idi, "Uilis"i balaca bir çamadanın üstündə yazmışdı. Mənim də heç vaxt yazı masam olmayıb. Lakin personal kompüterim olandan sonra istər-istəməz özümə bir künc tapdım. Xüsusi ritualım yoxdur. Səhər tezdən çay içə-içə yazıram. Bəzən musiqi dinlədiyim də olur. Amma çox yox. Musiqi isə sözsüz olmalıdır. Sözlü musiqi mane ola bilər.

- İlk cümlə və ya son cümlə sindromu yaşamısınızmı?

- Bu qayda həmişə keçərli deyil. Lakin əsərin sonluğu həmişə yaxşı olmalıdır. Yaxşı mətn özü aparıb adamı yaxşı sonluğa çıxarır. Birinci cümləni də çox vaxt mətn özü tapıb verir yazıçıya. Sindrom onda yaranır ki, mətn sakit qalır, yazıçıya "heç nə demir". Şükür ki, mətnlərimlə danışmaq qabiliyyətimi itirməmişəm. Mən sözün səsini eşidə bilirəm.

Söhbətləşdi: Dəniz PƏNAHOVA

Ədəbiyyat qəzeti.- 2020.- 8 avqust.- S.12.