Zaman VƏ TALE
Zaman adamların taleyində, xarakterində müəyyən
izlər buraxsa da onları bütövlüklə
başqalaşdıra bilmir, kök və qan yaddaşı dəyişilmir. On yeddi yaşında
tanıdığın adamla üstündən əlli il keçəndən sonra rastlaşsan,
mövqeyində, görkəmində dəyişikliklər
görəcəksən, ancaq xasiyyətinin gənclik illərindən
az fərqlləndiyinə heyrətlənəcəksən. Bu
baxımdan nasir, şair, publisist, həvəskar rəssam Azər
Abdulla bir örnəkdir..
Azərbaycan dövlət universitetinin filologiya fakultəsində
məndən bir kurs yuxarıdaydı. Yataqxanadakı ədəbi
məclislərdə, universitetin şeir dərnəklərində
görüşüb söhbətləşirdik. Aradan
uzun illər keçib, həyatın sərt imtahanlarından
çıxmışıq, çox acılarını
dadmışıq, ancaq Azər Abdulla elə həmin
adamdır: sakit, səmimi, təvazökar, özünü
gözə soxmayan, ürəyi dolu olsa da uzun
danışmağı sevməyən, dərdini içində
çəkən...
Dəyişilməyən bir şey də Azər
Abdullanın yaddaşındakı Zəngəzur
dünyasıdır. Arazın hər iki sahilində ucalan dağlar,
Mığrının bütün rəngləri, səsləri,
insanlarının unudulmaz xatirələri...
Azər Abdullanın yaddaşında itirilmiş bir
dünyanın canlı xəritəsi var; o dünyanın
aranı, yaylağı, kəndləri, saralan zəmiləri,
düşmən xəyanətləri ilə dolu olan,
qanlı-qadalı tarixi, türkü, ermənisi...
hamısı bu xəritədə əksini tapır. Azər
özünəməxsus bir səbr, təmkin və
ustalıqla o xəritəni sözə çevirir, yazır və
bütün itirilmiş torpaqlarımızın həsrəti
ilə yüklənmiş bir hala gətirir. Bütün bunları yazıçılıq
iddiası ilə yanaşı, bir vətəndaşlıq
borcu kimi edir, ürəyinin ağrısını soyudur;
uşaqlıq dünyasının doğma insanlarının
unudulmamasına çalışır. Bununla
belə, Azər Abdullanın Zəngəzur xəritəsi
dünya xəritəsinin bir parçasıdır. Burada çağdaş Azərbaycanın
bütün qayğıları, dərdləri, insan taleləri
ilə birgə, yer üzünün bir-birindən uzaq
görünən bir çox guşəsi, çeşidli
xalqlardan olan adamları, onların düşüncə və
yaşam tərzi əksini tapır.
Azər
Abdullan, bir qələm əhli olmaqdan əlavə, həm də
görkəmli mədəniyyət xadimidir, onun ictimai-ədəbi
fəaliyyəti də göz önündəddir və
ayrıca qiymətləndirilməlidir. O, uzun illətdir
"Oğuz eli" qəzetinin
"Yazıçı" adlandırdığı əlavəsini
buraxır. Bütün yaradıcılığını,
gördüyü digər işləri bir kənara buraxsaq, təkcə
elə bu xüsusi buraxılış Azər Abdullanın nə
qədər böyük ədəbi-elmi iş
gördüyünü aydınca göstərəcək... Belə buraxılışların xüsusi
bacarıq, ədəbi zövq, bilği, və özəlliklə
zəhmət tələb etdiyini yaxşı bilirik. Hər
müəllif üçün neçə-neçə
qapı döyür, onlarla əlaqə saxlamalı olur... "Yazıçı"da getmiş
çoxsaylı yazılarıma görə Azərə minnətdaram.
Bir də görürsən gözlənilmədən zəng
vurur: "filankəs haqqında yazın varmı?" Varsa göndərirsən, yoxsa o yazını sənə
yazdırır. Dəfələrlə zəng
vurmağın hesabına!..
Arxayınçılıqla yazdığın da olur, tələsik
iki daşın arasında yazdığın da... Amma sonra buraxılışı vərəqləyəndə
çiynindən dağ götürülür; bir qələm
dostun və ya xidməti olan bir böyüyümüz
haqqında ürək sözlərini söylədiyinə
görə.
İndiyədək Azər Abdullanın xeyli şeir və
nəsr kitabı buraxılıb.
Sosial mediada da fəaldır. Burada onun hər biri nəsr
əsəri təsiri bağışlayan esse və publisistik
yazıları yayımlanır və maraqla oxunur. Azər Abdullanın publisistikasıyla nəsrinin
bir-birini tamamlaması da çoxdan diqqətimi cəlb edib.
Daha doğrusu, bu, daha çox onun publisitik
yazılarında müşahidə olunur. Məqalələri
dilinin zənginliyi, yüksək bədiiliyi ilə
seçilir. Bundan əlavə, 1969-cu ildən bəri nəşr
edilmiş "Bir durna qatarıyıq", "Gedirəm
gündoğana", "Səni gözləyirəm",
"Bəyaz çiçəklər", "Qəmərlidən
keçən qatar", "Qapıları bir-bir
döydüm", "Onlar qəmli idi", "Kəpənək
bayramı", "Pa-de-şah" adlı kitablarını
da oxumuşdum; özəlliklə "Qəmərlidən
keçən qatar" bugünkü Azərbaycan-Ermənistan
münaqişələrinin, düşmənçiliyin
kökünü, anatomiyasını göstərən, ağrı
ilə dolu, mükəmməl bir nəsr əsəri kimi,
yadımda qalmışdır. Sosial mediada
çap olunan "Əsgər haqqında ballada"
poeması da Qarabağ müharibəsi haqqında
yazılmış dəyərli poetik nümunələrdən
biridir.
Azər
Abdullanın yeni nəşr edilmiş "Çat"
kitabı orijinal mövzusu, üslub özəlliyi, dil və bədii
təhlil formalarının zənginliyi baxımından nəsrimizin
uğurlu olaylarındandır. Kitabı oxuyandan sonra bir qələm
dostu kimi ona borclu olduğumu hiss etdim. Onlarla
müəllif haqqında söz demiş,
başqalarının fikirlərini toplayıb çap
etdirmiş, təmənnasız şəkildə ədəbiyyatımıza
xidmət göstərmiş bir qələm sahibinin öz
yaradıcılığının yetərincə təhlil
edilib, qiymətləndirilməməsi ədalətsizlikdir.
543 səhifəlik,
iri həcmli "Çat" kitabına müəllifin bir
romanı, hekayə və esseləri toplanmışdır."Çat" yaradıcılığını
yaxşı bildiyim Azər Abdullanı mənə yenidən
tanıtdırdı; onu bir nasir kimi boyaboy göstərdi; əsərlərinə
marağımı və sevgimi qat-qat artırdı desəm,
şişirtmə olmaz. Kitab Azər
Abdullanın nəsr yaradıcılığının parlaq
nümunəsidir.
Kitab
üç adda roman: "Çat, Üç Əbülfəz,
Allahla qayıdış" adlandırdığı mürəkkəb
sujetli bir əsərlə başlanır. Müəllif
Azərbaycanda və tarixi torpaqlarımız olan Zəngəzurda
yaşamış insanların biri-birindən maraqlı
obrazlarını yaradır. Süjetlər
dağınıq görünsə də, əslində,
çal-keçid şəkildə bir-birinə
bağlıdır, bir-birinə işıq salır və
müəllif ideyasının açılışına
kömək edir. Çeşidli vaxtlarda və
çeşidli məkanlarda baş vermiş olaylar insan və
cəmiyyət münasibətlərinin fərqli amma mahiyyət
etibarı ilə bənzər sorunlarını aşkara
çıxardır. İşlədiyi ali məktəbdə
ziyalı - müəllim mühitinin ziddiyyət və bəzən
də faciələrinə, ədalətsizliklərə
dözməyən və hakimiyyət orqanlarının bu ədalətsizliklərə
biganəliyini görəndə qisasını özü alan,
həbsə düşən, sonra 55 yaşında Qarabağ
savaşına qatılan, könüllü dəstələr
ləğv edildikdən sonra geri dönən və sanki, ermənilərlə
savaş günahmış kimi (bu paradoksal durum yaxın
keçmişimizin acı bir reallığıdır) Azər
Abdullanın əsərlərində bir neçə dəfə
vurğulanır. Cəbhədən dönəndən sonra yenidən
həbs olunan Əbülfəz müəllimin ölümə
qədərki bütün həyatı, mərd və dönməz
xarakteri, əsərin digər qəhrəmanı Azadın ilk
uğursuz sevgisi, Azərbaycan türklərinin Zəngəzur
həyatından alınmış biri-birindən maraqlı əhvalatlar,
"Kəpənək bayramı" bölümündəki
ilanların intiqamı və sair epizodlarda ümumi ideya məhz
elə arıya düşən ÇATdır. Əbülfəz
müəllimlə mühiti və cəmiyyəti arasıdan,
redaktorlar və redaksiya əməkdaşları arasından,
Azadla Rabil arasından, könüllü şəkildə
savaşa gedən məhbuslarla "Bunun özünə,
duruşuna bax, Qarabağa getməsinə bax?!" deyib tənə
edən əli dəyənəkli nəzarətçi arasından , türklərlə ermənilər
arasından bir çat, ayrılıq keçir. Roman boyu çeşidli epizodlar bu çatın
insanların taleyində, mənəvi aləmində,
düşüncəsində, həyat tərzində necə
böyük fərqlər və faciələr
yaratdığını izlətdirir. Bu
böyük faciəni müəllif son dərəcə
maraqlı insan xarakterlərinin bədii təhlili fonunda
göstərir. Xüsusən
Mığırı - Zəngəzur həyatına həsr
edilmiş bölümlərdə Balacanın və digər
azərbaycanlıların obrazı, onların
yaşadıqları kəndlər, gözəl təbiət
unudulmaz boyalarla yaradılmışdır.
Azər
Abdulla. "Səmazən" (yağlı boya)
Ümumiyyətlə, Azər Abdulla itirilmiş Zəngəzurun
söz rəssamıdır. Mığrının
dağları, dərələri, insanları onun qələmi
ilə oxucu yaddaşına həmişəlik həkk olunur.
Azər itirilmiş dünyamızı bu cür
qoruyub yaşadır və yazılarının ruhu ilə o
torpaqların bizə məxsusluğunu təsdiqləyərək,
o yerlərə bir də qayıtmağımızın zəruri
olduğunu xatırladır.
Əslində, Azər Abdullanın hekayələrinin
çoxu bədii materialın genişliyi, iç-içə
sujetlər, mürəkkəb insan taleləri, unudulmaz səhnələri
ilə kiçik həcmli roman təsiri
bağışlayır. O, öz obrazlarını bir rəssam dəqiqliyi ilə,
heç bir cizgisini unutmadan çəkir. Hekayələri bir
dəfə oxuyan oxucunun hafizəsinə həkk olunan insan
taleləri günümüzün bir çox problemlərinə
işıq salır, müəllifi həm də cəmiyyətin
bütün sorunlarını dərindən bilən, duyan,
xalqın bütün ağrılarını ürəyindən
keçirən və bu ağrıları azaltmaq
yollarını düşünən bir mütəfəkkir
kimi tanıtdırır. Kitabdakı esselərdən
çoxu mükəmməl bir fəlsəfi əsər təsiri
bağışlayır.
Qələm dostumun insan xarakterlərini, təbiət
lövhələrini unudulmaz şəkildə canlandıra
bilmək qabiliyyəti ona çağdaş nəsrimizdə
özəl yer qazandırır. Bu baxımdan onun roman
və hekayələrindən çoxlu örnək göstərmək
olar. Hətta heyvanların obrazları da bu
hekayələrdə canlı insan obrazları qədər dəqiqliklə
əks etdirilir. "Quyruq" hekayəsində
həm Alapaçanın, həm də onun üstünə gələn
canavarın bir dastanı, əfsanəsi yaradılıb.
At və qurd haqqında çox yazılıb.
Amma bu hekayə-dramda hər ikisinin
yaşantıları çox dəqiqliklə, bütün
keçidləri, haldan-hala düşmələri ilə təsvir
olunmuşdur. Azər Abdullanın bəzi
hekayə və esseləri həm də poetik nümunə
kimi, obrazlılığı ilə diqqəti cəlb edir;
şeir kimi oxunur. Dediyimizə parlaq
nümunə olaraq "Su qohumluğu" essesinidən iki
parçanı oxucuların diqqətinə
çatdırırmaq istəyirəm. Müəllif
yazır: "Əgər Suyun yaddaşı varsa onda onun
yaddaşı da ruh kimi görünməz, ölməz, əbədidir.Dağ
çaylarından yellənib axan, daşlara
çırpılan, havalanıb uca qayalardan atılaraq
parçalanıb tikə-tikə olub- damcılara, zərrəciklərə
bölünərək yerə tökülən, yenidən
bir-birinə qovuşub axaraq çaya, gölə, dənizə,
okeana dönən, gah şaxtadan donub buz olan, gah istidən
buxarlanıb göyə qalxaraq buluda dönən, yellərin
qabağına düşüb kəndlər, şəhərlər,
qitələr adlayan bulud bəlkə Ələyəz, bəlkə
Savalan, Qoşqar, Murov dağın üstünə yetəndə
yorulub ağırlaşdığından, yenidən
bölünüb damcı-damcı yerə tökülən,
tökülcək də illərin ayrılığından
bir-birinin həsrətini çəkmiş, sevgililərtəkin
dərhal qucaqlaşıb, qovuşan, bizim, sizin, onların,
dünyamızın Suları..."
Bu parça eyni zamanda Azər Abdullanın nəsr və
publisistika üslubunun özəlliyini göstərən bir
örnəkdir. "Su qohumluğu" "əfsanə"sində
müəllif suyun tarixini yazır. Onu milyon illərdən
keçirir, varlığımızın mayası kimi
göstərir və təsvir edir; eyni zamanda bir Latış
qızı ilə ötəri tanışlıqda
körpüyə döndüyünü də unutmur:
"Onun barama qurdunun ağzından çıxan zərif,
sapa bənzər qumral, ipək tellərinin üstü bulud
arxasından boylanıb gülümsəyən gün
işığında titrəşərək bərq vurub
parıldaşan, iyinənin ucu boyda ulduzlarla, Su zərrəcikləri
ilə bəzənmişdi. Layma ilə bir an
baxışlarımız toqquşanda onun iri, mavi gözlərində
əks olunmuş qıvrım saçımda da
sayrışan həmin ulduzcuqları gördüm. Duman bizi sevgililər bilib başımızı incilərlə
dolu tacla bəzəyib sakitcə axıb getmişdi."
Bu essenin ruhunu-pafosunu və bütövlükdə
Azər Abdullanın yaradıcılığının mahiyyətini
"Su qohumlu"luğunun sonuncu cümləsi dəqiq ifadə
edir. "Susuzam, Suya dönmək, Su olmaq istəyirəm,
yeri-göyü dolaşmaq, hamının, hər şeyin
içindən, canından keçmək, bütün
çirkabları, murdarlıqları yuyub təmizləmək,
yenidən göy üzünə sular kimi pak- təmiz qalxmaq
istəyirəm."
Əslində, ədəbiyyat işi elə bu arzunu
gerçəkləşdirməyə xidmət edir. Söz də suyun işinə
bənzər bir iş görür.
Azər
Abdullanın 1993-cü ildə qələmə
aldığı "Qəmərliyə gedən qatar"
povestindən başlayaraq "Ədəbiyyat qəzeti"nin
15 avqust 2020-ci il tarixli sayında çap etdirdiyi
"Sağalmayan yaralar" əsərinə qədər, yaradıcılığının
böyük bir hissəsi Cənubi Qafqazda ermənilərin Azərbaycan
türklərinə düşmənçiliklərinin faciəli,
dilə, yazıya çətinliklə gələn vəhşilik
səhnələri ilə doludur. Uzun illər bundan öncə
oxuduğum "Qəmərlidən keçən qatar"
povestindən bəzi təsvirlər: "O payız
düzü-dünyanı soğan başına
götürmüşdü. Zəmilərin
qırağından, avtobus dayanacaqlarından,
vağzalların yanından ötəndə qalaq-qalaq
yığılıb tığlanmış
qızılı, sarı soğan adamın üzünə
gülür, aralanıb gedəndən sonra
xışıltısı eşidilirdi" və ya "O,
şəftəlisini satmağa aparan kəndçilərlə
bir-bir görüşdü. Neçə
ay qabaq ayrıldığı bu adamların
danışığı, səsi, zarafatları ona şəftəlinin
məstedici qoxusu kimi doğma və gözəl idi." bu
gün də yadımdadır. Eyni zamanda
qudurqan və vəhşi erməni gənclərinin qatarda bir
türk ailəsinə verdikləri əzab-əziyyət də
indiyədək içimi göynədir. Ancaq
sonralar bütöv xalq bu faciəni yaşadı. Azər Abdullanın sonuncu "Sağalmayan
yaralar"ında bu faciənin vəhşi
qonşularımızın törətdikləri və
insanlığa üz qarası olan dözülməz səhnələri
var. Çox istərdim ki, Azər bu mövzunu davam etdirsin.
"Çat" kitabı bütövlükdə yer
üzündə gedən mürəkkəb prosesləri,
doğma xalqının keçdiyi yolları,
yaşadığı faciələri izləyən və dərindən
bilən, üzləşdiyimiz sosial bəlaları aradan
qaldırmağa yollar axtaran, şeiri və nəsri yüksək
vətəndaşlıq ruhu ilə yoğrulmuş yetkin bir qələm
sahibinin mürəkkəb ömür yolunun bədii salnaməsidir.
Son vaxtlar
Azər Abdullanın həvəskar rəssam kimi sosial şəbəkələrdə,
nəşr etdiyi "Yazıçı" dərgisində,
onun iş otağında gördüyüm karandaş və
boyayla çəkdiyi tarixi şəxsiyyətlər, görkəmli
bəstəkar, tanınmış yazıçı, şair,
ədəbiyyat adamı olan həmkarlarının maraqlı
portretləri, dini mövzuda ("Peyğəmbərin
xilası", "Xəbər" "Adəmlə Həvva"),
itirilmiş torpaqlarımızla bağlı xiffət və
ağrıdan yaranmış "Həsrət", "Ulu nənəmin
ruhu", "Yer şumlayan axund babam" və digər
tabloları, sanki bu yaradıcı adamın sözlə deyə
bilmədiyi yaşantılarının rəssam
fırçasıyla ifadəsidir ki, bu da tamam başqa bir
yazının geniş mövzusudur.
Sabir
RÜSTƏMXANLI
Ədəbiyyat qəzeti.- 2020.- 22
avqust.- S.10-11.