Mühacirlərin yadigar əşyaları

"Nostalgiyanın gələcəyi" kitabından

Larisa xatırlayır ki, 1960-cı illərdə "Amerika" jurnalının (keyfiyyətli, gözəl, ətirli kağızlarda çap edilən təbliğat jurnalı) oxucusu idim. O, Berekeley-li radikal tələbələrin otaqlarından asdıqları fotoların heyranı imiş. Əksəri dolanışıq sarıdan korluq çəkməyən, orta sinfə aid insanlar idilər, onlar burjua mallarını gözdən salır və hamının yatdığı yatacaqlardansa qırmızı örtüklə üzlənmiş döşəklərdə gecələməyi üstün tuturdular. Onlardan təsirlənən Larisa müharibədən əvvəl ata-anasının aldığı Sovet mebellərini tullamış və özünə qərblilərə xas modern interyer yaratmaq üçün döşəyini qırmızı parça ilə üzləmişdi. Məlum idi ki, qırmızı parça ilə üzlənmiş döşək rifahı yerində olan, yaxud maddi qıtlıq çəkən (bayraqlarda, yaxud hamıya açıq dekorasiyalarda həddən artıq qırmızı parçadan istifadə) mühitlərdə fərqli mənaları ifadə edirdi. Larisa 1960-cı illərdəki Amerika radikalizmi ilə qürur duyurdu. Təxminən 10 il sonra Amerikaya gəlib qırmızı döşəkdə yatmağa məcbur olanda, bir sıra başqa mühacirlər kimi, həyata baxışı tamam dəyişmişdi. Kasıblığın, öz milli köklərindən qopmağın və sürgündəki prespektivinin gözü ilə baxanda, Larisa o gözəl, qədim Moskvada bezar olduğu məhrəm, zəngin interyeri yaşadığı evdə yenidən yaratmağın xiffətini çəkirdi.

Mühacirlərin kitab rəflərindəki Sovet Rus Xalq Sənəti nümunələri, nostalji rus yadigarlarından daha çox, vətəndəki dostlara aid məhrəm yadigarlardır. Hansısa dəst əşyanın yiyəsi, zamanla həmin əşyanın tarixçəsinə aid alternativ bir hekayə uyduran yaradıcıya çevrilir. Briqhton, Massaçusetsdə köhnə sovet mühacirlərindən sayılan Larisanın otağında matryoşkalar görmüşdüm. Larisa o saat demişdi ki, onları Rusiyadan gətirməyib. Əlimyandı pula ehtiyacı olan Larisanın dostu matryoşkaları işlədiyi məktəbdən götürmüşdü, həmin oyuncaqlar SSRİ ilə ABŞ arasındakı sərhədlərin açıldığı və yenidən isti münasibətlərin yarandığı dövrdən qalma bir yadigar idi.

Bu məsələ mənə rus mühacir yazarı Nina Berberovanın rus malları ilə bağlı danışdığı əhvalatı xatırladır. 1930-cu illərin əvvəllərində, bir gün yazıçı İvan Bunin Berberova ilə şair Vladislav Kodaseviçin fəhlə məhəlləsindəki balaca evinə gəlir. Evdə demək olar, mebel adına heç nə yox imiş. Həmin gecə o evdə heç süfrə də açılmır. Fəqət Bunin Berberovanın bu cür kosmopolitliyinə hirslənir. Yemək otağına girəndə görür ki, çaydanın qapağında xoruz təsviri var. "Belə bir şey kimin ağlına gələr ki?! Şairlər, hamımızın bildiyi kimi, quyunun dibində yaşayırlar, bunlarınsa çaydanında xoruz təsviri var. Xoruz təsviri sürgündəki rus ziyalıları üçün əsl zövqsüzlüyün ifadəsidir və bu detal, guya gündəlik işlənən əşyalarda hamıya məlum doğmalığı ifadə edir. Bunin üçün isə bu təsvir rus nostaljisinin paklığına kölgə salan yerli dəbin nümunəsi idi. Xoruz təsviri sürgün əzabının üstünü pərdələyən bir simvol idi və mühacirətdə məskunlaşmaq, evindən uzaqda bir ev qurmaq arzusunu büruzə verirdi. Amma görünür, Berberova bəzəkli çaydanından əl çəkə bilməyib. Bu təsvir nə özünə bir yuva seçmək, nə də bioloji məcburiyyətlə bağlıdır, əksinə, doğma, xoş və insana yaraşan azad seçimin göstəricisidir və kosmopolitizmə bağlılığı ifadə edir. Beləcə, çaydandakı xoruzun "sürgün quşu" olduğu ortaya çıxır. Rus ekzotizminin simvolu sayılan bu xoruz təsviri Berberovaya Sovet İttifaqında yaşayan bir rəfiqəsi tərəfindən göndərilmiş hədiyyə idi. Rəfiqəsi bu jestin qarşılığında "əcnəbilərlə əlaqə qurduğuna" görə vətənindən sürgün edilmişdi. Beləcə, çaydan müvəqqəti məhrumiyyətlərinin yadigarına çevrilmişdi.

Hər mühacir evindəki kolleksiya həm ev sahibinin kəşməkeşli taleyi, həm də kollektiv yaddaşın sərgisidir. Bu cür kolleksiyalar məhrəm təcrübələrin ifadəsinə imkan yaradır. Bu insanların evdən uzaqda ev qurmaq niyyətləri mənə hər nəsnənin - istər hansısa nənənin min bir bəladan hifz elədiyi antikvar heykəlciyi, istərsə də 1968-ci ilin unudulmaz yayında Qara dəniz sahilindən tapılan balıqqulağı olsun - bənzərsiz bir auraya sahib olan qədim sovet interyerini xatırladırdı. İkinci Dünya müharibəsindən əvvəl, ya da müharibə təzəcə bitəndə dünyaya gələn yeni nəsillər üçün əşyalar, adətən, qıt və əldə edilməsi çətin şeylər idi. Bu cür əşyalar onlardan müsadirə edilə bilərdi, amma onlar heç kimin əlində könüllü çıxmamışdı. Mühacirlər üçün "mənim evim, mənim qalamdır" zərb-məsəli o qədər də uyğun deyil, onun əvəzinə, "mənim evim mənim muzeyimdir" demək daha doğrudur. Larisa F mətbəxdəki şkafa tez-tez baş çəkdiyi "Metropoliten Sənət Muzeyi"ndən gətirdiyi rəngli maqnitləri yapışdırırdı. Rəngli maqnitlər, muzeydə satılan ən ucuz əşyalar mətbəxin ab-havasını dəyişir və Sovet İttifaqındakı kommunal mənzillərdəki otaqların "Hermitage" afişaları ilə bəzəmək vərdişini xatırladırdı. Xatirələri yaşatmaq üçün yazılan gündəliklər və bölüşülən estetik təcrübələr bir-birinə sıx bağlı məsələlərdir.

Şərqli mühacirlər üçün ən çətin məsələlərdən biri Amerikadakı tullanılası əşyalar məsələsi idi. Bu məsələ onların arzularını və qorxularını maddiləşdirirdi. Bir tərəfdən, istehlakçı üstünlükləri, digər tərəfdən, insanın qəlbini çulğayan fanilik hissi, onlara vətənlərindən uzaq düşdüyünü xatırladan fərqli mühit, əsl çıxılmazlıq girdabı idi. Bəzi mühacirlər ağına-bozuna baxmadan yadigar əşyalar kolleksiyaları ilə bağlı məsəldə "gizli sovet" düşüncəsinə sadiq idilər. Bəzi mühacirlərsə Amerikaya köçəndən bir neçə il sonra birdəfəlik istifadə üçün nəzərdə tutulmuş boşqabları və stəkanları tullamadıqlarını etiraf edirdilər. Bu gün artıq onlar amerikanlaşdıqlarına görə belə şeylər eləmirlər. Demək olmaz ki, bu vərdiş ancaq Sovet İttifaqından gələn mühacirlərə xas idi. Məsələn, çinli, vyetnamlı, puerto-rikolu insanlar da buna oxşar cəhətlərə - amerikan mühacir rituallarına əməl edirdilər. Onların məhrumiyyət və şəxsi həyatla bağlı düşüncələri, talelərini ömürlük təhlükəyə düşdüyü illərdə vətənlərinin xatirəsini qoruyur. Sovet ev ritualı bu məfhumunun gündəlik həyatın hər cür başıbəlalı və rişxəndlə yanaşılan evə, ailəyə bağlılıq ənənəsinin bir hissəsi sayılan "qorxu mədəniyyətinə" müqavimət kimi yaranmışdı. Digər tərəfdən də regiondakı ziyalıların orta və aşağı qrupuna mənsub təmsilçiləri üçün özəl həyat, şəxsi məhrumiyyətlər, adətən, oturuşmayan və köklü ailə dəyərləri ilə bağlı olmayan, yaxın dostların əhatəsinə aid bir sığınacaq kimi dərk edilirdi.

"Rusiyaya qayıda bilmərəm, ancaq baş çəkməyə gedərəm, daha mənim vətənim buradır" - Larisa belə demişdi. Mühacirlərin kitab rəflərində bir çox əşya var, amma yenə də məsələnin hamısı nostalji ilə bağlı deyil. Diaspora idarələrindən onlara verilən yadigarlar insanın öz əsli-kökü ilə mənəvi əlaqəsini tam şəkildə qurmur, onlar, sadəcə, əşyaların yiyələrinin sürgün olunduqlarını göstərirlər. Mühacirlərin doğulduqları ölkə, zamanla sadəcə turistlərin heyranlıq duyduqları sənətləri və əl işlərini yaradan ekzotik bir yerə çevrilir. Təzə tərtib olunan mühacirət və mədəniyyət xəritələri tarixi mədəni meyarları dəyişir, daha rus və ya sovetin yadigar əşyaları "yeni" məfhum kimi qəbul edilə bilməz. Bunlar artıq mühacirət və sürgündəki həyatın sirləri ilə bağlı məsələlərdir. (Görüşdüyüm insanların əksəri sosial xidmət işçisinin onlara verdiyi adla, "başını dolandıran mühacirlər" idilər və sürgünü ikinci həyat, ya da onlara təzədən verilən "uşaqlıq rolu" kimi qəbul etmişdilər). Əgər Kabakovun ekspozisiyaları sənətin müqəddəs məkanlarını ən adi, gündəlik tərzdə yaşatmaq niyyətini qabardırsa, mühacirlərin evləri də gündəlik həyatı gözəl və xatırlanmağa dəyər olduğunu nəzərə çarpdırır. Diaspor idarələrinin yadigarları ilə dolu otaqlar bədbəxtliklərin vətəni deyil, doğma münasibətlər qurulan və şirin söhbətlər edilən yerlərdir. Onlar amerikan mifinin "əbədi indisində" yaşaya bilmirlər, amma keçmişə ilişib qalmaq da onlarlıq deyil. Mühacirlərə görə, vəd edilmiş torpaqlar yox, vətəndən uzaqdakı öz məhrəm vadiləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Ona görə də onlar hər iki dildə (əcnəbi dildə və ana dillərində) aksentlə danışırlar.

Svetlana Boym

Tərcümə etdi: Fərid Hüseyn

Ədəbiyyat qəzeti.- 2020.- 22 avqust.- S.29.