Qazax xalqının dan ulduzu

TÜRKSOY 2020-ci ili dahi qazax şairi və mütəfəkkiri Abay Kunanbayevin 175 illiyi münasibətilə "Abay ili" elan etmişdir. Abayın 175 illik yubileyi qarşısına onun əsərləri bir çox xarici dillərə çevrilmiş, müxtəlif ölkələrdə kitabları nəşr edilmişdir. Azərbaycanda bu missiyanı AR MM Mədəniyyət Komitəsi və Mahmud Kaşqari adına Beynəlxalq Fond öz üzərinə götürmüş, "İRS" seriyasından Abayın tam külliyatını Azərbaycan dilində nəşr etmişdir. Nəşrin tərcüməçiləri Elxan Zal Qaraxanlı və İbrahim İlyaslıdır. MM-in Mədəniyyət Komitəsinin sədri prof. dok. Qənirə Paşayevanın kitaba yazdığı ön sözü, bu günlərdə (01.07.2020) MDB-nin Ədəbiyyat və Publisistika portalı "Sozvuçiye" dərgisində dərc olunmuş, Abay adına Qazax Milli Pedaqoji Universiteti "Şərq filologiyası və tərcümə" kafedrasının müdiri, filologiya elmləri doktoru, professor Knyaz Mirzəyevin yeni nəşrlə bağlı məqaləsini və yeni tərcümə nümunələrini "Ədəbiyyat qəzeti"nin oxucularına təqdim edirik.

Hər bir xalqın taleyində elə şəxsiyyətlər var ki, onların adı xalqın adı ilə sinonim təşkil edir. Belə adamlar mənsub olduqları xalqın simvolu hesab olunurlar və bir növ onun pasportu rolunu oynayırlar. Məsələn, Şekspir deyəndə göz önünə ingilislər, Robert Börns deyəndə şotlandlar, Puşkin deyəndə ruslar, Taras Şevçenko deyəndə ukraynalılar gəlir. Qazax xalqından danışanda isə yada düşən ilk böyük şəxsiyyət Abay Kunanbayev olacaq. Bu xalqın özü də varlığını Abaysız təsəvvür edə bilmir - o, qazax cəmiyyətinin demək olar ki, bütün sahələrində həmişə mövcuddur, toyda, yasda, toplantıda, yaxşı gündə, pis gündə Abay yada salınır, ondan sitatlar deyilir. Avrasiyanın nəhayətsiz ərazilərinə yayılmış çoxsaylı qazax tayfaları, sanki Abay işığına yığışaraq vahid bir xalq, millət halına gəlmişlər. Yer üzündəki xalqlar arasında çox az şairlər var ki, öz xalqı tərəfindən Abay qədər sevilir və yada salınır. O bunu öz həyatı, yaradıcılığı və xalqına olan sevgisi ilə qazanıb.

Bu il anadan olmasının 175 illik yubileyi Qazaxıstanda və bütün türk dünyasında təntənə ilə qeyd olunan qazax xalqının böyük şairi, mütəfəkkiri, bəstəkarı, maarifçisi, yazılı qazax ədəbiyyatının banisi Abay Kunanbayev 1845-ci ildə Semey (əski Semipalatinsk) vilayətində, Tobıklı nəslinin başçısı Kunanbay Oskenbayevin ailəsində dünyaya gəlib. Arqın tayfasından olan Kunanbay rus rəhbərliyinin müəyyən etdiyi Karkaralı dairəsinin baş sultanı vəzifəsini daşıyırdı, bu vəzifənin sahibləri ərazidə inzibati və məhkəmə hakimiyyətinə malik idilər. Abayın əsl adı İbrahim olub, Abay isə nənəsi Zereninin ona əzizləmə mənasında verdiyi addır. O, nənəsinin verdiyi bu adı ədəbi təxəllüs olaraq ilk dəfə 1886-cı ildə yazdığı "Yay" şeirində istifadə etdi və qazax xalqının tarixinə əbədi olaraq həkk olundu. Onun ədəbi yaradıcılığı 150-yə qədər şeirdən, üç poemadan və "Qara söz" adlanan nəsr kitabından ibarətdir. Abay qələmini tərcümə sahəsində də sınamış, rus və dünya ədəbiyyatı klassiklərinin bir çox əsərlərini qazax dilinə çevirmişdir. Bundan başqa, Abayın bəstələdiyi bir çox nəğmələr bu gün də çox populyardır və xalq tərəfindən sevilir.

Abay Kunanbayev yazılı ədəbiyyat ənənələri olmayan, əsasən şifahi şəkildə inkişaf edən qazax poeziyasına Şərq, Qərb və rus poeziyasından əxz edib, öz istedad süzgəcindən keçirdiyi yeni baxış, yeni bir tərz gətirdi. Qətiyyətlə deyə bilərik ki, XIX əsrin ikinci yarısında qazax yazılı ədəbiyyatının başlıca nailiyyətləri onun adıyla bağlıdır. Abay poeziyaya yeni janrlar, demokratik ideyalar, həyat problemlərinin poetik təsvirləri, yeni deyim tərzləri kimi yeniliklər gətirdi. Klassik qazax ədəbiyyatı məhz onun sayəsində dərin ictimai-siyasi və fəlsəfi məzmunla zənginləşdirildi. Əlbəttə, bu yenilikləri etmək üçün onun dirənə biləcəyi bir zəmin var idi. Abaydan əvvəl Çokan Vəlixanov (1838-1865) kimi, təkcə qazax deyil, bütün türk xalqları üçün zəngin miras qoyub getmiş böyük bir şəxsiyyət yaşayıb. Əsərlərini əsasən rusca yazan Ç.Vəlixanov türk tarixinə, etnoqrafiyasına, coğrafiyasına aid əsərlər yazıb. Dildən-dilə gəzən bir çox dastanları, o cümlədən "Manas"ın müəyyən hissələrini akınların dilindən toplayaraq yazıya alıb.

İlk qazax pedaqoqu İbray Altınsarin (1841-1889) rus və qazax dillərində şeir və hekayələr yazırdı. Əsərlərində nadanlığı və tüfeyliliyi tənqid, maarifi və zəhməti təbliğ edən, qoçaq, işgüzar, çətin anlarda səbr və təmkinli olan, yoxsul uşaqların surətini yaradan bu maarifçinin ədəbi irsi həmin dövr üçün çox əhəmiyyətli bir hadisə idi. Fəqət İ.Altınsarin əsasən təlim-tərbiyə məqsədi ilə şeir və hekayələr yazır, müntəxəbat tərtib edir və pedaqoji fəaliyyət dairəsindən çox da kənara çıxmırdı. Abayın arxalandığı digər ədəbi mənbə qazax folkloru və akın poeziyası idi, amma o bu poeziyaya yeni məzmun, yeni deyim tərzi gətirdi. Şeirlərindən gördüyümüz kimi, o, kimdənsə pul, mal müqabilində mədhiyyə yazan akınları kəskin tənqib atəşinə tutub. Onun poeziyasında təbiət təsviri də, lirika da, ironiya da, satira da içiçədir, yan-yanadır. Abay poeziyası ona qədər olanlardan o qədər kəskin fərqlənir ki, onu qazax poeziyasının "Dan ulduzu" adlandırırlar. Yəni cəhalət zülmətini yarıb keçən ilk şölə.

Cəsarətlə deyə bilərik ki, Abay Kunanbayevin yaradıcılığı XIX əsrin ikinci yarısında hələ də qəbilə-tayfa quruluşu sistemini davam etdirən qazax həyatının güzgüsüdür. Burada milli həyatın özünəməxsus koloriti rəngarəng boyalarla təcəssüm edir. İlin dörd fəslində Qazaxıstan təbiətinin inikasından başlamış, köçərilərin məişətinə, təsərrüfatına, fəaliyyət və adətlərinə, etnoqrafiyasına, feodal təbəqələrin əxlaq və xarakterinə xas olan xüsusiyyətləri aydın görmək mümkündür. Köçərilər arasında hökm sürən nəsil və tayfa yaşayışı qaydalarının çürümüş ənənələrinə, feodal-patriaxal düşüncə tərzinin bütün kobudluğu və məhdudluğuna qarşı yeni dövrün tələblərindən qaynaqlanan ictimai-siyasi, etik və estetik, ədəbi-bədii mübarizə Abayın poeziyasında və nəsrində parlaq surətdə təcəssüm edir. Biz burada elinin və xalqının vurğunu olan, onu yeniləşməyə səsləyən, insanların rahatlığı və azadlığı naminə mübarizə meydanına atılan bir cəmiyyət xadiminin, bir mütəfəkkir-şairin həyat yolunu görürük. O, birinə öyüd-nəsihət verib, digərinin bəd əməllərinə gülür, bəzən öz nailiyyətindən məmnunluq duyub gələcəyə ümidlə baxır, bəzən səylərinin nəticəsiz qaldığını görərək pərişan olur. Şair və zaman, şair və cəmiyyət, şair və ailə Abayın ictimai-siyasi və əxlaqi görüşlərində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Abayın həyatı barədə dünyaca məşhur "Abay yolu" romanının müəllifi Muxtar Auezov Abaya həsr olunmuş bir məqaləsində yazır: "Qazaxıstan bozqırlarını saran cahilliyin qaranlığında o, parlayan şeir məşələsini daşıyırdı və öz xalqına günəşlər doğacaq yeni üfüqləri göstərirdi". Böyük şair xalqının və öz taleyinin bütün ağrı-acılarını yaşamış, amma ümidini itirməmiş, mübarizədən geri çəkilməmiş, sonacan İlahidən gələn missiyasını ləyaqətlə yerinə yetirmişdir.

Qardaş Qazaxıstanın bu böyük sənətkarının 175 illiyi ilə bağlı Azərbaycanda da geniş tədbirlər planı həyata keçirilir. Əlbəttə, şairin yubileyinə ən yaxşı töhfə onun əsərlərinin nəşr edilməsidir. Azərbaycan və qazax xalqları qardaş xalqlardır, bizim ortaq etnik, mədəni, tarixi dəyərlərimiz var. Düz əlli il öncə, Abayın anadan olmasının 125 illik yubileyi münasibətilə onun şeirlərinin müəyyən qismi Azərbaycan dilinə çevrilərək ilk dəfə kitab şəklində nəşr edilib. Bu yubiley ilində isə biz onun ədəbi yaradıcılığının orijinaldan çevrilən tam külliyatını nəşr etmək qərarına gəldik. Şeirləri, poemaları və nəsr şəklində olan "Qara sözlər"i dilimizə tanınmış şairlərimiz Elxan Zal Qaraxanlı və İbrahim İlyaslı çevirib. Uzun illərdir Qazaxıstan Respublikasında yaşayan və orada ilk dəfə olaraq təhsil müəssisəsində "Azərbaycan dili və ədəbiyyatı" kafedrası yaradan, görkəmli elm adamı, Abay adına Qazax Milli Pedaqoji Universiteti "Şərq filologiyası və tərcümə" kafedrasının müdiri, filologiya elmləri doktoru, professor Knyaz Mirzəyevin bu tərcümələr barədə yazdığı rəydən gördüyümüz kimi, Abayın əsərlərinin Azərbaycan dilinə yeni tərcümələri çox uğurlu alınıb. Hörmətli Knyaz müəllim, hətta yazısında təklif edir ki, Abayın əsərlərinin Türkiyə türkcəsində yeni nəşrində də bu tərcümədən istifadə olunsa çox yaxşı olardı. Knyaz Mirzəyev kimi tanınmış bir mütəxəssisin tərcümə barədə bu cür yüksək rəyi bizi sevindirməyə bilməz və mən gördükləri bu gözəl işə görə Abay şeirlərini yenidən dilimizdə səsləndirmiş Elxan Zala və İbrahim İlyaslıya dərin təşəkkürümü bildirirəm.

Dövlətimiz Bakının gözəl yerlərinin birində qazax xalqının böyük şairi Abayın əzəmətli heykəlini ucaldıb. Qoy bu kitab da dövlətimiz adına bu böyük şairə həsr olunan növbəti abidə olsun.

prof. dok. Qənirə Paşayeva

AR Milli Məclisi Mədəniyyət Komitəsinin sədri

Ədəbiyyat qəzeti.- 2020.- 29 avqust.- S.18.