Bilsən, dünyada hər gün nə qədər gözəllik məhv olur...

M.Paviçin "Məbəd şəkilli ağ Tunis qəfəsi" hekayəsi əsasında

Bilsən, dünyada hər gün

nə qədər gözəllik məhv olur...

Yaxşı qurulmuş cümləyə qulaq asmaq - gözəl otaqların və zalların arasıyla addımlamağa bənzəyir.

Milorad Paviç

Qəribədir, hamının xof və qorxu içində olduğu bu günlər, şübhəsiz, az və ya çox zərərlə bitəcək, ağırdı, nə qədər üzücü olsa da, əsas bu deyil, tarix belə şeyləri çox görüb, əsas olan odur ki... bir də ayılıb görərik ki, həyatın, taleyimizin bizə bəxş etdiyi adamlar yoxdu, bu günlərdə "yoxdur" sözü dibsiz boşluq yaradıb, faciə o adamları gəzib tapmayanda başlayacaq...

Həyatda itirdiyini xəyalında qurmağa çalış, bir gün görərsən ki, itmiş hesab etdiyin nəsnə, əslində, daim sənin içindəymiş, olduğu yerdən bir qarış belə aralanmayıb.

Qərbdə "XXI əsrin ilk yazıçısı" adlandırılan Milorad Paviçin "Məbəd şəkilli ağ Tunis qəfəsi" hekayəsi metamarfozalar üstündə qurulub. Əvvəl hansısa qəzetə verdiyi müsahibəsini, sonra hekayəsini oxumuşdum. Paviç barokko üslubunun tamamilə yansıdığı və İntibahdan gələn özəl cizgilərlə (gizli və sirli-!) zənginləşdiyi romanların müəllifidir. Bu mətnlərdə hər şey qeyri-adidir, eynən yazıçının dünya və ədəbiyyata baxışı kimi. Bəzən bu barokko üslubunun dərinliyində İntibah estetikasının ştrixlərinin yer aldığını görərsən, bu da təbiidir, - adıkeçən hekayəsində bir məqamda, yəni hər şeyin realdan real təsvir edildiyi pasajda qarşında cilvələnən gözəlliyi gördüyün zaman, "əslində, bu şeylər yoxdur" qənaəti səsləndirilir, yəni canlı şəkildə, gözlərinlə gördüyün nəsnələrin "yoxluğu" elə təsvir edilir ki, yoxluqla varlıq arasında zamanla əbədiyyətin kəsişdiyi nöqtənin hərəkətini hiss edirsən. Bu hərəkət bir anlıqdır, sayrışıb keçir, sonra görüb-görmədiyini kəsdirə bilmirsən, amma şüurunda, daha önəmlisi, təxəyyülündə elə şırım açır ki, daim ağrı gəlirmiş kimi hiss edilir və "lövhədə" yeni sualların yazıldığını görürsən. Paviçin müsahibəsində dediyi sözdür: bu dünyada cavabların sayı suallardan qat-qat çoxdur, səhvi düzünə qarışıb, onlar hər an, sənin hissiyyatının ən güclü, ən dərinə işlədiyi anda belə bir-birlərindən ayrı deyillər, ona görə nəyin düz, nəyin düz olmadığını bilsən də qarışdırırsan, sonsuz kainatın içində hər şeyin, ən kiçik toz zərrəsinin yeri əvvəlcədən bəlli olsa da... Buna görə də ən gözəl şey həyatda yox, xəyalında canlandıra bildiyindir.

Bəzən yerlə göy arasında dolaşan bütün qoxular canından keçər, onları hiss edərsən, yaddaşına kod kimi yazılar və bir gün onların yox olacağını heç unamazsan, ancaq gün gələr bu, baş verər. Ancaq ən dəhşətlisi, bunun əksi olan hal - Patrik Züskindin "Parfümer" romanında göstərdiyi səhnədir. Toplumun içində "ala qarğa" olduğunu anlayan kimi insan dünyanın künc-bucağında tökülüb qalmış gücü canına yığıb hücuma keçir. Və bu onun gündəlik işidir. Başqa heç nə. O, nişan alıb hədəfə götürdüyü insanları faktiki olaraq "yeyir", ancaq bir gün özü də vəhşicəsinə tikə-parça edilib həzm-rabedən keçilir. Sanki heç yoxmuş. Hər şey belədir - həm var, dəhşətlidir, həm də yox, izi-tozu bilinmir. Hər belə hadisə işarətlərə marağı kəskin şəkildə artırır. Hər gün ilkdi, həm də son. Vaxtilə Çeslav Miloş yazmışdı bunu:

Göylərdən əlamət və işarə gözləyənlər

Hər şeyin başlandığına hələ də inanmırlar.

Hələ ki günəş və ay göydədir

Hələ ki eşşəkarıları qızılgülün qonağıdı

Hələ ki gül kimi balalar doğulur

Hər şeyin başlandığına necə inanasan.

Yalnız çalsaçlı qoca, bəlkə elə peyğəmbər

Ancaq o deyil, deyil, oxşatmışıq sadəcə,

Pomidorları bir yerə yığır, dodaqaltı deyinir:

Dünyanın başqa sonu olmayacaq, - deyir.

***

Hekayənin qəhrəmanı sevdiyi qadını xəyalından diri şəkildə həyata qaytarmaq istəyir. O, yuxusuzluqdan əziyyət çəkir. Məqsədini gerçəkləşdirmək üçün Belqradın gözəl yerlərindən birində özü üçün bir ev seçir, sənəti dizayner olduğundan bu evdə əşyaları elə yerləşdirir ki (əlbəttə, xəyalında...), bu ona M.Y.-ni canlandırmağa kömək etsin. Bəzən insanın xəyalında qurduğu nəsnələri başqa bir insan gerçəkləşdirir, informasiya axını, enerji keçidi baş verdimi, hər şey çox qəribə şəkil alır, bu mənada hekayə başqa təhkiyələrdən quraşdırılmış, mərtəbə-mərtəbə ucalan, inşa edilən mətni xatırladır. Bir kitab ondan min verstlik uzaqda yerləşən başqa bir kitabdan "yığılanda", məhz o zaman orijinal olur. Çünki Paviçin fikrincə, "...Kitablar arasında süd və qan qohumluğunu dil yaradır. Dil isə şərti başa düşülməlidir. Axı dilin kökündə, onun ritmini və səslənməsini dəyişə bilən və onlarla bərabər özü də dəyişən məna dayanır". Hekayədə sevdiyi qadını canlı görə bilmək niyyətinin gerçəkləşməsi üçün bircə ümid yeri var: hərəkətlərin xəyalda cəmlənmiş materiyasını kimsə hökmən hiss etməlidir. "...Axı mən evə yalnız yuxusuzluğumu məğlub etmək üçün tərtibat vermirdim. Bunun üçün daha vacib... başqa bir səbəb də var idi: Evə daxil olduğum andan yuxuya gedənə qədər hərəkətlərini xəyalımda canlandırmaq kimi axmaq bir üsulla da olsa, mən Y.M.-ni yenidən həyatıma qaytarmaq istəyirdim. Evə yerləşdirdiyim əşyalar Y.M.-nin hərəkətlərini xəyalımda canlandırmağa kömək edirdi. O, mənim tanıdığım ən qıvraq qadın idi. O, ən birinci görməyi, birinci əlini uzatmağı, sapanddan daş atarcasına cavab verməyi bacarırdı. Məhz bu qədər cəld olduğu üçün düşünürdüm ki, Y.M. hərəkətlərinin xəyallarımda cəmlənmiş materiyasını hiss edə və nə qədər ki, gec deyil onlara cavab verə bilər. Bəlkə də o, bir gecə həqiqətən addımlarının və rəqslərinin inikas etdiyi bu evə baxmağa gələcəkdi".

Hər şey hekayədə yazıldığı, qəsd edildiyi kimi baş verir. Qəhrəmanın xəyalında qurduqları inanılmaz şəkildə reallaşır, xəyalında tərtibat verdiyi evə gedir, Y.M.-nin adındakı hərflərin sayı qədər on yeddi otağın hər birində günlərlə düşündüklərini seyr edir, düşüncələrindəki otaqlardan çıxıb real həyatdakı evə düşür və heyrətdən donub qalır. Ancaq əsl heyrət qığılcımı sonra qopacaqdı. Məsələ nədir? Niyə hər şey saxta sonsuzluq və bir anlıq əbədiyyətin içindədir? Onun dəhşətli heyrətinin qarşısını almaq üçün qız deyir ki, əslində, gördüyün heç nə həqiqət deyil. İzah da axtarma. Məgər sevgini izah etmək lazımdı? Giriş qapısındakı taxta tutacaqdan tutmuş şüşə tavana qədər, heç nə, əslində, mövcud deyil. Mən də yoxam, həqiqət deyiləm. Sənin inanmamağının da bir mənası yoxdu, çünki sən də yoxsan. İkimiz də bir kompüter oyununun içindəyik. Bizi bura əsl Y.M. yükləyib. Bu cür oyunlar, əlbəttə, saxta sonsuzluq effekti yarada bilir və bu, onların irəli məziyyətlərindəndir.

Ancaq bu olayı Paviçin müsahibəsindəki gözəlliklə bağlı dedikləriylə tutuşdurduqda başqa mənalar yaranır. Daha doğrusu, hekayənin içindəki məna zolağı genişlənir və haçalanır. "Hər gün dünyada tonlarla gözəllik ölür, bunu heç kim hiss eləmir. Ona görə də hiss eləyənlər gözəllikləri xilas etməyə çalışmalıdır. Bacardıqca çox gözəllik xilas etmək. Sənətkarın vəzifəsi budu. O, gözəlliyin xilaskarıdı".

Başqa bir mətləb də var. Bir şeyi o qədər ürəkdən, bütün varlığınla istərsən ki, o nəsnə doğrudan gerçəkləşər. Bu kimi şeylər sadəcə görünmür, ancaq bütün real şeylərdən daha diri və daha gerçək olurlar. Bu mənada "Ağ Tunis qəfəsi" ifadəsi də yerinə düşür...

Yazının başında Paviçdən gətirilən sitatı onun yazıyla, yazıçı mətni ilə bağlı konsepsiyasının düsturu hesab eləmək olar. Bədii mətn, bu hörgünün hər bir vahidi - söz, cümlə və sair, oxunmazdan öncə eşidilməlidir ("mən oxucu üçün deyil, dinləyici üçün yazıram..."), buna görə də yazıçı üçün şifahi ədəbiyyat, deyimin verbal keyfiyyəti hər şeydən önəmlidir. Bəzən, yox elə tez-tez "ədəbi əsərlər oxunmur" deyirlər, zənnimizcə, bu fikir Paviçin həmin konsepsiyasında işarə edilən boşluqlarla əlaqəlidir. Oxucu qulağına çatmayan, ürəyinə yayılmayan şeyi oxumaz, yəni iy, qoxu... bilmədən var olmayan nəsnəyə yaxınlaşmaz və onunla ünsiyyətə girməz. Bu mənada poeziya ilə müqayisədə (şairlər yazdıqları parçaları daim oxumaq, kimlərəsə çatdırmaq üçün bir az da əldən-ayaqdan gedərlər...) nəsr daha çox eşidilməyə möhtacdır və sözlərin arasındakı cazibəni, sətirlər arasında yuva quran sirli ətirləri çatdırmaq həm çətindir, həm də bəlkə də gözəlliyi duymaq yolunda ən məşəqqətli iş. Tolstoy, Dostoyevski, Çexov, Mirzə Cəlil, Axundov, Flober, Kamü, Folkner bu işi bacardıqlarına görə hər oxucunun ürəyinin, bəlkə də dünyada mövcudluğunun ritminə uyğun şəkildə zənn edildiklərindən çoxdular, onlarla bağlı mübahisə də bu ritmlər, bu mənalar arasında gedir.

Son məqam. Epiqrafdakı deyim: yaxşı qurulmuş cümləyə qulaq asmaq... Paviç nəsr əsərini, xüsusən romanı ucsuz-bucaqsız bir ərazi kimi təsəvvür edir. Deyir ki, mən oxucuya, romana, istədiyi cümlədən daxil olub, istədiyi vaxt çıxmaq azadlığı vermək istəyirəm. Əslində, bu, dil qatındakı şifahiliklə bağlı bir məsələdir, dastanları yada salın, onların içindəki bu "giriş-çıxış azadlığı" yazılı ədəbiyyatda, demək olar ki, yoxdur, Paviçin buna can atması romanı sövq-təbii, yazıçı intuisiyası ilə kökünə qaytarmaq ehtirasından doğur. Homerlə bağlı dedikləri buna nümunədir. "Homer sizin üçün kimdir?" sualına cavab verir: "...Mən, həmişə Homer kimi, qədim epik şairlərə bənzəməyə çalışmışam. Homer "İliada" və "Odissey" kimi şah əsərlərinin başlanğıcını və sonunu müəyyən etsə də, Yunanıstan və Serbiyadakı qədim epik şairlər (Homer daxil olmaqla) hər dəfə yeni nəğmə oxuyurdular. Onlar istədikləri nöqtədən başlayır və yeni əhavalata keçmək lazım gələndə dayanırdılar. Mənim üçün bu, ədəbiyyat tarixinin ən qədim dərsidi". Zənnimizcə, ədəbiyyat tarixi yazan ədəbiyyatşünaslar bunu nəzərə almalıdırlar və bu barədə ayrıca danışmağa dəyər.

Cavanşir YUSİFLİ

Ədəbiyyat qəzeti.-2020.-24 dekabr.-S.8.