Ədəbiyyat
tariximizin yeni dövrləşdirilməsi
Milli
mədəniyyət və ədəbiyyat tarixi bilavasitə
tarixşünaslığın nailiyyətlərindən
faydalanır. Müxtəlif xalqların keçdiyi tarixi
inkişaf mərhələlərini dövrləşdirmədən
ədəbiyyat tarixinin mərhələ təsnifatının
dəqiq konturlarını cızmaq, obyektiv reallığı
aşkarlamaq mümkün deyil. Bu cəhətdən akademik
İsa Həbibbəylinin bu yaxınlarda nəşr olunan
"Azərbaycan ədəbiyyatı dövrləşdirmə
konsepsiyası və inkişaf mərhələləri"
(2019) monoqrafiyası dövrləşdirmə
konsepsiyalarını ümumiləşdirən, hər birinə
ayrı-ayrılıqda dəyər verən, eyni zamanda
çağdaş ədəbiyyatşünaslıq
meyarları ilə yeni elmi dövrləşdirmə
konsepsiyasını ortaya qoyan fundamental tədqiqat əsəridir.
Monoqrafiyada sistemli şəkildə mövcud dövrləşdirmə
konsepsiyaları geniş aspektdə tədqiqat predmeti
seçilir, milli ədəbiyyat tarixi və ədəbiyyat
tarixçiliyin metodoloji problemlərinə konseptual elmi
baxış ifadə olunur.
İndiyə
qədər milli ədəbiyyat tarixinin dövrləşdirilməsi
ilə bağlı xeyli sayda tədqiqat işi aparılıb.
Təəssüf
ki, bu dövrləşdirmələrin hər birinin
özünəməxsus nöqsanları, dövrün
ictimai-siyasi reallıqlarından irəli gələn
çatışmazlıqlar var və yeni, çağdaş ədəbiyyat
tarixlərinin yazılmasında bu dövrləşdirmələrdən
nəsə götürmək, öyrənmək
mümkün olsa da, bütövlükdə müstəqil
dövlətin yeni ədəbiyyat tarixini həmin əsaslarla
formalaşdırmaq mümkün deyil. İsa Həbibbəylinin
"Azərbaycan ədəbiyyatı dövrləşdirmə
konsepsiyası və inkişaf mərhələləri"
monoqrafiyasının əsas əhəmiyyəti bundadır
ki, indiyə qədər mövcud olan ədəbi dövrləşdirmələrin
hamısı geniş təhlil olunub, onların
hamısının nöqsanları və müsbət tərəfləri
nəzərə alınaraq yeni, müstəqil dövlətin
humanitar siyasəti ilə vəhdət təşkil edən
daha mükəmməl, milli təfəkkürə əsaslanan
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin yeni dövrləşdirmə
konsepsiyası müəyyənləşdirilib. Bununla ən
azı yarıməsrlik bir ədəbi-tarixi mərhələdə
yeni yazılacaq milli ədəbiyyat tarixlərinin,
monoqrafiyaların metodoloji istiqaməti yönləndirilib.
"Azərbaycan
ədəbiyyatı dövrləşdirmə konsepsiyası və
inkişaf mərhələləri" monoqrafiyasında məqsəd
ancaq mövcud ədəbiyyat tarixi dövrləşdirmələrini
ümumiləşdirmək, onlar haqqında konkret təsəvvür
yaratmaq deyil. Mahiyyət bundan ibarətdir ki, İsa Həbibbəyli
müstəqil dövlətimizin dövlətçilik
konsepsiyasına əsaslanan yeni ədəbi dövrləşdirmə
konsepsiyası ilə çıxış edib. Eyni zamanda bu
dövrləşdirmə örnəyi ciddi elmi əsaslara, fəlsəfi
zəminə söykənib. Monoqrafiya bir daha sübut etdi ki,
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin dövrləşdirilməsi
problemi hələ də aktualdır və bu sahədə yeni
konsepsiya axtarışlarına ehtiyac var. Çünki istənilən
ədəbi dövrləşdirmə nisbidir, ədəbiyyat
tarixinin dəqiq konturlarını cızmaq mümkün deyil.
Müəyyən sənətkarların hansı dövrə
aid olmasında fikir yayğınlığı var. Məsələn,
yaradıcılığının müəyyən qismi XIX əsrə,
müəyyən qismi XX əsrin ilk onilliklərinə
düşən Ə.Haqverdiyev, N.Nərimanov, M.Vəzirov
yaradıcılığının "yeni dövr" və
yaxud "sovet ədəbiyyatı" mərhələlərinə
aid edilməsi ədəbi ictimaiyyətdə fikir
ayrılığı yaradır. Mübahisə predmetinin
başqa məsələləri də var ki, İsa Həbibbəylinin
məlum əsərində bu cür dolaşıq məsələlərə
aydınlıq gətirilir.
Monoqrafiyada,
hər şeydən əvvəl, Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixinin yenidən dövrləşdirilməsi zərurəti
ortaya qoyulur, zaman və ədəbiyyat münasibətləri
tədqiqat mərkəzinə gətirilir, obyektiv elmi
münasibət bildirilir. Bu günə qədər elmi
dövriyyədə olan ədəbiyyat tarixlərinin demək
olar ki, əksəriyyəti Sovet dövründə
yazılıb. Təxminən 70 il müddətində ədəbiyyat
tarixlərimiz ideoloji-siyasi prinsiplər, ictimai formasiyalar nəzəriyyəsi
əsasında meydana çıxıb. İsa Həbibbəyli
həmin reallığı nəzərə alaraq, ədəbiyyat
tarixinə marksist baxış sisteminin çöküş məqamlarına
daha çox diqqət yetirib və belə qənqaətə gəlib
ki, tarixi inkişafın qanunauyğunluqları
haqqındakı marksist-leninçi təlim ictimai formasiya və
sinfilik nəzəriyyəsinin əsaslarını təşkil
edib. Ölkələrin və xalqların tarixi
inkişafı, cəmiyyətin formalaşması və təkamülü
bu nəzəriyyə əsasında müəyyənləşdirilib.
Sosrealizmin mövcud olduğu ölkələrdə, o cümlədən
Sovetlər İttifaqında və Sovet Azərbaycanında ədəbiyyat
tarixinin dövrləşdirilməsindən söz
açılarkən həmin təlimə istinad edilib. Beləliklə,
ədəbiyyat tarixinin dövrləşdirilməsində
ibtidai icma və ilkin feodal dövlətlərinin yaranması qədim
dövr, feodalizmin inkişafı mərhələsi isə
Orta əsrlər dövrü hesab olunub.
İttifaq
dövründəki ədəbi dövrləşdirməyə,
ictimai formasiyalar nəzəriyyəsinə aydın elmi
münasibət bildirdikdən sonra İsa Həbibbəyli
müstəqillik dövründə ədəbiyyat tarixin
dövrləşdirilməsindəki təsnifatlara diqqət
yönəldir, ədəbi əsərlərə geniş kontekstdən
yanaşaraq, dövrləşdirmənin çağdaş
prinsiplərini müəyyənləşdirməyə
keçid edir, bu sahədə fərqli elmi yanaşmalara
mövqe bildirir. Aydındır ki, ədəbi dövrləşdirmə
ədəbi prosesin daxili qanunauyğunluğuna, milli-mənəvi
aspektlərinə uyğun olaraq müəyyən prinsiplər
və faktorlar əsasında həyata keçirilir. Bu mənada
İsa Həbibbəyli yeni ədəbi dövrləşdirmənin
fərqli prinsiplərini tədqiqata gətirib.
Ədəbiyyatşünaslığımızda
ilk dəfədir ki, İsa Həbibbəyli Şərq ədəbiyyatında
mövcud olan əxilik, sufizm, hürufizm təriqətlərinin
ədəbi cərəyan səviyyəsində siyasi-ideoloji
mahiyyətinə nəzər yetirir, bunların ədəbi cərəyan
funksiyası müəyyənləşdirilir. Bu tədqiqatlardan
bəhs edəndə "bədii fəlsəfi cərəyan"
ifadəsinə müraciət etməsi də ədəbiyyatşünaslığımızda
yeni bir tədqiqat istiqamətinin başlanğıc mərhələlərindən
xəbər verir. İndiyə qədər ədəbi cərəyanların
Qərbi Avropada, xüsusən Fransada yarandığı
haqqındakı stereotiplər İsa Həbibbəylinin bu tədqiqatında
dağılır, ədəbi cərəyanın Şərq
tipləri önə çıxır ki, bu cəhəti müsbət
hal kimi dəyərləndirməliyik.
Bütün
bu geniş təhlillərdən, ədəbi informasiyalardan
sonra İsa Həbibbəyli özünün
çağdaş dövrləşdirmə sxemini təqdim
edir. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin İsa Həbibbəyli
tərəfindən müəyyənləşdirilən təsnifatı
belədir:
1. Qədim
dövr Azərbaycan ədəbiyyatı. Etnosdan eposadək (ən
qədim dövrlərdən VII əsrə qədər); 2. Azərbaycan
yazılı ədəbiyyatının ortaq
başlanğıc dövrü (VII-X əsrlər); 3.
İntibah dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı (XI-XII əsrlər);
4. Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı (XIII-XIV əsrlər);
5. Azərbaycan ədəbiyyatında erkən realizm
dövrü (XVII-XVIII əsrlər); 6. Azərbaycan ədəbiyyatında
maarifçi-realizm dövrü (XIX əsr); 7. Azərbaycan ədəbiyyatında
tənqidi realizm və romantizm epoxası (XIX əsrin
doxsanıncı illərindən Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinədək);
8. Azərbaycan ədəbiyyatında sosialist realizmi
dövrü (1920-1960); 9. Milli-mənəvi özünüdərk
və istiqlal ədəbiyyatı mərhələsi. Modernizm
(1960-1980); 10. Müstəqillik dövrü çoxmetodlu Azərbaycan
ədəbiyyatı (1991-ci ildən).
Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixinin yeni dövrləşdirilməsi
bir neçə aspektdən müstəsna mövqeyə
malikdir, indiyə qədər aparılan çoxsaylı təsnifatlardan
əsaslı şəkildə fərqlənir. Həmin fərqləri
və sistemləşdirilən dəyərləri bu cür
sıralamaq olar:
1.
İsa Həbibbəylinin bu təsnifatı siyasi-ideoloji və
sinfi prinsiplərdən tamamilə uzaqdır; 2.
Bölgünü şərtləndirən amillər
sırasında ümumtürk və azərbaycançılıq
təfəkkürü məsələsi öndə
dayanır; 3. Bölgünün əsasında milli bədii təcrübənin
ədəbi-tarixi faktları və daxili qanunauyğunluqları
dayanır; 4. Bölgünün bütün mərhələlərində
ümumşərq və ümummüsəlman konteksti əsas
kimi götürülür; 5. Milli bədii
yaradıcılığa münasibətdə bədii təkamülün
inkişaf mexanizmi və dinamikası tam olaraq
aydınlaşdırılır, tarixdən müasirliyə, ənənədən
novatorluğa keçidin mexanizmi göstərilir.
"Azərbaycan
ədəbiyyatı dövrləşdirmə konsepsiyası və
inkişaf mərhələləri" əsərində
İsa Həbibbəyli dövrləşdirmə prosesində əsas
kimi nəzərdə tutduğu prinsipləri bu cür izah
edir: "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin təqdim
edilən dövrləşdirilməsindən müəyyən
olunmasında konkret mərhələlər arasında davam edən
proseslərlə, varisliklə yanaşı, köklü,
mühüm yeniləşmələrin, dəyişikliklərin
baş verməsi də əsas
götürülmüşdür".
Bu
qısa dəyərləndirmədən aydın olur ki,
İsa Həbibbəyli dövrləşdirmə
meyarlarından daha geniş aspektdə faydalanmağa
çalışmış, nəinki ayrı-ayrı ədəbi
mərhələləri, eyni zamanda mərhələlərarası
davam edən ədəbi prosesləri də nəzərdən
qaçırmamış, ədəbi ənənələrdəki
varislik prinsipi ilə yanaşı, dünya ədəbi prosesində
baş verən yenilikləri də nəzərdən
qaçırmamağa üstünlük vermişdir.
Tarixi
dövrləşdirmə ilə ədəbi dövrləşdirmənin
əlaqəsi, fərqi, oxşar cəhətləri
haqqında mövcud təsəvvürlərə monoqrafiyada
müəyyən aydınlıq gətirilib. Bunu nəzərə
almadan ədəbi dövrləşdirmədə obyektiv nəticə
almaq mümkün deyil. Digər tərəfdən, ədəbi
dövrləşdirmə tarixi dövrləşdirmə ilə
yüzə-yüz üst-üstə düşməz.
Üst-üstə düşən və düşməyən
xüsusatların qovuşağından obyektiv dövrləşdirməyə
keçid etmək tədqiqatçını çətinə
salmır. İsa Həbibbəyli də eyni mövqedən
çıxış edir. Bu zaman marksist təfəkkürdə
mövcud olan ictimai-iqtisadi formasiyalar nəzəriyyəsini bir
kənara atır, qədim dövr anlayışına və
tarixi dövrləşdirmə amilinə yenidən
baxılmasına ehtiyac duyur. İzahı isə sadədir:
"Çünki ictimai formasiyalar nəzəriyyəsinə əsaslansaq,
quldarlıq mərhələsinin qədim dövr, feodalizm
erasının Orta əsrlər hesab edilməsi heç də
dünyanın bütün ölkələrində, o cümlədən
də Azərbaycanda eyni səviyyədə mövcud
reallıqla üst-üstə düşmür. Ədəbiyyat
baxımından isə qədim anlayışı tarixin qədimliyi
ilə yanaşı, mifoloji mətnlərin və şifahi ədəbiyyatın
yaranmağa başladığı ilkin çağdaş və
bu prosesin ardıcıl olaraq davam etdiyi əsərləri
özündə birləşdirir".
Ədəbiyyatımızın
qədim dövrünü İsa Həbibbəyli mifoloji mətnlərlə
əlaqələndirir, bu dünyagörüşü
dünyanı dərk etmənin yeni sistemi kimi görür.
Miflərə ona görə xüsusi diqqət yetirir ki,
onlarda türk etnosunun mahiyyəti yaşayır, milli-mənəvi
kimliyi ən qədim ifadəsidir.
Biz
indiyə qədər İsa Həbibbəylini əsasən XX
əsr Azərbaycan ədəbiyyatı mütəxəssisi və
ədəbiyyat nəzəriyyəçisi kimi
tanıyırdıq. Ancaq "Azərbaycan ədəbiyyatı
dövrləşdirmə konsepsiyası və inkişaf mərhələləri"
monoqrafiyası göstərdi ki, o, eyni zamanda, klassik Şərq,
ədəbiyyatını, qədim və Orta əsrlər
türk ədəbiyyatını da mükəmməl bilir. Hətta
nəinki bilir, bu sahədəki bəzi fikir və mülahizələri
ilə klassik ədəbi irsdə bəzi yeni istiqamətlərin
müəyyənləşməsində ilkin şərtləri
meydana çıxarır. Xüsusən, təriqət ədəbiyyatı,
islam-müsəlman intibahı haqqındakı təsəvvürləri
bitkin konsepsiya səviyyəsindədir.
Mahmud
Kaşğarinin "Divani-lüğət-it türk",
Əhməd Yasəvinin "Divani-hikmət", Yusif
Balasaqunlunun "Qutatğu-bilik" Süleyman
"Bakirqanı kitabı" əsərlərini
ümumtürk ədəbi abidələri sırasına daxil
edən, islam sivilizasiyanın göstəricisi kimi görən
İsa Həbibbəyli fars dilində yazan türk sənətkarları
Nizami Gəncəvi, Əfzələddin Xaqani, Qətran Təbrizi
yaradıcılığındakı türk təfəkkürünün
izlərini axtarmış, onların yaradıcılığında,
mövzularında, obrazlarında milli təmas nöqtələrini
müəyyənləşdirmişdir.
Elmi ədəbiyyatda
maarifçi realizmin XIX əsr ədəbiyyatı ilə
bağlı olması şübhə yaratmasa da, hətta XX əsrin
40-50-ci illərində bəzi tənqidçilər milli ədəbiyyatda
maarifçi-realist mövqelər axtarmışlar. Bu da təbiidir.
Çünki çoxəsrlik Azərbaycan ədəbiyyatında
elm, maarif, mərifət məsələləri zaman-zaman ənənə
şəklini alıb. Həm də maarifçilik təkcə
ictimai məfkurə kimi yox, eyni zamanda milli-mənəvi ehtiyac
kimi xalqımıza gərək olub. Bu ənənə bədii
yaradıcılıqda çoxsaylı ədəbi metodlar
mühitində davamını gətirir. Bu fərqliliyin və
ümumiliyin elmi texnologiyalarının örnəyini İsa Həbibbəylinin
monoqrafiyasında tapmaq mümkündür.
İsa
Həbibbəylinin "Azərbaycan ədəbiyyatı
dövrləşdirmə konsepsiyası və inkişaf mərhələləri"
monoqrafiyasının əhəmiyyəti bundadır ki, əsərdə
ədəbi dövrləşdirmə ənənəvi
dövrləşdirmədən ədəbiyyat tarixinə
ideoloji baxışdan əsaslı şəkildə fərqlənir,
elmi əsaslara söykənir. Hər şeydən əvvəl,
yeni ədəbiyyat tarixi konsepsiyasının zəruriliyi bir
şərt kimi irəli sürülür və bunun dəqiq
konturları cızılır: 1. Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixinin keçmiş sovet ideologiyası, əsasında
aparılmış dövrləşdirilməsinin ədəbi-tarixi
reallıqlarının əks etdirilməməsi, müstəqillik
dövrünün prinsiplərinə, milli məfkurəyə
uyğun gəlməməsi; 2. Ayrı-ayrı müəlliflərin
və ya müəlliflər kollektivinin yazıb nəşr
etdirdikləri Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə dair
akademik nəşrlərdə, dərsliklərdə, monoqrafik
tədqiqatlarda dövrləşdirmədə keçmişdə
müəyyən edilmiş mərhələlərdə
uzaqlaşa bilməmək hallarının aşkar
görünməsi; 3. Dövrləşdirmə meyarlarında
və mərhələlərin müəyyən edilməsində
pərakəndəliyin müşahidə olunması; 4.
Dövlət müstəqilliyi ideallarının uğrunda Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixinin dövrləşdirilməsinin
vahid sisteminin yaradılması zərurətinin meydana
çıxması; 5. Demokratikləşdirmədə
dünyada gedən ədəbi-tarixi proseslərin nəzərə
alınması zərurəti.
İsa
Həbibbəylinin ədəbiyyat tarixinin dövrləşdirilməsinin
yeniliyi və aktuallığı bundadır ki, bu təsnifatı
elmi prinsiplər, nəzəri konsepsiyalar əsasında
reallaşdırır, ədəbiyyat tarixinə oxşar və
fərqli baxışları bir araya gətirərək
hazır sxemlərdən yox, dövrləşdirmənin Avropa
təcrübəsindən, milli ədəbiyyatın öz
materiallarından, milli ədəbi-tarixi kontekstindən
çıxış edir. Bütün hallarda ədəbiyyat
tariximizə milli maraqlar və dövlətçilik
meyarları mövqeyindən yanaşır.
Müxtəlif
nəzəri-metodoloji baxışları diqqətlə izlədikdən
sonra İsa Həbibbəyli ədəbiyyat tariximizin yeni
dövrləşdirilməsi haqqında öz konseptual
baxışlarını konkretləşdirir, milli ədəbiyyatın
dövrləşdirilməsinin yeni prinsiplərini müəyyənləşdirir:
1. Azərbaycançılıq
məfkurəsi.
2.
Sivilizasiya faktoru.
3.
Ədəbi-tarixi proseslərin reallıqları.
4. Azərbaycanda
ədəbi cərəyanlar.
Bu
müddəalarda azərbaycançılıq məfkurəsinin
ilk sıraya çıxması təsadüfi deyil.
Çünki ədəbiyyat, hər şeydən əvvəl,
bir milli düşüncə və milli şüur faktorudur.
Hələ XX əsrin əvvəllərində böyük
türk ədəbiyyatşünası Fuad Köprülzadə
göstərirdi ki, ədəbiyyatşünaslıq öz
axtarışlarında milli təfəkkür faktorunu əsas
götürməlidir. Kitabda ümummilli liderimiz Heydər
Əliyevin müəyyənləşdirdiyi azərbaycançılıq
məfkurəsinin ədəbiyyat tariximizin dövrləşdirilməsinin
əsasında dayanması da müsbət hal kimi qiymətləndirilməlidir.
Məhəmmədəli
Mustafayev
Ədəbiyyat qəzeti.-
2020.- 1 fevral. S. 26-27. .