Sərhədləri
aşan şair
şair Vəli
Qaraçaylının 55 illiyinə
Neçə
illər öncə təsadüf məni bir şairlə
tanış elədi və söhbət əsnasında o,
"Rusiyaya, nəvələrimi görməyə gedirəm",
- dedi. Ürəyimdə sovet dövrünü
görmüş hər kəsə məxsus bir nostalji baş
qaldırdı və "sərhədləri aşıb,
dünyanın uzaq-uzaq ölkələrinə gedənlərə
qibtə edirəm", - dedim. Onda ağlıma gətirməzdim
ki, təsadüfən dediyim sözlər ilk dəfə
gördüyüm bir şairin yaddaşının hansısa
küncünə yazılacaq, sonra Kazbek dağlarını
aşanda ordan baş qaldıraraq "Sərhədləri
aşan adam" adlı şeirə çevriləcək. O
şeirin müəllifi Vəli Qaraçaylı idi və
şeir mənə ithaf olunmuşdu. Söz körpüdür
və Vəlinin istər özü, istərəsə də
sözüylə tanışlığım artdıcqa ona
olan hörmətim də artdı. Şairin 55 illik yubileyinə
yazı yazmağı da özüm ona təklif elədim.
V.Qaraçaylının
istər özü, istərsə də sözünün
taleyi dünyaya göz açdığı ulu
Borçalı mahalı, Başkeçid rayonu, Yuxarı
Qarabulaq kəndi, Əyriqar dağı, bu dağdan
süzülən bulaqlar, bu bulaqların qovuşmasından
yaranan Qaraçaya bənzəyir. Çünki
sözünüdərk ilk öncə özünüdərk
deməkdir. Şairin özünə ustad bildiyi Vurğunun
diliylə desək, "Şəxsi taleyini duymayan bir kəs,
başqa bir tale də yarada bilməz". Vəli isə
öz yubileyinə həsr etdiyi şeirdə tale və
ömür yolu haqda belə deyir:
Yol gəlirəm
mən o gündən bu günə,
Ürəyimdə
neçə arzu, diləklə.
Çox
çətinmiş gəlib çatmaq bu sinə,
Neştərindən
qan süzülən fələklə.
V.Qaraçaylının
şair təbiəti, ilk öncə, fərdi amillərlə
müəyyənləşir. O, ata tərəfdən
inqilabçılar, ana tərəfdən bəy nəslinə
mənsubdur. Şairin ata babası Yolçu Səfəroğlu
Başkeçid Rayon Partiya Komitəsinə
başçılıq edən ilk türk olub. Altı
qızdan sonra dünyaya göz açan gələcək
şair, atası Nadir kişi və anası Tamam
xanımın oğul sahibi olmaq arzusunu gerçəkləşdirib.
Xalq arasında sinədəftər kimi tanınan Nadir kişi
minlərlə atalar sözü bilib, sənət
adamlarını tez-tez evinə dəvət edərək,
sazlı-sözlü məclislər qurub. Bu, Vəlinin xalq
dilini uşaqlıqdan mənimsəməsi, sənət
adamlarını erkən yaşlarından tanımasına səbəb
olub və o, saza-sözə bağlanıb.
V.Qaraçaylının öz şəcərəsindən bəhs
edən, müəyyən qədər avtobioqrafik səciyyə
daşıyan "Qəmli dastan" poeması göstərir
ki, ana babası Mirzə bəy sovet zabitinin
qarşısında əyilmədiyinə görə 37-ci ildə
sürgünə göndərilib və bir çoxları
kimi gedər-gəlməzdən o da geri qayıtmayıb.
Şairin ən çox üz tutduğu bədii-çoğrafi
ünvanlardan birinin məhz dağlar olması da təsadüfi
deyil. Onun "Yarı böləmməzlər ürəyimizi"
(2005) adlı kitabında toplanmış neçə-neçə
şeirdəki dağ obrazı, sadəcə, çoğrafi
yox, həm də ruhi məkan, təkcə fiziki yox, həm də
mənəvi ucalıq rəmzi, Əslinin mətanət və
Kərəmin dəyanətini özündə yaşadan
mental-toponimik işarə, haqq işi uğrunda rəşadət
simvoludur:
Yay
ayları zirvəsi qar,
Sinəsində
cığırı dar.
Əslisi
var, Kərəmi var,
Qarlı
dağların, dağların.
Dağlardan-daşlardan
süzülüb gələrək birləşən və
çaya çevrilən bulaqlarla da şairin tale qohumluğu
var. O, neçə-neçə söz-sənət
bulağından qaynaqlanıb - Səməd Vurğun,
Aşıq Hüseyn Saraclı, Aşıq Kamandar,
Aşıq Gülabı, Aşıq Əhməd Sadaxlı,
Aşıq Ədalət, Zəlimxan Yaqub, Bəhmən Vətənoğlu,
Sücaət. Adını çəkdiyim və çəkmədiyim
bir çox ustadlara Vəli ayrıca şeirlər həsr edib
və bu şeirlər onun kitabında "Ünvanlı
misralar" başlığı altında toplanıb. Poetik
dünyagörüşünün formalaşmasında
müstəsna yeri olan Səməd Vurğunun 105 illik yubileyi
münasibətilə isə o, "105 il öncə"
adlı poema yazıb.
Özünün
ithaf şeirlərində Vəli əsas diqqəti bu və ya
digər konkret şəxsin başlıca cəhətinə
yönəldir, onun taleyinə nüfuz edir, alın
yazısını oxumağa cəhd edir. Məsələn,
Vurğun deyəndə ilk ağlagələn sovet
çovğununda açan gül olur. Amma nə qədər
şiddətli olsa da, bolşevik şaxtası o gülü
soldura bilməyib. Çünki onun kökü dərinlərə
- saza, ordan da qopuza gedib çıxır. V.Qaraçaylı
da Vurğundan vurğuncasına sadə, amma mənalı
yazır, əsas vurğunu sovet dövrü sənətkarının
ziddiyyətli taleyi üstünə salır:
Ulu
babalardan yadigar qalan,
Qopuzun
balası sazdan yazıbdı.
Boranlı-şaxtalı
qış gecəsində
Bənövşə
ətirli yazdan yazıbdı.
Amma
şairin "neştərindən qan süzülən fələk"dən
narazılığı, şübhəsiz ki, təkcə
öz taleyi, öz ömrüylə bağlı olmayıb, həm
də ümummilli səciyyə daşıyır.
Çünki o özünü sadəcə Səfərov Vəli
Nadir oğlu yox, həm də ulu babaların varisi kimi duyur, bir
millətin daşıyıcısı kimi dərk edir və
onu şair eləyən də elə bu duyğu, bu
idrakdır:
Sən
mənim belimə bağla qılıncı,
Sənin
harayına hay verim, ata!
Sən
mənə torpaq ver Türküstan boyda,
Mən
də öz oğluma pay verim, ata!
V.Qaraçaylının
poetik ruhundakı vüqar ona babalarından, onlara da ulu
babalarından keçib. Onun
türkçü-turançı düşüncəsi
gündəlik məişətdən tutmuş
döyüş meydanlarına qədər geniş diapazona
malikdir. Bu, nəsildən-nəslə keçərək
günümüzə gəlib çatan qan
yaddaşının oyaqlığı deməkdir. O
özünün türk mənşəyini sadəcə
ağılla dərk etmək, qəlblə duymaqla qalmayıb,
bütün hüceyrələriylə hiss edir. Lakin öz
millətinə sevgi onun şeirlərində milli özündənrazılığa
gətirib çıxarmır. O, ümummilli durumu təkcə
tarixi yox, həm də çağdaş, təkcə pozitiv
yox, həm də neqativ yönləri - bütün əhatə
dairəsi, zəif və güclü tərəfləriylə
görür və göstərir:
Başım
papaqsızdı, köhlənim nalsız,
Yalçın
qayalarım qartalsız qalıb.
Dizim
taqətsizdi, bədənim halsız,
Türkün
torpağını gör kimlər alıb!
Çeçen
xalqının azadlıq uğrunda qəhrəmanlıq
tarixindən danışan və son illər siyasi
lirikamızın gözəl örnəklərindən olan
"Çeçen" şeiri isə şairin
özünüdərk düşüncəsinin ümumqafqaz
və ümummüsəlman miqyaslarından xəbər verir:
Meşənin
tacıdır palıd yarpağı,
Palıd
pöhrəsini bitirəcəkdir.
İgidlər
yetirən Qafqaz torpağı
Hələ
çox Şamillər yetirəcəkdir!
Doxsanıncı
illərin xaosunda milli-mənəvi dəyərləri
özündə yaşadan sənət növləri -
muğam və sazın unudulmaq təhlükəsi
qarşısında qalması Qarabağ itkisinin özü qədər
ağrılı və təhlükəliydi. Dövlətimizin
uzaqgörən və məqsədyönlü mədəni
siyasət kursu, özəlliklə də, Respublikanın
Birinci vitse-prezidenti Mehriban xanım Əliyevanın yorulmaz fəaliyyəti
sonucunda bu problem uğurla çözüldü, muğam da,
saz da öz layiq olduğu yeri aldı. O vaxtlar isə bunu
görən və göstərən azsaylı şairlərdən
biri də V.Qaraçaylı idi:
Nadanlar
gülüşür görəndə sazı,
Muğamı
unudub dinləyir cazı.
Vəli
dərd içində qarşılar yazı
Habilin
əlində kaman ağlayır.
Şairin
Xətai, Heydər Əliyev kimi tarixi şəxsiyyətlər,
Şuşa, Laçın, Kəlbəcər, Qubadlı, Cəbrayıl
kimi düşmən əlində olan bölgələr, Təbriz
kimi tarixi, Bakı kimi çağdaş paytaxtımız
haqqında şeirləri də onun dövlətçilik
düşüncəsindən xəbər verir. O, Respublika
Prezidenti İlham Əliyevin 50 illik yubileyinə həsr etdiyi,
dövlətimizin uğurlu daxili və xarici siyasəti nəticəsində
Azərbaycanın beynəlxalq arenada müsbət imicinin
formalaşmasından bəhs edən şeirində də vətənpərvər
və dövlətçi şair kimi çıxış
edir:
Vətən
torpağından pay ola bilməz,
Yenilməz
bir ordu qurubdur İlham!
Odlar
diyarının, Ana Vətənin
Hər
an keşiyində durubdur İlham!
***
V.Qaraçaylının
bədii obrazları klassik ozan-aşıq şeirindən gələn
iki zidd qütbə bölünür. Bu qütbləşmədə
dağ təpəyə, aslan tülküyə, bülbül
qarğaya, mərd namərdə, aqil nadana qarşıdır
və şair, təbii ki, özünü ikincilər yox,
birincilərin tərəfində görür:
Elə
yaşamışam həyatım boyu,
Üstümə
gülməyib sənintək namərd.
Polad
iradəmi, dağ vüqarımı
Sındıra
bilməyib sənintək namərd.
Eyni
mövqe aydınlığı özünü ümummilli
miqyas və sosial müstəvidə də göstərir. Və
bu, Vəlini sadəcə özündən və təbiətdən
yazan şairdən cəmiyyətin problemləriylə
uğraşan vətəndaş şairə çevirir.
İkinci tərəfdən, sosial ifşa ruhu bu şeirlərə
tənqidi gülüş, ironik çalar gətirir. "Rəbbim
şeiri insanlara həb verib" deyən V.Qaraçaylı
inanmaq istəyir ki, tənqidi gülüş sosial problemlərin
çözümündə müalicəvi rol oynaya bilər.
Beləliklə, şairin düşüncə sisteminə
daha iki zidd obraz - varlı və kasıb, ustadları
sırasına daha bir klassik- Sabir də daxil olur.
Yerin
cənnət olsun, a Sabir baba,
Nadanlar
atını dördnala çapır.
Yad əllərdə
qalıb neçə el-oba,
Varlılar
kasıbın tikəsin qapır.
***
V.Qaraçaylının
şeir və poemalarını Camal Mustafayev, Mürsəl Həkimov,
Knyaz Aslan, Salatın Əhmədova, Elxan Məmmədli kimi elm
adamları yüksək qiymətləndirib, bu şeirlər
Xalq artistlərimizdən Sabir Ələsgərov, Roza
Tağıyeva, Eldost Bayram, Əməkdar artist Ağalar
Bayramovun ifasında lentə alınıb, Dövlət
Televiziyası və Radiosunda səsləndirilib. Şairin
Respublika Prezidentinə həsr etdiyi şeirə bəstəkar
İlham Allahverdiyev mahnı bəstələyib və bu
mahnı istedadlı müğənni, Respublikanın Xalq
artisti Bilal Əliyevin məharətli ifasında geniş dinləyici
auditoriyasının rəğbətini qazanıb.
Amma
"haqqı-ədaləti axtarıram mən" deyən
V.Qaraçaylı üçün əsas məsələ
sadəcə fərdi istəklər yox, ədalətin yer
üzündəki təntənəsidir. Onun ardıcıl
üz tutduğu mövzulardan biri də aşıq şeirimiz
tarixində olduqca güclü ənənəsi olan "namərd",
"fani" dünyaya etirazdır. Amma folklor şeiri ənənələrinə
nə qədər bağlı olsa da, dünyaya etiraz
V.Qaraçaylıda kosmik-fantastik çalarıyla seçilir
- şair dünyanın çözümsüz problemlərindən
baş götürüb başqa planetə getmək istəyir.
Elə bir planet ki, oranın sakinləri zalım və nadan
olmasın, yüksək etik-intellektual səviyyəsi ilə
seçilsin. Elə bir planet ki, oranın "gülləri
heç vaxt solmasın", yəni orda əbədi bahar
hökm sürsün. Və beləcə, Nizamidən Nəsimiyə,
Nəsimidən Muğannaya qədər şair və
yazıçılarımızı düşündürən
əbədiyyət axtarışları 55 yaşlı
V.Qaraçaylının da gəlib çatdığı
idrak məqamı kimi meydana çıxır. Bu
axtarışlar düşüncənin nəinki Kazbek, yaxud
Elbrus, hətta Everest məqamının da dışında,
dünyanın o üzündədir. Burda söhbət
artıq başqa ölçülərdən, başqa planetdən,
sadəcə, çoğrafi yox, kosmik sərhədləri
aşmaqdan gedir:
Zalımın
zülmündən qoparın məni,
Nadanın
əlində yaxam qalmasın.
Elə
planetə aparın məni,
Açılan
gülləri heç vaxt solmasın.
Bu
yaşa, bu məqama xoş gəldin, şair!
Əsəd Cahangir
Ədəbiyyat qəzeti.-
2020.- 1 fevral. S. 28. .