Biz məhz o sənədlərin əsasında real tariximizin mənzərəsini yarada bilərik

Müzakirə saatı: Milli ədəbi-mədəni düşüncə tariximizə baxış

Yeni milli təfəkkürün və məfkurə istiqamətinin düşüncədə və əməldə ifadəsi necə keçir? Həm bədii fikrin, həm də tarix və ədəbiyyat elminin bu istiqamətdə həmrəyliyi necədir? Milli yaddaş mənəvi sərvət kimi humanitar tədqiqat və təhlillərimizdə öz əksini necə tapır? Bu suallara cavab tapmaq məqsədilə "Ədəbiyyat qəzeti"nin Müzakirə saatına qoşulurlar: Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Firdovsiyyə Əhmədova, filologiya elmləri doktoru Alxan Bayramoğlu, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Şahbaz Şamıoğlu, filologiya elmləri doktoru Elnarə Akimova və "Ədəbiyyat qəzeti"nin baş redaktoru Azər Turan.

E.Akimova: Xoş gəlmisiniz. "Ədəbiyyat qəzeti"nin Müzakirə saatında ədəbiyyatımızın müxtəlif yaradıcılıq problemlərini mütəmadi olaraq analiz etməyə çalışırıq. Bu gün də belə bir məqsədlə toplaşmışıq. Əsas məram milli məfkurə, milli şüur oyanışı proseslərini aktuallandırmaqdır. 2018-ci il Cümhuriyyətin 100 illiyi kimi yadda qaldı. Ötən il də Cümhuriyyətlə bağlı bir sıra işlər görüldü. Əhməd bəy Ağaoğlunun 150, Əli bəy Hüseynzadənin 155 illiyi qeyd edildi. Öncə belə bir sual: Azərbaycanda məfkurə dövrü hardan başlayır?

Ş.Şamıoğlu: Azərbaycanda məfkurə dövrü, hesab edirəm ki, öz rişəsini XIX yüzillikdən götürür. Bu da Azərbaycanın ədəbi, mədəni, ictimai fikrinin çox böyük və təkrarsız nümayəndəsi Mirzə Fətəli Axundzadənin adı ilə bağlıdır. Ümumiyyətlə, hesab edirəm ki, XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı Axundzadənin adı ilə bağlıdır. Vaxtilə Vayt yazırdı ki, Balzaka qədər Avropada XIX əsr yox idi və Avropanın XIX əsrini Balzak yaradıbdır. Biz həmin fikri bir qədər inkişaf etdirsək, əminliklə deyə bilərik ki, Azərbaycanın yeni əsrini - XIX əsrini Axundzadə yaratdı. Axundzadənin "yaratdığı XIX əsr" düz XX əsrin 20-ci ilinə qədər Azərbaycanda Cümhuriyyətin süqutuna qədər davam elədi. Axundzadə doğrudan-doğruya fikir adamı, məfkurə adamı idi. Amma öz dövründəkilərdən, öz dövründə yaşamış böyük şəxsiyyətlərdən tamamilə seçilirdi. Belə deyək ki, XIX əsrin birinci yarısı deyəndə şübhəsiz ilk yada düşən Bakıxanov olur, ağıla Vazeh gəlir, Qutqaşınlı gəlir. Axundzadə bunlardan dövr olaraq sonrakı mərhələdir.

E.Akimova: Artıq maarifçilik epoxasının sütunudur.

Ş.Şamıoğlu: Bəli, böyük maarifçidir.

E.Akimova: Sizcə, niyə, məhz M.F.Axundzadə seçilə bildi?

A.Turan: Mirzə Bala Məmmədzadə "Azərbaycan misaki-millisi" əsərində İstiqlal bəyannaməsini təhlil edərkən məfkurə tariximizin üç mərhələdən ibarət olduğunu bildirir: Məfkurəyə hazırlıq dövrü. Məfkurə uğrunda mücadilə dövrü. Məfkurənin həyata tətbiq edilməsi dövrü. Mirzə Bala Məmmədzadənin belə bir qənaəti də vardı ki, Mirzə Fətəli əlli il sonra dünyaya gəlsəydi, Azərbaycan İstiqlal bəyannaməsi də əlli il sonra yaranacaqdı. O səbəbdən ki, bunların arasında sıx bir münasibət və əlaqə vardı.

Ş.Şamıoğlu: Söhbət ondadır ki, deyək Bakıxanov böyük mütəfəkkir idi, böyük ədəbiyyat adamı idi. Təkcə Azərbaycanın yox, Şərqin tanınmış simalarından biri idi. Geniş dünyagörüşünə, zəngin biliyə malik idi, ancaq o, şərqli olaraq qaldı. O, Şərqin hüdudlarından kənara çıxa bilmədi. Eləcə də M.Ş.Vazeh və digərləri... Şərqin sərhədlərini xəyali də olsa aşıb dünyaya çıxan ilk mütəfəkkir M.F.Axundzadə oldu. O, yaradıcılığında da bunlardan bəhs edirdi. İlk şeirlərindən olan "Zəmanədən şikayət"də o dövranın çox qaranlıq olduğunu, mühitin insanı usandırdığı, yorduğundan şikayətlənir və deyir ki, mənə dedilər "sən qəm yuvasından uzaqlaşıb hökmən Tiflisə getməlisən". İlk dəfə qaranlıq mühitindən işıqlı mühitə can atan Axundzadə oldu. O, Tiflisə gedir. Fikir verirsinizmi? Səbuhi olaraq o, çıxış yolunu Tiflisdə görürdü. Çünki Tiflisdə yeni bir dünya var, yeni ədəbi mühit, yeni ictimai mühit vardı. Gənc şair Səbuhi olaraq Tiflisə can atır. Tiflis mühiti onu yetişdirir, müxtəlif xalqların nümayəndələri içərisində inkişaf edir, rus, gürcü ədəbiyyatı nümayəndələri ilə görüşür, dünya ədəbiyyatı ilə tanış olur. Amma Axundzadə dərk edir ki, Tiflis də yetərli deyil. Bu səbəbdən onun qəhrəmanı Şahbaz bəy Fransaya - Parisə getmək istəyir. Orada maraqlı bir epizod var. Əmisi deyir ki, sənin Parisdə nə işin var? Yeni dil öyrənmək? Dilləri bilirsən, ərəbi bilirsən, farsı bilirsən, türkü və rusu da bilirsən. Şahbaz deyir: "İnişil biz Tiflisə arx çəkdirməyə getmişdik. Orada Allahverdi bəyin oğlunun xətri mənim xətrimdən üstün tutuldu. Çünki o, firəng dilini bilirdi". Ona görə bu missiya Mirzə Fətəli Axundzadənin boynuna düşdü ki, insanların beynində olan sindromu - şərqli olmaq sindromunu ilk dəfə Axundzadə sındırdı. Ondan sonra avropalaşma hərəkatının əsası qoyulur. Birinci olaraq da oğlu Rəşidi Brüsselə - Avropaya oxumağa göndərir. Baxın ha Peterburqa yox, Brüsselə. Rəşid gedənə qədər bizim yaxın və ya uzaq xaricdə oxuyan kimlərimiz var idi? Mən bir neçəsinin adını sayacam. Qafqazın birinci şeyxülislamı Axund Məhəmməd Hüseynzadə Bağdad Universitetini, ikinci şeyxi Şeyxülislam Fazil İrəvani Qahirənin Əl-Əhzər Universitetini bitirmişdi, sonrakı mərhələdə Seyid Əzim Şirvani Bağdadda universitet bitirmişdi. Onların hər biri əsl şərqli idi. İlk dəfə şərqli qiyafəsini soyunan və özündən sonra gələnlərə müasir qiyafəni geyindirən Axundzadə olmuşdu. Oğlunu göndərir. Ondan sonrakı mərhələdə Əhməd Ağaoğlu Parisə gedir, Sarbon Universitetini oxuyur, həmin müddətdə Əli bəy Hüseynzadə əvvəl Peterburqda oxuyur, sonra İstanbul Universitetinə gedir, daha sonra Vəzirov, Zərdabi Rusiya mühitində təhsil alır. Demək istədiyim odur ki, bu ənənəvi şərqlilikdən dünyaya çıxışda, millətlərin və xalqların tərəqqi uğrunda mübarizə apardığı bir dövrdə Axundzadə öz millətini digər millətlərin içində görmək istəyirdi.

E.Akimova: Ona görə də "qamışlıqdan" çıxmaq məsələsini qabardırdı.

Ş.Şamıoğlu: Bəli, "qamışlıqdan" çıxmaq məsələsi də var, başqa bir şey də var. Vurğulamalıyıq ki, Axundzadə var ki, arxasınca Zərdabi gəlir. Axundzadə var ki, arxasınca Mirzə Cəlil gəlir, Ömər Faiq gəlir, yəni kök Axundzadədir. Onlar da 3 xətlə inkişaf edir. Xəttin biri ilə C.Əfqani gedir. Digər xətlə Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd Ağaoğlu, Məmməd Əmin Rəsulzadə gedir. Başqa bir xətlə də Həsən bəy Zərdabi, Cəlil Məmmədquluzadə, Haqverdiyev və b. gedir. Sonda onların hamısı gəlib Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti məsələsində birləşirlər. Yəni Axundzadənin istər bədii yaradıcılığının, istər epistolyar irsinin təhlili göstərir ki, onun konsepsiyası Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin konsepsiyasında əksini tapır.

A.Turan: Axundzadə bu konsepsiyanı konkret hansı əsərində irəli sürmüşdü?

Ş.Şamıoğlu: Axundzadənin müasirləşmə konsepsiyasına həm onun müasirlərinə yazdığı məktublarda, həm elmi əsərlərində, həm də bədii yaradıcılığında təsadüf edilir. O, məmur idi, çinovnik idi. Qafqaz canişinliyində işləyirdi, rusca danışırdı, dünyaya rus dili vasitəsilə çıxırdı, amma inteqrasiyanı Avropada görürdü. Avropa fəlsəfəsini yaxşı bilirdi.

A.Turan: Avropanın hansı fəlsəfəsini?

Ş.Şamıoğlu: M.F.Axundzadənin müasirləşmə konsepsiyasının, dünyagörüşünün formalaşmasında Miltonun, Con Lokkun, Con Stüart Millin rolu var idi. Hətta Con Stüart Millin "Azadlıq" essesi ilə bağlı ayrı bir əsəri də var. Lakin ədəbi nöqteyi-nəzərdən formalaşmasında fransız ədəbiyyatının təsiri vardı. Molyerdən üzü bu tərəfə araşdırılmalıdır. Çünki həm Şərq ədəbi fikri, həm də rus ədəbi irsi fransız ədəbi düşüncəsinə söykənirdi. Puşkinə qədərki rus ədəbiyyatı tamam fərqli ədəbiyyatdır, Puşkindən sonra onlarda yeni bir ədəbiyyat başlayır. Lermontov, Turgenev, Tolstoy, Çexov yetişir, Saltıkov-Şedrin yetişir, nəhəng bir ədəbiyyat meydana gəlir. Bunu özləri də qeyd edir ki, bu ədəbiyyata görə fransız ədəbiyyatına borcluyuq. M.F.Axundzadə dram əsərləri yazmaq, professional tənqidçi olmaqla təkcə ədəbiyyatı və ədəbiyyatşünaslığı yeniləşdirmirdi, cəmiyyətin yeniləşməsini istəyirdi. Ona görə də cəmiyyət quruculuğu məsələsində o, ilk olaraq ingilis filosoflarına müraciət edirdi.

E.Akimova: O dövrdə, sanki hədəflər də, tədqiq predmətləri də eyni idi. Diqqət edək, Axundzadənin "Kəmalüddövlə məktubları", Hüseynzadənin "Siyasəti fürusət", Ağaoğlunun "Üç mədəniyyət" əsərlərinin hər birində Şərqin məzlumluğunun kökündə duran məsələlər dəqiq göstərilirdi.

Ş.Şamıoğlu: İndi onlara da aydınlıq gətirəcəm. İstər adi, müasirlərinə yazdığı məktublar olsun və ya "Kəmalüddövlə məktubları". Sovet dövründə onu filosoflara vermişdilər ki, bu, ateist bir əsərdir, onun tədqiqi ilə siz məşğul olun.

A.Turan: "Kəmalüddövlə məktubları" ilk dəfə nə vaxt üzə çıxıb?

Ş.Şamıoğlu: 1865-cı ildə "Kəmalüddövlə məktubları"nı yazır. Sonra Mirzə Yusif xanla birgə farscaya, sonra da Adolf Berje ilə ruscaya tərcumə edirlər. Bu əsərin Axundzadə ölənə qədər onlarca nüsxəsi olur.

A.Turan: Amma C.Məmmədquluzadə yazırdı ki, "Diqqət etməli burasıdır ki, Oktyabr inqilabına qədər Mirzənin tərcümeyi-halından rəvayət edənlər bu barədə heç bir isnad və işarə eləməyiblər və onun dinsizliyindən söhbət düşəndə, bir müəyyən dəlil və sübut göstərməyiblər. Mərhumun dinsizliyini onun əsərlərinin heç biri ilə təsdiq, mərbut tutmayıblar".

Ş.Şamıoğlu: Burda belə bir məsələ var da. Axundzadənin yaxın ətrafından başqa, bu əsərin ona məxsus olduğunu heç kəs bilmirdi. Sadəcə, 3 nəfər belə bir əsərin müəllifinin Axundzadə olduğundan xəbərdar idi. Biri Axund Əhməd Hüseynzadə idi, çünki Axundzadə bu kitabı yazanda Əhməd Hüseynzadə ayrı-ayrı yerlərdən onun üçün yeni kitablar gətirirdi. Məsələn, İbn Xəldunun "Tarix" kitabını İstanbuldan o gətirmişdi. İkinci adam Qafqaz müftisi Hüseyn Əfəndi Qayıbov idi.

A.Turan: Bəs siz Şeyx Əhmədin bundan xəbərdar olduğunu haradan bilirsiz?

Ş.Şamıoğlu: Məktublarından. Yazırdı ki, mən müəllif olduğumu gizləyirəm, çünki həmvətənlərim, mollalar, din adamları bilsələr ki, mən belə bir əsər yazmışam sakitliklə qarşılamazlar. Amma bizim şeyxülislam çox maarifpərvər bir insandır və o məlum əsəri yazmaqda mənə kömək edir. Hətta bu günlərdə mənə İbn Xəldunun "Tarix" kitabını gətirdi. Əlavə edir ki, sənə göndərdiyim nüsxədə filan səhifədə düzəliş edərsən. Axundzadənin arxivində belə bir müqavilə var ki, orada 3 nəfərin imzası var - M.F.Axundzadə, A.Berje və H.Ə.Qayıbov. Qeyd olunub - bu kitab M.F.Axundzadəyə məxsusdur, A.Berje tərcüməçidir.

A.Turan: Şeyxülislam Hüseynzadə, doğrudur ki, ümmətçilikdən milliyyətçiliyə keçid dövründə müstəsna xidmətlər göstərdi. Bütün islam tarixində milli ədəbiyyat tarixini yazmağa təşəbbüs göstərən ilk şeyxülislam oldu. Dünyəvi elmlərin öyrənilməsini vacib bildi. Amma əlimizdə heç bir sənəd yoxdur və olması da mümkün deyil ki, "Kəmalüddövlə"nin yazılmasında o, Axundzadəyə yardım etmiş olsun. Ümumiyyətlə, dünyasını dəyişənə qədər Axundov ateist kimi tanınmamışdı, heç bir yerdə və heç bir yazısında dinsizlik etməmişdi.

Ş.Şamıoğlu:. Doğrudur, əvvəlcə Cəlil Məmmədquluzadə də bunu bilmirdi. 1928-ci ildə M.F.Axundzadənin yubileyi ilə əlaqədar üzdə olan insanlara tapşırılmışdı ki, onunla bağlı yazılar yazsınlar. C.Məmmədquluzadə 2 məqalə yazır: biri "M.F.Axundov və qadın məsələsi", ikincisi "M.F.Axundov dinlər haqqında". Orada da M.F.Axundovla bağlı qeyri-dəqiq məsələlər əksini tapır ki, bu da dövrlə əlaqədar şeylərdir. İlk dəfə "Kəmalüddövlə məktubları" ilə bağlı doğru məlumatı əsrin əvvəllərində Ö.F.Nemanzadə verir.

A.Turan: Axı o, əsrin əvvəllərində deyil, daha sonralar yazmışdı bu barədə.

Ş.Şamıoğlu: Yox, əsrin əvvəlləridir.

A.Turan: Hansı məqaləsində yazıb?

Ş.Şamıoğlu: Xatirələrində yazır. Yazılıb ki, əsrin əvvəlləri idi, Tiflis bazarında gördüm ki, bir əlyazma satırlar.

A.Turan: Ömər Faiq 30-cu illərdə yazır ki, mən onu Tiflisdə bazarda gördüm. Ömər Faiq Mirzə Cəlilin yanında idi. Necə olur ki, o görür, Mirzə Cəlil görmür? Öz dövründə - 1905-ci ildəki məqalələrində belə bir məqam yoxdur axı.

Ş.Şamıoğlu: O xatirələrin hamısı Ə.Haqverdiyev, C.Məmmədquluzadə, Ö.F.Nemanzadə, M.S.Ordubadi - bütün bunların hamısına Sovet hökuməti qurulandan sonra öz dövrü ilə bağlı xatirələr yazmaq tapşırıldı. Bu memuarları Sovet hökuməti yazdırdı. Təbii ki, o xatirələr çapa gedəndə onları yaxşı-yaxşı redaktə etdilər.

A.Turan: Hər halda, Ömər Faiq əsrin əvvəllərində yazmayıb. Əsrin otuzuncu illərində əsrin əvvəlləri barədə xatırladıqlarını yazıb.

Ş.Şamıoğlu: Ömər Faiq yazır ki, əlyazmanı aldım. Gördüm Cəmalüddövlə ilə Kəmalüddövlənin məktubudur. Apardım Türkiyəyə, çapı ilə bağlı heç bir şey alınmadı. Sonra aparıb N.Nərimanova verdim. O da baxdı, dedi ki, 2-3 günə baxıb qaytaracaq. Lakin o kitabı Ağamalıoğlu apardı. Sonra ilk dəfə 1925-ci ildə S.Ağamalıoğlunun ön sözü ilə çap olundu. Ayrıca kitabçalar şəklində çap edilir: 110 səhifəlik kitabça ərəb qrafikası ilə, 56 səhifəlik isə latın qrafikası ilə çıxıb. Həm də S.Ağamalıoğlu "Yeni türk əlifbası komitəsi"nin sədri idi.

A.Turan: Ömər Faiqin Axundzadə ilə bağlı xatirəsində sovet ideoloji təsiri açıq-aydın görünür. Şeyxülislamı və Müftini də "agent" adlandırır o xatirədə. O xatirə inandırıcı deyil. Çünki əsrin əvvəllərində heç bir yerdə bu haqda məqalə, qeyd yoxdur. Axı Ömər Faiqin bütün bunları əsrin əvvəllərində yazıb çap etdirmək imkanı vardı. Yazmayıbsa, deməli, məsələyə bir az fərqli yanaşmalıyıq.

F.Əhmədova: Çox maraqlı məqamlara toxunuldu. Elə, hər müzakirədə düşünmək üçün bir tezis çıxır. Azər müəllim xatirə məsələsini doğru vurğuladı. Təbii ki, xatirələrdə həm tarixi subyektivlik olur, həm də şəxsi subyektivlik. Buraya siyasi ideologiyanın, ictimai ideologiyanın təsiri də əlavə edilir. Nəzərə alaq ki, bu xatirələr çətin senzuradan keçərək işıq üzü görüb. Bunlara birmənalı mənbə kimi yanaşmaq düzgün deyil, amma xatirələrdə olan elə ştrixlər var ki, o şəxsiyyətə, o dövrə qiymət verəndə tam mənzərəni formalaşdırır. İndi biz təkcə Sovet Hakimiyyəti dövründə, sovet dövlətində yazılmış xatirələrdən bəhs eləmirik. Mühacirətdə yazılmış xatirələr də var. Onlar da həmin insanın, şəxsin ideoloji, siyasi baxışlarının təsiri altında yazılır. Məsələn, Nağı Şeyxzamanlının xatirələri. Nağı Şeyxzamanlının xatirələrində çox maraqlı məqamlar var.

A.Turan: Nağı Şeyxzamanlının xatirələri olmasa biz bilməzdik ki, Nemanzadə Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycana çağırılması üçün İstanbula gedən nümayəndələrdən biri olub, Ənvər paşa ilə görüşüb...

F.Əhmədova: Bəli. O, bir tərkibdə nümayəndə kimi gedir. Amma bunları mütləq mənada doğru kimi qəbul edə bilmərik. Tarixi yanlışlıqlar da var, faktiki yanlışlıqlar da. Məsələn, orada bir bölmə var ki, Tağıyevə həsr olunub. Orada yazılıb ki, Nərimanov rus süngüsünün təsiri altında Tağıyevi həbsə göndərdi. Halbuki, bunun necə baş verdiyini bilirik. Lakin biz bunları təkcə Şeyxzamanlının siyasi əqidəsi, sovetlərə, bolşeviklərə, Nərimanova münasibəti ilə izah edə bilmərik. Çünki bunlar mühacirətdə idi. Sovet hökumətindən gələn informasiyalar əsasında da yaza bilər. Yəni heç bir qərəz olmadan da bunları yaza bilər. Yalnız bir neçə mənbənin müqayisəli təhlili nəticəsində obyektiv fikir söyləmək mümkündür. Humanitar sahədə obyektivliyi qorumaq həmişə mümkün olmur. Zamanla elə sənədlər, faktlar ortaya çıxır ki, oturuşmuş müddəaları alt-üst edir. O xatirələrdə istər-istəməz müəllifin aldığı informasiyaların yer alması da mümkündür. Bu səbəbdən də xatirələr hansı dövrdə yazılmasından asılı olmayaraq çox qiymətlidir.

E.Akimova: Burada bir məqama toxunmaq istəyirəm. Sovet dövründəki ideoloji təhriflər, faktın bilərəkdən yanlış yozumlanması kimi hallar aparıcı idi. Bəs biz müstəqillik dönəmində bu faktları nə qədər doğru aça bildik, nə qədər yanlışları düzəldə bildik? Məsələn, repressiya ilə bağlı biz müzakirə keçirmişdik, məlum oldu ki, o gerçəklər ki, sənədlərdə ehtiva olunub, bir qismi hələ də sirr olaraq qalmaqdadır. Cümhuriyyətlə bağlı 20-30 ildir ki, davamlı araşdırma aparırıq, məqalələr, kitablar, diskussiyalar... Lakin faktları nə qədər aça bilirik, ədəbi prosesə nə qədər ötürə bilirik?

F.Əhmədova: Təşəkkür edirəm, siz çox vacib bir məsələyə toxundunuz. Təkcə müzakirə üçün deyil, bizim strateji fəaliyyət xəttimiz üçün də bu məsələ önəmlidir. Biz 30 il də zamanın öhdəsinə buraxsaq, bu məsələlərə toxunmasaq, ideoloji baxımdan boşluğu hiss edəcəyik, sonrakı fəaliyyət kursumuz üçün bu yalnız maneələr törədəcək. Təbii ki, sovet dönəmində sənədlərin çap işi çox sürətləndi. İndiki dövrlə müqayisəsi heç dilə gəlməz. İndiki Rusiya Federasiyası ilə müqayisə etsək, orada bu iş olduqca mükəmməl şəkildə həyata keçirilir. Sovet dönəmində çap olunmuş materiallar, sənədlər yenidən çapa buraxılır, fondlar açılır, yəni mütəmadi olaraq işlər gedir ki, bu da çox qiymətli bir məxəzdir. Çox təəssüf ki, Azərbaycanda nəinki çap olunmuşlardan irəli gedib arxivlərdə toplu halında qalmış sənədlərin çapı həyata keçirilir, hətta əldə olanların öyrənilməsi belə, sıfır səviyyəsindədir. Sovet dövründə çap edilmiş sənədlər toplularında külli miqdarda informasiyalar var ki, biz ondan bəhrələnə bilmirik. Hətta kütləvi şəkildə onlardan yaxa qurtarmağa çalışırıq - onlar kitabxanalardan atılır. Bolşevik ədəbiyyatı kitabxanalardan götürülüb məhv edilir, bu barbarlıqdır. Biz məhz o sənədlərin əsasında real tariximizin mənzərəsini yarada bilərik. Biz bu gün Şaumyan, Lenin, Stalin və başqalarının xalqa qarşı qərəzli münasibətindən danışırıq. Bunu nəyə əsasən deyirsiz? Ancaq onların irsinə baxdıqda. Məncə, hələ çap olunmuşlar əsasında bunları aça bilərik. Çap olunmayanlarla işim yoxdur. Bu bizim itirilmiş tariximiz sayılır. Bu günlərdə bolşeviklərin milli siyasəti ilə bağlı tədqiqatla məşğul oluram. İstədim ki, Stalinin rus dilində kitablarından tərcümə edim, işimi yazım, Azərbaycan dilində də o dövrdə mükəmməl şəkildə tərcümə olunan kitablar yadıma düşdü. Bir neçə nəfərə o kitablarla bağlı müraciət etdim, aydın oldu ki, onları atıblar.

A.Turan: Stalinin 1940-cı illərin ikinci yarısında çıxan 12 cildliyi mənim şəxsi kitabxanamda var, istəsəniz sizə verə bilərəm. Həm də maraqlıdır ki, 1940-cı illərin ikinci yarısında marksizm klassiklərinin siyasi əsərlərinin nüfuzlu tərcüməçisi Hüseyn Cavidin bacısı oğlu Abbas Gülməmmədov olub.

F.Əhmədova: Bilirsiz, zaman gələcək, bunlar təkrar çap edilməyəcək. Olmaları olduqca əhəmiyyətlidir. Bir də ki, bir var kimsə bunu şəxsi kitabxanasından götürüb tullayır, bu onun şəxsi düşüncəsinə, mədəniyyətinə, elminə bağlı bir şeydir. Bir də var kitabxanadan atılır. Bu, bağışlanmaz bir cinayətdir.

A.Turan: Firdovsiyyə xanımın sözünə qüvvət, məsələn, 1958-ci ildə Bakıda nəşr olunmuş "26 Bakı komissarı" kitabı baxmayaraq ki, bolşevik, sovet təmayüllü kitabdır, buna rəğmən, o dövr haqqında, xüsusən, 1918-ci il barədə yetərincə faktoloji materialların toplandığı monumental məxəzdir.

F.Əhmədova: Elədir, yenə məhz Azərbaycanın milli maraqlarına xidmət edəcək informasiyanı onların irsində tapa bilərik.

Ş.Şamıoğlu: Çox doğru vurğuladınız. O yazılıbsa, hansı ideoloji nəzərdən yazılmasından asılı olmayaraq tarixdir. Sovet hökumətindən kənarda, siyasi mühacirlərin böyük bir qismi ədəbiyyatşünaslar idi, elm xadimləri idi - bunların heç birinin irsinin öyrənilməsinə Sovet hökuməti imkan vermirdi. Bu gün artıq sərhədlər açıqdır, bizim müstəqilliyimiz var, Ə.Cəfəroğlunun, Ə.Ağaoğlunun, Mirzə Bala Məmmədzadənin, Abdulvahab Yurdsevərin M.F.Axundzadə ilə, Azərbaycan ədəbiyyatı ilə, Azərbaycan yeni dövr ədəbiyyatı ilə bağlı elə tədqiqatları var ki...

F.Əhmədova: Akademik tədqiqatları...

Ş.Şamıoğlu: Bəli, akademik tədqiqatları var ki, o mənbələr bizə əvvəllər, 50 il əvvəl çatsaydı Axundzadəşünaslıq çox inkişaf edərdi. Dolğun bir şey olardı. Onları oxuyanda düşünürsən ki, Axundzadəşünaslıq, sən demə, yarı-yarıya boşluq imiş.

A.Turan: SSRİ-nin süqutundan əvvəl Kommunist Partiyasının bütün sənədləri Moskvada ayrıca çoxcildlik kimi nəşr olundu. Bu baxımdan, Türkiyədə də arxiv sənədlərinə münasibət bizdən fərqlidir. Bir neçə il əvvəl İstanbulda nəşr olunmuş bir kitab oxudum: "1944-1945 Irkçılık-Turancılık davasında Sorğular. Savunmalar". 1944-cü ildə Türkiyədə turançıları həbs ediblər. 600 səhifəyə yaxın kitab bütövlükdə onların məhkəməsinin stenoqramından ibarət idi.

F.Əhmədova: Çox üzr istəyirəm, Azər müəllim. Biri var ki, kütləvi cəmiyyət üçün qadağa olunsun, biri də var məhdud dairədə nomenklatura səviyyəsində şəxslərin bu məsələlərdən xəbərləri vardı. Xaricdə sovetoloqlar institutu fəaliyyət göstərirdi və xaricdə olan nəşrləri göndərirdilər. Mən hələ son dövrdəkiləri qoyuram bir tərəfə. N.Nərimanovun arxivində, daha doğrusu, Rusiya Sosial Siyasi Sənədlər Arxivində "Delo Narimanova" adlı bir neçə qovluq var. Bu, 1923-cü ildə Stalinə yazılmış məktubla əlaqədar yaradılmış komissiyanın materiallarıdır. Təbii ki, bu, Nərimanova qarşı kampaniyanın tərkib hissəsi olaraq toplanmış sənədlərdir. Orada bir sənəd var-M.Ə.Rəsulzadənin "Azərbaycan Cümhuriyyəti" əsəri ilə Nərimanovun tanışlığı haqqındadır. Nərimanovun bu əsərlə biraylıq müddətində tanış olması ilə bağlıdır. Verilib ki, 1 ay ərzində tanış olsun, 1 ay sonra qaytarmalıdır. Yəni bir səhifəlik sənəddir, amma siz bilirsiz də Stalinin fərmanı ilə o əsər üçün xüsusi komissiya yaradılmışdı ki, tarixçilər onu oxuyub münasibət bildirsinlər, fikirlərini yazsınlar. Bu tamam başqa bir məsələdir. Yəni bu məsələni dövlət öz nəzarətində saxlayırdı ki, onun ideologiyası ilə bağlı xaricdə hansı mətbuat, hansı yazılar var, lakin bu informasiyanı cəmiyyətdən gizli saxlayırdılar, çünki cəmiyyəti məlumatlandırsalar, o dövləti saxlamaq olmazdı.

A.Bayramoğlu: Biz bayaq məfkurə yolunda çap olunanlardan danışdıq. Onlar da normal çap olunmurdu. Hətta ədəbi əsərlər də nəzarətdə idi. Nizaminin əsərləri çap olunurdu, Allaha, peyğəmbərə olan müraciətləri götürülürdü. Yaxud tərcümə ədəbiyyatından danışaq. Fransız, ingilis dilindən olan tərcümələrə əvvəl senzura baxırdı, ideoloji məqamları çıxarıb göndərirdi tərcüməyə.

E.Akimova: Alxan müəllim, bəs indi hansı məhdudluqlar var?

A.Bayramoğlu: O vaxt bizim şüurumuzu tam formalaşmağa qoymadılar, yarımçıq sənədlər, yarımçıq ədəbiyyatlarla tanış olduq, bizim baxışımız, şüurumuz düzgün inkişaf eləmədi, çünki istinad elədiyimiz mənbənin özü bizə yarımçıq çatdırılırdı. Bir də repressiya xofu var idi. Nəinki "Quran"ı, ərəb əlifbası ilə yazılmış istənilən kitabı oxumaq mümkün deyildi. O saat tuturdular ki, sən "Quran" oxuyursan. Ona görə ərəb əlifbasında olan əlyazmaların əksəriyyəti yandırıldı. Ümgülsümün bir əsəri tapıldı. Ocaq yerinin altında bükülüb saxlanılmışdı. Heç kəsin ağlına gəlməyən yerlərdə gizlədirdilər. O dövrdə belə faktlar çox idi. Həm xofla bağlı, həm ideoloji yanaşma ilə bağlı bizi normal inkişaf etməyə qoymurdular. XIX əsrdə bizi işğal etdikdən sonra yeraltı, yürüstü sərvətlərimizlə yanaşı, intellektimizdən də istifadə eləməli idilər. Ona görə bizi yaxşı fəhlə kimi yetişdirmək istəyirdilər, o texnikadan, texnologiyadan istifadə edə bilməyimiz üçün bizi oxutdururdular. Amma necə oxutdururdular? Çünki rus dilində adi "bura gəl, ora get" sözlərini bilmirdik. "Danabaş kəndinin məktəbi"ndə də bu məsələyə toxunulub. Rusdan qaçırlar, məktəb üçün uşaq yığmağa gələnlərdən uşaqlarını gizlədirlər. Camaatı yığırlar ki, uşaqları məktəbə yazdırın, dili, yazıb-oxumağı öyrənsələr soldatın dilini başa düşəcəklər. Camaat da qorxur ki, birdən onları soldat apararlar. Amma rus dövləti bir və ikisinifli məktəblər açdı, yuxarı getmədi, çünki onlara düşünən kütlə lazım deyildi. Rəsulzadənin bir fikri var. Deyir uşağın ki ağzı yeməyə dəydi, südə yaxın getmir. Cəmiyyət də elədi. Maarifi dadan kimi mollaxanadan qaçıb məktəbə getdilər. Bu hal kütləviləşməyə başladı.

F.Əhmədova: Alxan müəllim, burada bir məsələ də var. O mühafizəkarlıqdan danışdız. O toplumun konservatizmində özünü qorumaq instinkti var idimi? Ən azından o toplum özünü assimilyasiyadan qoruduğunu düşünürdümü?

A.Bayramoğlu: Məncə, xeyr. Bu öz şüurunu qorumaqdan çox, fiziki qorunma idi. Bu kütlə assimilyasiyadan qorunduğunu düşünə də bilməzdi...

F.Əhmədova: Məncə də o toplum bu haqda düşünə bilməzdi, amma bu mühafizəkarlıqda kortəbii qoruma düşüncəsi formalaşırdı. Ənənəviliyi qoruyaraq, toplum olaraq özünün əriməsinə imkan vermirdilər. Onsuz da müstəmləkə o siyasəti yeridirdi.

A.Bayramoğlu: "Eyləmərəm mən onun gözdən axan yaşına, /Baxsın özündən böyük öz qoçu qardaşına". Sabir də bunu yazırdı. Oxumağa qoymamaları mühafizəkarlıqdan gəlirdi.

F.Əhmədova: Düzdür, bu, təqdir olunası hal deyil. Rusiyanın siyasəti ilə bağlı bir məsələ yadıma düşdü. M.Ə.Rəsulzadə qeyd edir ki, xalq, toplum özünü yeni gələn qüvvə tərəfindən məişəti ilə, dünyagörüşü ilə, mətbəxi ilə, dili ilə, dini ilə bütünlükdə işğal olunduğunu dərk elədi. Çünki əsrlər boyu gələnlər ya etnik, ya dini baxımdan yaxın qüvvələr idi. Bu yeni qüvvə isə tamamilə, bütün parametrləri ilə yad bir qüvvə idi.

A.Bayramoğlu: Rəsulzadə bu mənada deyir ki, biz bu müstəqilliyi əldə elədik, xalq onun dadını bildi, daim həsrətini çəkəcək.

F.Əhmədova: Alxan müəllim, sizin vurğuladığınız konservatizm, mühafizəkarlıq, məktəbə həqarət kimi məsələlər XIX yüzillik üçün bir dirəniş olsa da, XX yüzilliyin əvvəli üçün artıq bir bəladır.

Ş.Şamıoğlu: Qafqazın Rusiya tərəfindən işğalından sonra yeni ictimai, siyasi, mənəvi münasibətlər formalaşmışdı. İnsanlar illərdən bəri bağlı olduqları Şərqdən ayrılıb yeni bir sistemə birləşirdilər. Sovet dövründə deyirdilər: Qafqazın Rusiyaya birləşdirilməsi. Hətta Engelsdən misal gətirirdilər ki, Rusiya Qafqaza münasibətdə mütərəqqi münasibət göstərir. Doğrudur, Rusiya yeni münasibətlər formalaşdırırdı, bizi ənənəvi həyatımızdan ayırırdı, yeni tipli məktəblər açırdı, Gəncədə, Bakıda, Şuşada və s. Yaxud 1845-ci ildə Tiflisdə rus teatrı yaradıldı, ardınca gürcü, erməni və Azərbaycan teatrı yaradıldı.

A.Bayramoğlu: Şahbaz müəllim, düz deyirsiz, amma işğaldan sonra bizi işlədə bilmək üçün oxutmağa məcbur idi. Onların elədikləri xeyrimizə olduğu qədər, həyatımıza mənfi təsir göstərirdi.

F.Əhmədova: Bu müstəmləkəçiliyin yeritdiyi ənənəvi siyasət idi. Oxşar hadisələr hər zaman və hər imperiyada yaşanıb. Köçürülmə də, assimilyasiya da, özününküləşdirmə də, amma dünyada da gedən bir proses var idi. Maarifçilik hərəkatı var idi. Siz bayaq dediniz ki, Axundov niyə Rusiyaya yox, Avropaya üz tutdu. Çünki Rusiyanın özündə də müstəbid rejim vardı. O çağdaş dəyərlər Avropadan idi. O da bu səbəbdən Avropaya üz tutur.

Ş.Şamıoğlu: A.Yurdsevər deyir ki, Axundzadənin Puşkinin ölümünə qəsidə yazması mədhiyyə xarakteri daşıyırdı. Rusiyanın özündə də "zapadniki" deyilən qruplar var idi ki, deyirdilər nicat yolu Qərbdədir.

F.Əhmədova: Rusiya özü də feodal ölkəsi idi.

A.Bayramoğlu: Bəli, düz deyirsiz, feodal ölkəsi idi. Yekaterinanın dövründə Avropada istehsal münasibətləri tətbiq olunmağa başladı. Azərbaycan da gəldi həmin gəminin içinə. Rusiya bizi məqsədsiz oxutmurdu, özünə səmərəli işçi qüvvəsi hazırlayırdı. Ruslaşdırmaq sonrakı mərhələ idi.

A.Turan: Məncə, deyil, ruslaşdırma onların elə başlanğıcdakı siyasəti idi. Qaspıralının "missionerlər əllaməsi" adlandırdığı İlminski faktorunu, İlminski sistemini necə unuda bilərik.

A.Bayramoğlu: Sadəcə, əvvəl gizli idi. Bir rus generalının məktubu var. Yazır ki, mən Qafqaza gələndə gördüm ki, bunlar vəhşidir. Onlarla davranmaq mümkün deyil, onları yola gətirmək üçün maarifləndirmək lazımdır, öyrətmək, savadlandırmaq lazımdır ki, işlədə bilək. Ona görə məktəblər açılırdı. Üsuli-cədid - yeni tipli məktəblər, mollaxanalardan, dini məktəblərdən fərqli məktəblər.

E.Akimova: Məncə, üsuli-cədid məktəblərini bu sıraya daxil etməyək. Üsuli-cədid sırf milli hadisədir.

A.Bayramoğlu: Bizim ziyalılarımız gördü ki, burada bizim xeyrimizə olan məsələlər var. "Ziyayi-Qafqaziyyə" qəzetinin redaktoru Səid Ünsizadənin belə bir fikri var: Bizim ziyalılarımız onların "oyun qaydaları" ilə danışır. Onların danışığında görünür ki, bizim ziyalılar zahirən ruslara yarınmağa çalışsalar da öz məqsədləri, öz xeyirləri üçün istifadə edirdilər. Məsələn, xaricdən, İrandan, Türkiyədən gələn kitabları qabartmaqla kitab çapının icazəsini almağa çalışırdılar. Şüarları da bu idi, kənar ölkələr də görəcək ki, rus təbəəliyində olan müsəlmanlar necə inkişaf edir və onların da rusa rəğbəti yaranacaq. Eləcə də qızlar üçün sənət məktəbi açır, yenə də hədəf diqqəti istənilən mövqeyə cəlb etmək idi. Bunlardan yararlana-yararlana özlərini inkişaf etdirirdilər.

F.Əhmədova: Bu rejim bütün imperiyalarda olub. İdeoloji rejim onun sütunlarını laxlada biləcək ana qədər ədəbiyyata, elmi düşüncənin inkişafına imkan yaradır. Yerli kadrların yetişməsinə qədər, özünə xidmət etdirəcək qədər inkişaf etməsinə şərait yaradır. 2 tip ziyalılar vardı, oxuyub qazandıqları ilə xalqa xidmət edənlər, potensialını xalqa həsr edənlər, bir də məmur xislətilə yaşayıb gedənlər.

A.Bayramoğlu: Bizim uğurumuz da onda oldu ki, ziyalılarımız, potensial gücümüz yavaş-yavaş fürsətdən yararlana-yararlana milli özünüdərki formalaşdırdı.

F.Əhmədova: Onun da bir sıra şərtləri var idi.

A.Bayramoğlu: İslam deyirdi, bunlar müsəlmandır. İslamda hümmət var idi, millət anlayışı yox idi. Ruslar isə tatarlar deyirdilər, rus-tatar məktəbləri açırdılar. İslamın hümmət anlayışını davam etdirərək ruslaşdırmanı inkişaf etdirirlər - rusca danış, rusca oxu, rusca yaz. Bizi ruslaşdırmağa çalışırdılar. Maarifin dadını görən millət isə daha da öyrənməyə, inkişaf etməyə başladı. Bizim cədidizm hərəkatı formalaşırdı. M.F.Axundzadə, Mirzə Şəfi də oxuyub millətə xidmət etməyi əsas hədəf seçirdilər.

A.Turan: Əslində, rusca qüsursuz danışan tatar imperiyanın gözünün düşməni idi. İlminski nə deyirdi. "Rus təhsili olmayan və rus dilini bilməyən fanatik müsəlman bizimçün daha faydalıdır, nəinki rus mədəniyyətini mənimsəmiş tatar. Və daha betəri aristokratdır, ondan da betər universitet bitirmiş müsəlman". Məncə, bu baxımdan tarixdəki milli şəxsiyyətlərimizin rolunu dəqiq qiymətləndirməliyik.

Ş.Şamıoğlu: Müstəmləkəçilik siyasəti bir-birinə bənzəyir. Onun dili yoxdu. Fransızlar Afrikada, ingilislər Cənub-Şərqi Asiyada, ruslar bizim bölgədə nə eləyibsə, iki damcı su kimi bir-birinə bənzəyir.

F.Əhmədova: Prinsip, forma etibarilə bir-birinə bənzəyir. Mahiyyəti eyni idi.

Davamı gələn sayımızda

Ədəbiyyat qəzeti.- 2020.- 8 fevral. S. 8-10.