"Açıq
dərs"
Hölderlin və
Kavafis (ikihissəli minimühazirə-esse)
Kiçik izahat: Universitetlərin
birində hər il Avropa ədəbiyyatından
mühazirələr oxumalı oluram. Bu zaman
şair və yazıçıların həyatı ilə
bağlı bəzi faktları və təxəyyülümdən
gələn poetik haşiyələri, fəlsəfi ümumiləşdirmələri
qarışdırıb balaca cib dəftərçəmə
qeyd edirəm. Cib dəftərçəmin
formatı elədir ki, qeydlərimi alt-alta,
qırıq-qırıq yazmalı olurdum. Şairlər
bağışlasın, bu yazıları oxuyanda mənə
verlibr (sərbəst şeir) kimi göründü və belə
də saxladım.
"Açıq dərs" layihəsində həmin
mini mühazirə-esselərdən birini hörmətli
oxuculara təqdim edirəm. İlk mühazirə-essedə
alman şairi Fridrix Hölderlinlə (1770-1843) yunan şairi
Konstantinos Kavafisi (1863-1933) bir yerdə verməyimizin səbəbi
ikisinin də "qədim yunanların zamanında
yaşamasıdır".
I Hölderlinin
ölümü
15 il idi ki, Fridrix
Hölderlin
Tübingendə evdən çölə
çıxmırdı.
Yavaş-yavaş
ağlını itirirdi...
Neçə
illərdir ki, ruhu
Yunanıstanın zeytun bağlarında gəzib-dolaşırdı.
1799-cu ildə qoca Höte məsləhət
görmüşdü ki, qısa şeirlər yazsın və
insanlara maraqlı olan mövzulara müraciət etsin.
O isə
özünü yunan allahlarının və qəhrəmanlarının
şərəfinə himnlər oxuyan aed sanırdı.
Bir gün Frankfurtda qara sevdaya
mübtəla oldu,
Diotima adlı yunan qızının butası verildi ona.
Qaranlıq
otaqda,
lal kədər
içində onunla danışırdı.
Ağacların
kölgəsində
arfa
çalıb onun adını dilə gətirirdi.
Qızın
gerçək varlığına xəyalında elə
inanmışdı ki, ölən gününə kimi ona
məktublar yazdı...
Siciliyalı
filosof, loğman və şair Empedoklun həyatından roman da
yazdı:
"Empedoklun ölümü".
Dünən
onu ilahiləşdirən qara kütlə
bu
gün Empedokldan üz döndərmişdi, doğma şəhərdən
sürgün edirdi.
Empedokl
ata evinə qayıtdı,
öncə qulları azad etdi, evi qullara yağmalatdı.
"Allah
amanında, bir də çalışın kölə
olmayın", - deyib onları yola saldı.
Sevgilisinin atasına məsləhət gördü ki, bu
şəhəri tərk edib başqa yerə
köçsünlər.
Özünü
isə Etna vulkanının odağızlı kraterinə
atdı...
...Bir
gün Hölderlin eşidir ki,
yununlar
osmanlılara qarşı üsyan qaldırıb.
Bu xəbərdən soluxmuş gözlərinə
işıq gəldi.
Və sərgərdan ruhu sevgilisi Diotima ilə
qovuşdu.
II "İskəndəriyyə,
İskəndər..."
Konstantinos
Kavafis
İskəndəriyyədə
imkanlı tacir ailəsində doğuldu,
ailənin sonbeşiyi, doqquzuncu işığı idi.
Düz
otuz il masanın üstündəki
saatı 7-yə qurub, məmur kimi işə gedib-gəldi.
Özünü konstantinopollu sayırdı,
çünki valideynləri ordan köçmüşdü.
Hər
gecə yuxularında Konstantinopol divarları altında
Fateh
atlarının kişnərtisini eşitdi,
Mehtər
marşı altında
Qoca
Bizansın süqutunu gördü...
Şeirlərində antik mənbələri yenidən
canlandırıb söylədi.
Konstantinos
Kavafis - yunan tarixinin şairi.
"Odisseyin sonuncu matrosu" kimi
şərəfləndi
İosif
Brodski deyirdi ki, Kavafis xatırlamaqdan həzz alır.
Onun
üçün fərqi yoxdur: Kleopatranın sonuncu gəmilərinin
Aksium yaxınlığında darmadağın olub getməsini,
yoxsa İskəndəriyyədə avqust axşamının
toranlığında gəzintini xatırlayır.
Tarixi
keçmiş də şəxsi keçmiş də - ikisi də
ruhunun xatirəsi idi...
İldə
cəmi iki-üç şeir yazdı -
Homerin,
Hesiodun, Alutarxın, Sofoklun. Safonun hüzurunda bu da
çoxdur...
Şeirləri
hazır olan kimi varaqlarda çap edib göndərirdi
dostlarına, tanışlarına.
Sağlığında
bir kitabı da çıxmadı,
amma 154 şeirdən ibarət bir
kitabı ölümündən sonra işıq üzü
gördü.
Bir gün ingilis yazarı Edmund Foster qoca şairin
qonağı olur.
Kavafis əlləri
əsə-əsə
qonağın sərəfinə şamlar yandırır.
şamların kölgəsi divarda oynaşanda
hər
ikisi İskəndəriyyənin ruhunu çağırır.
Foster
İskəndəriyyə haqqında kitabını ona ithaf
edir.
1882-ci ildə İskəndəriyyədə Avropa əleyhinə
iğtişaşlar baş verir.
İngilislər şəhəri dənizdən atəşə
tutur.
Kavafisin 19 yaşı var, anası ilə Konstantinopola gedib.
Ömrü
boyu bu tarixi hadisənin şahidi və
iştirakçısı olmadığına görə bərk heyifsilənir.
Konstantinopolda
yazdığı gündəlik də bu sözlə
tamamlanır: "İskəndər..."
1933-cü
ildə, son dəfə Dionisin musiqi sədaları altında
şəhəri tərk etməsini eşidir, gözlərini
yumur və dodağında "İskəndər..."
sözü donur...
Rüstəm Kamal
Ədəbiyyat qəzeti.-
2020.- 22 fevral. S. 13.