Həyat ibrət məktəbidir

«Qatarda 18 əhvalat»

Aləm Kəngərlinin "Qatarda 18 əhvalat" kitabında təqdim olunan hekayələr yazıçının oxucunu cəmiyyətin içindən keçirmək, oxucunun diqqətini həyatın hamıya tanış mənzərələrinə, fərqli insan talelərinə və hamı üçün ortaq olan ictimai problemlərə, sosial düyünlərə yönəltmək və düşündürmək, gördüklərindən ibrət götürməyə, nəticə çıxarmağa təşviq etmək istəyinin ifadəsidir. Adından da göründüyü kimi, kitabda 18 əhvalat nağıl edilir. Əsərdə baş verən hadisələrdə məkan kimi konkret rolu olmayan qatar isə əhvalatları ipə düzmək, bir araya gətirmək üçün düşünülmüş rəmzi obrazdır. Onu zaman və ya içində olduğumuz tarix kimi də başa düşmək olar. Şərqdən Qərbə yol gedən qatarın keçdiyi yolun üstündə bir-birinə bənzəyən və bənzəməyən, ancaq yaşadıqları həyatı yaxından tanıdığımız insanlarla, onların başına gələnlərlə təmasda oluruq. Sonuncu əhvalatda ("33 il sonra") fantastikaya keçid edilməsi də oxucunu real insan və həyat mənzərələrindən və münasibətlərindən ayırmır, bu günümüzlə gələcək arasında xəyali körpü salır...

Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında hekayə janrının təsnifatı ilə bağlı vaxtilə "əhvalat hekayəsi" terminindən istifadə olunub. Mir Cəlal Cəlil Məmmədquluzadənin hekayələrini iki qrupa bölüb: portret hekayələri və əhvalat hekayələri. Bu baxımdan, Aləm Kəngərlinin kitabdakı hekayələri də istisnasız olaraq "əhvalat hekayələri" kimi qəbul və təhlil edilə bilər. Başlıca fərq bundadır ki, yaradıcılığında gülüş və kəskin satira aparıcı olan Cəlil Məmmədquluzadə əhvalatları daha çox lətifə prizmasından təqdim etdiyi halda, Aləm əhvalatlara maarifçi kimi yanaşır, əhvalatlarla "tutub saxladığı" həyat dramlarından çıxış yolunu ibrət götürməkdə görür.

"Öz metoduna görə realist, mövzusuna görə sosioloq yazıçı" (Əsəd Cahangir) olan Aləm Kəngərlinin sosial axtarışlarını müəyyənləşdirmək baxımından kitabdakı "Oğru" hekayəsi səciyyəvidir. Əhvalatın məğzi bundan ibarətdir ki, ailəsində maddi sıxıntılar olan, atası işləməyən qız uşağı mağazadan şokolad oğurlayır. Əslində, bu əhvalat müasir həyatımızın yetişdirdiyi uyğunsuzluqdur, ictimai münasibətlərin ziddiyyətindən doğur: hələ dünyanın isti-soyuğunda bərkiməmiş insanı cinayətə yaşayışın ağır şərtləri təhrik edir. O da maraqlıdır ki, bu problem müasir Azərbaycan nəsrinin diqqət mərkəzindədir. Həyat şərtlərinin qurbanı olan oğru obrazları ilə gənc nasir Taleh Mansurun hekayələrində də rastlaşırıq. Talehin "Banan qoxulu alma" hekayəsindəki uşaq məhəllə dükanından alma oğurlayır. Almanı evə gətirən uşağın oğurluğundan heç kəsin xəbəri olmasa da, sonradan o öz içində baş qaldıran səsin təqibindən, vicdanının mühakiməsindən qurtula bilmir. Meyvəqabına qoyduğu oğurluq almanı tez oradan götürür, özünə yer tapa bilmir, oğurluğunu gizləməyə yer axtarır.

"Cibindəki almanın rəngi üzünə çıxan" uşaq oğurluğun izini itirmək üçün həmin almanı yeyir və cecəsini bağda torpağa basdırır. Bununla öz günahını basdırmaq istəyir. Ancaq torpaq günahı götürmür, uşaq üçün vicdan əzabı "bitirir": uşaq həmin yaz bağda cecəni basdırdığı yerdən alma fidanının bitdiyini, alma tumundan zoğ cücərdiyini görür.

Aləm Kəngərli isə oğurluq etməsini uşağın özünün deyil, cəmiyyətin vicdan əzabı fonunda təqdim etməyə çalışıb. Müəllifin mövqeyinə əsasən, ürəyi istəyən şirniyyata möhtac uşağı oğurluğa vadar edən cəmiyyət düşünməli, öz günahından qurtulmağın yolunu axtarmalıdır. Acaq təəssüflər olsun ki, cəmiyyəti təşkil edən insanlar, ayrı-ayrı fərdlər çox vaxt günahkar axtarışında olur, heç kəs məsuliyyəti özündə görmək istəmir. Uşağı marketin nəzarətçisi tutandan sonra ətrafdakı insanların hərəsi bir mülahizə yürüdür, "uşaqdır, qanmayıb" məntiqi ilə uşağın səhvinə, əslində isə cəmiyyətin günahına haqq qazandırmağa çalışır. Burada ictimai psixologiyanın daha bir gizli düyünü açılır: kasıb əksəriyyət varlı azlığa ikrah bəsləyir. Bunun özü də mövcud gerçəkliyin arzuolunmaz bir simptomudur. Çoxluqdan fərqlənən mağaza sahibi tərəfindən uşağın ailəsinə yardım üçün "yüz manat mən verəcəm, adama beş manat da siz verəcəksiniz" şərti ortaya gələndə isə qurbağa gölünə daş atılmış kimi heç kəsdən səs çıxmır. Cavan sahibkar fərqli və lazımlı bir addım atır: uşağın atası ilə görüşüb, ona münasib bir iş düzəltmək qərarına gəlir...

Bu hekayənin məzmunundan da göründüyü kimi, Aləm Kəngərlinin əhvalatları daha çox bədii yaddaşın pritça ənənələrindən qaynaqlanır.

Aləm Kəngərlinin hekayələrinin "həm ənənəvi, həm də orijinal" olduğuna diqqət yönəldən professor Cavanşir Yusifli "Qatarda 18 əhvalat" kitabının ön sözündə yazır: "Aləm Kəngərli bu kitaba sığınan hekayələrində həqiqət axtarışına çıxır, bu mətnlərdə istənilən hadisəylə qarşılaşa bilərsiniz - sevgi tarixçələrindən peşmançılıq ifadə edən hadisələrə, bu günün, dünənin ürək sıxan incikliklərindən gələcəyin robot texnikasına qədər. Yəni Aləmin on səkkiz hekayəsi nə qədər fərqli məqamlardan bəhs etsə də, onları birləşdirən bağlar hər an göz önündə olur". C.Yusiflinin sözünə qüvvət olaraq onu deyə bilərik ki, Aləmin hekayələrini birləşdirən bağ təhkiyənin bütövlüyündə və ya fasiləsizliyində deyil, mənbəyində, əhvalatları ortaya gətirən məkan və zamanın məntiqindədir.

Kitabda Talehlə Könülün uğursuz sevgi əhvalatı ("Qəfil görüş"), bir dostunun təhriki ilə çörəkpulu qazanmaq üçün vətəndən dərbədər olub Ukraynaya getmiş Səfər kişinin vətən xiffəti ("Qürbətdə"), birlikdə ailəvi istirahətə gedən iki qonşudan hər birinin fərdi xarakterinin "qar altından üzə çıxması" ("Qaş düzəldən yerdə"), öz istedadlı şagirdinin dərsdən geri qalmaması üçün gedib ona evlərində dərs verməyə hazır olan, şagirdinin ailəsindəki münaqişəni həll etmək üçün rahatlığı pozulan Sevil müəllimin fədakarlığı ("Missiya") gündəlik həyatın ayrı-ayrı mənzərələridir. Qatarın bu mənzərələr içində keçməsi yazıçının ictimai baxışlarını, narahatlıqlarını anlamaq baxımından "katalizator" effekti yaradır, oxucu ilə mətn arasındakı ünsiyyəti fəallaşdırır. Oxucu mətnin təhriki ilə hekayədə qaldırılan məsələnin həllinin axtarılmasına qoşulur. Maraqlı əhvalat fonunda sosial problemin ictimai düşüncədə əks-sədası yaranır.

Aləm Kəngərlinin qaldırdığı ictimai mərəzlərin önündə rüşvətxorluq gəlir. Yazıçını narahat edən və düşündürən ən ciddi məsələ rüşvətxorluğun yoluxucu xəstəlik olmasıdır. Boyunduruq kimi cəmiyyətin boynuna keçirilmiş rüşvətxorluğun əhatə dairəsi durmadan genişlənərək alın təri ilə dolanan, yuxarı dairələrlə birbaşa "alış-verişi" olmayan sadə insanları da öz toruna salır.

"Sanatoriyada" hekayəsində təqdim olunan Həsən kişi qocalığın astanasında birhəftəlik sanatoriyaya gedir, orada can rahatlığı tapmaq əvəzinə rüşvət bataqlığına batır, bataqlıq onu tədricən udub dibinə aparır. Ən maraqlısı da budur ki, düşdüyü şəraitə görə Həsən kişi özünü qınayır. "Düşdüyü bu anlaqsız vəziyyəti sonra beynində nə qədər təhlil etsə də, bir nəticə çıxara bilmədi... "İlahi, biz nə vaxt düzələcəyik?" - deyə xeyli düşündü, özünü yüngülcə danladı"...

Formaca qaravəlli poetikası ilə səsləşən "Dilənçi" hekayəsi həm ictimai məzmununa, həm də sosial problemin bədii həllini vermək üçün müəllifin seçdiyi üsula, əsərin bədii quruluşuna görə maraqlıdır. Cəfərxan kişi dövlətdən aldığı təqaüdün müddətini uzatmaq üçün baş idarəyə arayış almağa gedir. Ancaq bir kağız parçasını vermək üçün onu qapılar dalına salırlar və hər qapının arxasında da onu vəzifəcə aşağı, "xeyirxah" məmurlar gözləyir. Balaca və "xeyirxah" məmurlar "işini qabağa salmaq" üçün Cəfərxan kişinin əlinə baxırlar. O isə zəncirvari ardıcıllıqla qapıların arxasında oturanlara pul paylayır. Hamımıza yaxşı tanış olan hər balaca məmur isə özündən böyük məmurun "haqyığanı" kimi yadda qalır.

Dünya görmüş Cəfərxan kişinin parkda rastlaşdığı mənzərə ilə rəsmi təşkilatlarda gördükləri bir-birini tamamlayır: burada dilənçiliyi özünə sənət etmiş insanların biri gedir, o biri gəlir...

"Bahalı" həyat tərzi təsəvvürü yaradan sanatoriyada rüşvət bataqlığının udub apardığı Həsən kişi kimi Cəfərxan kişi də özünü qarşılaşdığı eybəcərliyin toruna düşmüş kimi hiss edir. Cəfərxan kişi bu toru cırmağa, ondan çıxmağa acizdir: "...parkdakı adamlardan yardım istəyən növbəti dilənçi qadının əllərini açıb ona tərəf irəlilədiyini gördü. Bu dəfə özünü itirmədi. Sağ əlini qabağa açıb sakitcə dayandı. Qadının yaxınlaşdığını görcək ondan kömək istədi:

- Ehtiyacım var. Xahiş edirəm, əl tutasınız. Allah öz mərhəmətini sizdən əsirgəməz...

Arvad diqqətlə baxsa da, heç nə başa düşmədi...

Cəfərxan kişi isə əli havada uzalı özü üçün ayırd etməyə çalışırdı ki, bu hərəkəti dilənçilik imitasiyasıydı, yoxsa o, həqiqətən əl açıb dilənməyə hazırlaşır"...

"O olmasın, bu olsun" adına görə Üzeyir bəyin məşhur komediya qəhrəmanı Məşədi İbadı xatırlatsa da, buradakı əhvalat xeyli fərqlidir. Hekayədə diqqət hələ içində yaşamağa alışmadığımız "informasiya cəmiyyəti"nin doğurduğu komik vəziyyətə yönəldilir. Sosial şəbəkədə özünə rus məşuqə tapan Fərman müəllim çoxbilmişliyinin güdazına gedir. Moskvada qarşısına gözlədiyi kimi gözəl və gənc qadın deyil, günü keçmiş qoca qarı çıxır...

Bu yazıda "Qatarda 18 əhvalat"dan bəziləri haqqında öz mülahizələrimi bölüşdüm. Şərqdən Qərbə yol gedən əhvalatlarla dolu qatar isə dayanmadan yaşadığımız tarixin içindən keçir və qatarın pəncərələrindən həyatın əlvan mənzərələri, üz cizgiləri görünür. Dünyanın və ədəbiyyatın əbədi axtarışlarının üz tutduğu ən geniş məkan isə əhvalatları yaşayan insanların iç dünyasıdır. Ümidvaram ki, qatarın növbəti səfərlərində insanların nəhayətsiz iç dünyasının ənginliklərini də görəcəyik.

Məti Osmanoğlu

Ədəbiyyat qəzeti.- 2020.- 29 fevral.- S.28-29.