İlk udmurt şairəsi
- Aşalçi Oki
Feminizasiya müasir sosial-mədəni
həyatımızın istənilən
sahəsinə öz təsirini göstərir. Bu, udmurt ədəbiyyatından
da yan keçməyib.
Udmurt qadın poeziyası - olduqca gənc poeziyadır.
Biz feminizasiyanın ilkin
işartılarını 1917-1918-ci illər aralığında
görə bilərik. İlkin zamanlardan
başlayaraq bu tendensiya sürətli və məqsədyönlü
şəkildə inkişaf
etmişdi.
Bugünün udmurt ədəbiyyatına
adət-ənənə ünsürlərindən,
yenilik kontekstindən,
həm də tarixi retrospektiv baxımdan bir daha nəzər saldıqda maraqlı mənzərə ilə qarşılaşmış olarıq.
Udmurt qadın
lirikasının doğuluşu
Aşalçi Okinin (Akulina Qriqoryevna Vekşina, 1898-1973) adı
ilə bağlıdır. O, ilk cəsarətli
udmurt qadınıdır
ki, öz poetik sətirləri vasitəsilə "özünü
dünyaya tanıtmağı
bacardı". Bu hadisə
1917-ci il inqilabı zamanı baş verdi. O, eynilə Axmatovanın
"mən qadınlara
danışmağı öyrətdim"
düşüncəsini metaforik
yox, tam real tarixi kontekstdə təkrar edə bilərdi. Onun 37 şeirdən ibarət ilk
orijinal kitabı "Syures durın / Yolun o tərəfində"
1925-ci ildə çap
olunmuşdu. Bu kitab üç ildən sonra tərcümə toplusu olaraq növbəti dəfə çapa gedir.
Aşalçi Okinin poetik səsi
1920-ci illərin ziddiyyətli
dönəmlərində möhkəmləndi. Udmurt yazıçısı,
şairi, alim və ictimai xadimi olan Kuzabay
Herdom ilə bu xanımın tanışlığı ilkin
dönəmlərdə onun
yaradıcılığının açılışına xidmət
etsə də, sonda (1933 və 1937) iki dəfə ard-arda həbs edilməsiylə nəticələndi.
Əslində, Herdanın səyləri nəticəsində onun
ilk poetik toplusu işıq üzü görmüşdü. Yazıçı
bu şeirlər kitabına yazdığı
sözardında bu fikirləri dilə gətirmişdi: "Aşalçi
Oki öz şeirlərini
naxış ilə bəzəmir. Bu poetik nümunələr təbii
şəkildə yetişmiş,
sapsarı çovdar tarlası kimidir… Onun bəzən əsmər udmurt qadınlarına yazığı gəlir,
bəzən onları
sakitləşdirir, bəzən
isə tənbeh edir. Əgər o, bacarsaydı öz xalqını mütləq
xoşbəxtliyə yetirərdi!..".
Məhkumluqdan sonra Aşalçi Oki tamamilə susur. O, özünü
ömürlük olaraq
kənd həkimi qayğıları ilə
məşğul edir.
Şeirləri isə xalq arasında yayılaraq nəğməyə çevrilirdi.
Udmurt tənqidçiləri proletar
ədəbiyyatından çıxış
edərək hələ
də öz tənqid sancmaları ilə onun lirikasını
təftiş edirdilər
və bu poetik gəlişmələrdə
"burjua sentimentallığı"
axtarırdılar.
Demə,
doğulacaq müəlliflərin
Aşalçi Okinin səsini duya biləsi üçün
qırx il
keçməli idi. 60-cı illərdə ilkin olaraq Stepanida
İvanova, Alevtina Anikina kimi müəlliflər
peyda olsa da, onların səsi utancaq, təsadüfi, dərkedilməz
kimi eşidildi. Cəmiyyət demək olar
ki, onları görmədi. Sonra gələn
müəlliflərin addımları
get-gedə daha mətin olmağa başladı.
70-lərin sonu, 80-lərin
əvvəllərində udmurt
poeziyasına möhtəşəm
qadın kvarteti daxil oldu. Onlar Alla Kuznetsova
(1940-2003), Qalina Pomanova
(1950), Lyudmila Kutyanova (1953-2008), Tatyana Çernova (d. 1953) idi.
Bu gün onların
poeziyası birmənalı
olaraq XX əsr udmurt qadın poeziyasının ikinci mərhələsi hesab olunur. Bu şairlər udmurt qadın ədəbiyyatında onlardan
öncə möhürünü
vurmuş qadın yazarlarının zəngin
irsini mənimsədilər.
Doğrudur, mübahisəsiz
olaraq deyə bilərik ki, onların hər biri ayrı-ayrılıqda
poetik simadır, amma bu poetizm
dominantlığında etnomədəni,
folklor ünsirləri
qalır. Məsələn,
uzaq keçmişdə
udmurt qızının
dilinə gətirdiyi,
"Şudnı oqnaz,
tuqane, tolez oqnaz": "Günəş
yalqızdır, əzizim,
Ay yalqız, / Hardasan,
mənim əzizim, mən yalqız, / Ağlamıram təklikdən,
/ Ağlayıram, sən
yalqız" nəğməsi
qulağımızda səslənə
bilər. Dostoyevskinin "Şinel" haqqında dediyi sözləri perefraz edərək demək istəyirəm ki, sanki bütün udmurt məhəbbət lirikası birmənalı
olaraq yuxarıda qeyd edilən dörd sətirlik nəğmədən çıxıb.
Məsələn, "Sən dünən
gəlmədin. / Mən
gözləyirdim./ Qorudum mən sənin əziz adını..." (Kutyanova). "Əgər
məni atsan, məni unutsan/ Hətta ürəyindən
tamam qoparsan, / Sənə yeni üfüq açacağam
mən,/ Sənə azadlığı
bəxş edəcəyəm./
Yolun hamar olsun, qoy təmiz
olsun..." (Çernova).
"Yuxuda/ Sən
mənimsən.../ Anlayırsanmı?
Mənim! !!/ Gerçək həyatda göz yaşı olsa da - təşəkkür
sənə..." (Kuznetsova).
Məhəbbət mövzusu özünün
ənənəviliyi ilə,
folklor ünsürlüyü
ilə, sosial kulturoloji - gender mahiyyətinə
görə udmurt qadın poeziyasının
ədəbiyyat təxəyyülünün
özünəməxsusluğunu diktə edir. Əslində,
bu məhəbbət xəttinin mayasında həmişəki
kimi ayrılmaz məhəbbət dayanır.
Həmişə olduğu kimi,
sevgi, istək, məhəbbət kəlmələri
xoşbəxtlik ilə
"həmqafiyə" olmur.
Məsələn, Nyankinanın
"Səni gözləyirdim.
Sənsə gəlmədin/
Belə bir tanış hekayət" bəndi kimi; Ryabininanın "O günahkar deyil/ (Mən günahkarammı?),
/ Əgər ikimiz də gözləyiriksə";
Bedreddinovanın "Dəfələrlə,
yeddi dəfələrlə,
/ Səbrliyəm mən,
/ Səkkiz dəfələrlə,
səkkiz dəfələrlə
mən ümidliyəm".
Lyuza Bedreddinovanın
(1965) yaradıcılığı eynilə özündə
realizmin bütün çalarlarını daşıyan,
folklor ənənələrini
davam etdirən və peyzaj koduna arxalanan, psixoloji paralel üzərində bərqərar
olan Aşalçi Okinin poetik dünyasına
bənzəyir. Halbuki, 1980-ci illərdə artıq belə bir folklor formulli
qadın kvarteti yaranmışdı. Yaradılan poetik
nümunələr isə
cavabsız məhəbbət
mövzusunun üzərində
idi. "Həyətin ortasında səhər küləyi/
Mənim saçlarımda
dəcəllik edir.
/ Getdi, artıq mənim bu həyəcanım.
/ Bəs niyə / niyə onda / Yandırır dodaqlarım?".
Ümumiyyətlə, udmurt qadın lirikası motiv və təbiət cəhətdən əsrlərdir
dəyişilməz qalırdısa,
XX və XXI əsrlərdə
bu poeziyanın tərkibində ironiya, aqressivlik, adi danışıq tərzi
özünü göstərməyə
başladı. Biz zamanla
lirik qəhrəmanın
xarakterinin dəyişilməsini
müşahidə edə
bilərik. Əgər
Aşalçi Okinin lirik qəhrəmanında
utancaqlıq və qorxu hiss edirdiksə, zamanla Kutyanovun, Kuznetsovun, Çernovoyun lirikasında dözümlülük,
mərhəmət özünü
göstərir. Növbəti ardıcıllıqda, müasir
udmurt poeziyasında isə ümumiyyətlə,
bu xüsusiyyətlər
birdəfəlik itir.
İndi lirik qəhrəmanlar rahat, kifayət qədər sərbəst,
cəsarətli və
ironik kəslərdir.
"Əgər istərsənsə,
mən sənə görə / Yağışa,
çiçəyə dönə
bilərəm./ Hətta alovlara düşüb ölərəm.../
Həyatda bax belə axmaqlar olur!" (Ryabinina).
1990-larda udmurt ədəbiyyatına
qədəm qoyan feminizm ideyası özüylə "üçüncü
dalğa" şair qadınları gətirir. Onların arasında
Lidiya Nyankina (d. 1965),
Larisa Mardanova (d. 1976) və
Zinaida Ryabinina (d.1971) ən parlaq imzalar idi.
Ryabininanın sonuncu "Ulemles no kema.../ Hıyatdan daha
uzun..." (2015) poetik toplusu onun
yaradıcılıq karyerasının xüsusi yerində idi.
Bu topluda respublika qəzetinin redaktorunun və
şairin həyat kredosu metaforik şəkildə təcəssüm
olundu. Yəni qadın kimi hiss etmək, kişi kimi
düşünmək bacarığı ortaya gəldi: "Hələ
salamatdır həyatda udmurtlar - / Biz dünyada beş yüz
minə yaxınıq./ Elə ona görə də yazıram
mən,/ İnmare, çox sağ ol - doğma dilimdə./ Amma
sevgilim əcnəbi dildə "Salam!" deyir / Oğlum rus
qızına aşiq olubdur.../ Siyahıyaalmada azalırıq
biz - cəmi 160 min!!!/ Özümə yazığım gəlir
mənim, bir övlad doğmuşam mən. Bəlkə
də elə buna görə xalq çatışmır"
("Mənim udmurtlarım" şeiri).
XXI əsrin ədəbiyyat
iqlimi udmurt ədəbiyyatında tamamən
dəyişdi.
Yetəri sayda savadlı, bacarıqlı,
istedadlı xanım yazarlar üzə çıxdı.
Onların içində ən parlağı
Anastasiya Şumilovadır (d. 1991). O, şair, bloger,
jurnalist, bir neçə dil bilən tərcüməçidir.
Şumilova, sanki heç nədən ədəbiyyatda
peyda oldu və gəlincə də ən yetkin şeirləri
ilə diqqət çəkdi. 2015-ci ildə
işıq üzü görən "Dır-ekton/ Zaman rəqsi
- titrəmək" sanballı şeirlər toplusu
işıq üzü gördü. Şumilovanın
bədii dərki ənənəvi-kitab, mediya şəbəkəsi
ədəbiyyatı ilə çərçivələnib.
Bu, sanki bir növ udmurt dilində, etnik
yaddaşı saxlamaqla yazılmış Avropa poeziyasıdır.
"mən elə də böyük deyiləm,
/ yalnız dünyadayam/ torba dibində qalmış buğda
kimi,/ çay dibində qalmış cınqıl kimi, / suda
üzən yarpaq kimi,/ suya çıxmış böcək
kimi/ Mən elə də böyük deyiləm/ Dünya da
kiçik deyil/ zaman qırıntılarına
atılmışam mən/".
Şumilovanın şeirləri - azad
şeirlərdir. Bu, XXI əsrin elektron mədəniyyətinin
azadlığıdır. Müasir udmurt
poetik gəncliyi qafiyələrin fonunda söz oyunu
hoqqabazlığı etmir. Bu kontekstdə
onun poeziyası replika - emosiya düzümündədir. Məsələn, "ah, biz dəyişmişik,
Aşalçi..." kimi. Əslində,
bu xitab poetik aksiomadır.
Udmurt ədəbiyyatının
parlaq qadın
lirikasının oxu və şərh bolluğuna ehtiyacı
var.
Mənbə: NQ EX LIBRIS
Vera Panteleyeva
Rus dilindən tərcümə
etdi: Günel Eyvazlı
Ədəbiyyat qəzeti.- 2020.- 11
iyul.- S.32.